«اجازه دهید طبیعت آموزگار شما باشد.
ویلیام وردورث، شاعر انگلیسی»
سال‌هاست که فعالان حوزه‌ی کودک بر بازسازی رابطه‌ی کودکان با طبیعت تاکید می‌کنند. رابطه‌ای که با گسترش شهرنشینی و سبک زندگی امروزی به‌تدریج کاهش یافته است. مقالات متنوعی درباره‌ی اهمیت رابطه‌ی کودک و طبیعت نوشته شده است و سمینارها و سخنرانی‌های زیادی در این مورد برگزار شده است تا به والدین و مربیان و برنامه‌ریزان حوزه‌ی یادگیری کودک اهمیت تقویت ارتباط کودک با طبیعت را یادآوری کنند. ارتباط منظم و بی‌واسطه با طبیعت بر سلامت جسمی و روحی کودکان تاثیر می‌گذارد و حتی موجب بهبود عملکرد تحصیلی کودکان می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند لمس خاک اضطراب کودکان را کاهش می‌دهد و بدن کودکانی که با گیاهان و جانوران سر و کار دارند مقاومت بیشتری در برابر بیماری‌ها دارد.
در وبلاگ هدهد بخوانید: ارتباط با طبیعت و تاثیر آن بر رشد کودکان
در سایت کتابک بخوانید: ارتباط کودک و طبیعت
به‌دنبال پرندگان، در آغوش طبیعت...
«گاهی فکر می‌کنم هدف از پرنده‌نگری در واقع دیدن پرندگان نیست، بلکه پرورش صبر است. بله درست است، هر بار که بیرون می‌رویم، توقع داریم چیزی ببینیم، شاید حتی گونه‌ای که تابه‌حال ندیده‌ایم، و دیدن‌اش وجود ما را پر از نور می‌کند. اما حتی اگر گونه‌ی خاصی نبینیم – و این گاهی اتفاقی می‌افتد – ما در هر حال آکنده از نور به خانه بر می‌گردیم.
لین تامسن، نویسنده‌ی کتاب پرنده‌نگری با ییتس: خاطرات یک مادر»
«پرنده‌نگری» فعالیتی جذاب برای افزایش ارتباط کودکان و طبیعت است. «تماشای پرندگان» یا «پرنده‌نگری» به تماشای تفریحی پرندگانِ زنده در زیستگاه طبیعی‌شان گفته می‌شود. پرنده‌نگری با پرنده‌شناسی متفاوت است، چون پرنده‌شناسی یک حوزه‌ی حرفه‌ای و آکادمیک است، اما بسیاری از پرنده‌نگران با آن‌که دانش پرنده‌شناسی قابل قبولی دارند، اما این فعالیت را برای تفریح و نه به‌عنوان حرفه‌ی خود دنبال می‌کنند.
در سایت کتابک بخوانید: پنج توصیه برای افزایش ارتباط کودکان با طبیعت
پرنده‌نگری شاخه‌ای از طبیعت‌گردی (اکوتوریسم) است. شما برای پرنده‌نگری لباس‌هایی متناسب با طبیعت به تن می‌کنید و با تجهیزات لازم در سفرهای طبیعت‌گردی برای دیدن پرندگان مختلف به کوه‌ها و دشت‌ها و سواحل دریاها و تالاب‌ها و به‌دل جنگل‌ها سفر می‌کنید و انواع اقلیم‌های گرم و خشک و مرطوب و سرد کوهستانی و... را تجربه می‌کنید. شما ممکن است ساعت‌ها بدون حرکت و در سکوت در جایی منتظر بمانید تا پرنده‌ی مورد نظرتان خودش را نشان بدهد، صبح‌های زود بیدار شوید تا هنگام طلوع آفتاب که بسیاری از پرندگان فعال هستند آن‌ها را مشاهده کنید و یا ساعت‌ها در کوه‌ها یا بیابان‌ها راه بروید تا به زیستگاه پرنده‌ای خاص برسید. و در تمام این زمان‌ها بیش از هر زمان دیگری خود را نزدیک به طبیعت احساس می‌کنید و اغلب پاداش تلاش خود را می‌گیرید. پاداش همه‌ی انتظار کشیدن‌ها و پیاده‌روی‌های شما دیدن موجود زیبای کوچک یا بزرگی است که به دفتر ثبت مشاهدات پرندگان شما اضافه می‌شود و خاطره‌ی رضایت‌بخشی از مسیری که پیموده‌اید در ذهن‌تان می‌ماند و البته اگر اهل عکاسی پرندگان باشید عکسی جدید به آلبوم عکس‌های پرندگان‌تان اضافه می‌شود.
خرید کتاب با موضوع کودکان و طبیعت
یک زمانی نه‌چندان دور اگر فردی به طبیعت و حیات‌وحش علاقه داشت تفنگ یا تور به‌دست می‌گرفت و برای دنبال کردن علاقه‌اش به کوه و دشت می‌رفت و در آخر با موجودی بی‌جان که آن را تاکسیدرمی می‌کرد یا شاخ آن را جدا می‌کرد تا بر دیوار بزند به خانه بر می‌گشت. علاقه‌ای که برای رسیدن به آن به موجوداتی که دوست‌شان داشتیم آسیب می‌زدیم. اما راه‌هایی مانند پرنده‌نگری از حدود 120 سال پیش توسط کسانی پیشنهاد شد که می‌خواستند در عین‌حال که به علاقه‌ی خود می‌پردازند، از طبیعت نیز حفاظت کنند. شکارچیانی که دوربین عکاسی به دست گرفتند تا پرندگان را در قاب تصویر و در طبیعی‌ترین حالت زندگی‌شان آن‌ها را ماندگار کنند.
دست در دست کودکان، بر بال پرندگان...
«ما باید به کودکان بیاموزیم که کره‌ی زمین را بو کنند، باران را مزه کنند، باد را لمس کنند، و رشد موجودات زنده‌ی دیگر را ببینند، بالا آمدن خورشید و پایین رفتن آن را بشنوند و طبیعت برای‌شان اهمیت داشته باشد.
جان کلیال، نقاش اهل آفریقای جنوبی»
کودکان هم می‌توانند به نسبت سن و تجربه‌های خودشان از طبیعت‌گردی و پرنده‌نگری لذت ببرند، حتی گاهی بیشتر از بزرگ‌سالان. چون طبیعت مخزنی بی‌پایان از ناشناخته‌ها و زیبایی‌هاست که میل به کنجکاوی کودکان را سیراب می‌کند.
برخی کارشناسان معتقدند از 2 سالگی می‌توان پرنده‌نگری را آغاز کرد. از همان نزدیکی خانه، بدون نیاز به وسیله‌ای خاص می‌توانیم همراه کودک‌مان زمانی را به مشاهده‌ی پرندگانی که در پارک یا آب‌گیر نزدیک خانه می‌بینیم یا پرندگانی که پشت پنجره‌ی خانه‌مان می‌آیند اختصاص دهیم. حتی برای جذب بیشتر پرندگان به پشت پنجره می‌توانیم همراه کودک‌مان برای پرندگان غذای مناسب‌شان را بریزیم.
و حواس‌مان باشد که پرنده‌نگری فقط دیدن گذری پرندگان نیست، بلکه دقیق شدن در شکل بدن و نقش و نگار و رنگ پرهای آن‌ها، شنیدن دقیق آواهای‌شان و توجه به رفتارهای‌شان است که چگونه لانه می‌سازند، چه غذایی را ترجیح می‌دهند، رابطه‌های‌شان با پرندگان دیگر چگونه است، گروهی دیده می‌شوند یا فردی، و... است. و شما به‌عنوان یک بزرگسال نقش مهمی در جلب توجه کودکان به این جزییات دارید. پرنده‌نگری می‌تواند فعالیتی خانوادگی باشد، یک فعالیت مشترک که والدین و فرزندان با هم وقتی مفید و لذت‌بخش می‌گذرانند و در نزدیک‌تر شدن رابطه‌شان نیز تاثیرگذار است.
در آموزک بخوانید: دوست داشتن طبیعت را به کودکان مان بیاموزیم
اگر بتوانید پرنده‌نگری را با دنیای کتاب‌ها پیوند بزنید، این فعالیت لذت‌بخش‌تر خواهد شد. چند راهنمای شناسایی پرندگان به تناسب محل زندگی خود تهیه کنید و زمانی که پرنده‌ای را مشاهده کردید همراه کودک در کتاب دنبال نام و مشخصات آن بگردید. حتی اگر خودتان نام پرنده را می‌دانید، تشویق کودک به جست‌وجو و پیدا کردن پرنده از روی تصاویر کتاب می‌تواند فعالیت جذاب و آموزنده‌ای برای او باشد. مجموعه کتاب «به تماشای پرندگان برویم» از انتشارات تاک و «تماشای پرندگان» از کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان کتاب‌های مناسبی برای این موضوع هستند. به جز این خواندن داستان‌هایی با موضوع یا شخصیت پرندگان هم کودکان را به دنیای پرندگان علاقه‌مندتر می‌کند و یا همراه هم کتاب‌های علمی در مورد پرندگان را ورق بزنید و متناسب با سن کودک درباره‌ی بدن پرندگان، تخم‌های‌شان، پرها و... با او گفت‌وگو کنید. و بالاتر رفتن سن فرزندتان کم‌کم تنها کتاب‌ها را در اختیار او بگذاید تا خودش در دنیای کتاب‌ها غرق شود و اطلاعات بیشتری درباره‌ی پرندگان بیابد.
پرنده‌نگری فرصتی برای ارتباط بیشتر کودکان با طبیعت است. برای آن‌که زیستگاه‌های مختلف و گیاهان و جانوران متنوع را از نزدیک ببینند و تفاوت اقلیم‌ها و آب‌وهواهای مختلف را بی‌واسطه درک کنند و دنیایی که در آن زندگی می‌کنند را بیشتر بشناسند.
کودکان ممکن است از همان ابتدا جذب پرنده‌نگری نشوند. صبور باشید و سعی کنید با فعالیت‌های جذاب نظرشان را جلب کنید. مثلا می‌توانید یک بازی بگرد و پیدا کن طراحی کنید. تعدادی تصویر پرنده که می‌دانید در نزدیکی شما هستند را فهرست کنید و از کودکان بخواهید دنبال‌شان بگردند و هرکدام را که یافتند علامت بزنند. یا همراه کودکان یک ظرف غذا برای پرندگان بسازید. نمونه‌هایی از این ظرف‌ها را در این‌جا، این‌جا و این‌جا می‌توانید ببینید. یا صدای تعدادی از پرندگان آشنا را بیابید و همراه هم گوش دهید و بعد سعی کنید دنبال صدای آن پرنده در محیط بگردید.
یکی از دغدغه‌های والدین و مربیان در اجرای هر نوع فعالیت جدید، فراهم‌کردن ابزار و تجهیزات مورد نیاز آن است. همان‌طور که پیش از این خواندید پرنده‌نگری را می‌توان بدون ابزار خاصی از پشت پنجره‌ی خانه هم آغاز کرد. توصیه می‌شود یک دفتر ثبت مشاهدات هم داشته باشید تا همراه کودک‌تان پرنده‌هایی که می‌بینید را ثبت کنید. برای جذاب‌تر شدن فرآیند ثبت‌کردن آن را با ساخت کاردستی و کلاژ و نقاشی ترکیب کنید. با چنین فعالیتی شما از همان سنین کم با کودک‌تان ثبت کردن و مستند کردن را تمرین می‌کنید، مهارتی که تا بزرگسالی نیز به آن نیاز دارد.
دوربین دوچشمی فعالیت پرنده‌نگری شما و کودک‌تان را وارد مرحله‌ی تازه و جذابی می‌کند. با این ابزار پرندگانی را خواهید دید که چندان علاقه‌ای به نزدیک شدن به انسان ندارند. روش تنظیم دوربین را با اجسامی نزدیک‌تر و ساده‌تر با کودک‌تان تمرین کنید و بعد به سراغ پرندگان بروید. استفاده از دوربین دوچشمی و پیدا کردن پرندگان با دوربین خود مهارتی می‌خواهد که ممکن است کودکان با سن پایین‌تر از پس آن برنیایند. به‌همین خاطر پیشنهاد می‌شود با کودکان پیش از دبستان یا بدون دوربین دوچشمی پرنده‌نگری کنید یا ابتدا کاردستی دوربین دورچشمی را مانند این نمونه بسازید تا نگاه کردن از داخل یک فضای مشخص را تمرین کنند و بعد از این سن دوربین دوچشمی واقعی در اختیارشان قرار دهید.
در آموزک بخوانید: چرا بچه‌ها به وقت گذرانی در طبیعت نیاز دارند؟
دوربین دوچشمی و کتاب راهنمای شناسایی پرندگان و دفتر ثبت مشاهدات پرندگان را در سفرها همراه خود ببرید. یا حتی اگر چندان به سفر نمی‌روید در پارک‌ها و بوستان‌ها به‌دنبال پرندگان باشید. از هر فرصتی برای پرنده‌نگری استفاده کنید. پرنده‌نگری می‌تواند جزیی از برنامه‌های همیشگی شما باشد.
یکی دیگر از فعالیت‌های جذاب در پرنده‌نگری عضویت در باشگاه‌های پرنده‌نگری است. در این باشگاه‌ها هم فرصت آموزش‌های مرتبط با پرنده‌نگری برای شما فراهم می‌شود و هم با پرنده‌نگران دیگری آشنا می‌شوید که تجربیات خود را در اختیار شما قرار خواهند داد. در این باشگاه‌ها شما فرصت تجربه‌ی فعالیت‌های گروهی و جمعی مانند سفرهای پرنده‌نگری را نیز خواهید داشت و همراه کودک خود بیش از پیش از دنیای پرندگان لذت خواهید برد. در ایران نیز باشگاه‌های پرنده‌نگری فعالیت می‌کنند، مانند این گروه.
یک فرصت خوب برای تجربه‌ی پرنده‌نگری در شهر تهران، مراجعه به سایت پرنده‌نگری پارک شهر است. در این سایت دوربین دوچشمی و تلسکوپ پرنده‌نگری فراهم است و هر روز در ساعت اداری می‌توانید به آن مراجعه کنید و همراه کارشناسان در پارک قدم بزنید و از مشاهده‌ی پرندگان لذت ببرید.
پرنده‌نگری تنها برای تماشای پرندگان نیست. با این فعالیت شما فضای یادگیری متنوعی را برای کودک فراهم می‌کنید و به پرورش جسم و جان او نیز کمک می‌کنید.