مرگ، سوگواری و راه رویارویی کودکان با آن در کتاب «آخرین سفر خرس»

مرگ متضاد زندگی نیست، بلکه بخشی از آن است. کودکان ممکن است روزی از دست دادن اعضای خانواده، دوستان و حتی حیوانات خانگی را تجربه کنند، پس باید با مرگ و سوگِ پس از آن آشنا شوند تا بتوانند با این رخداد اجتناب‌ناپذیر زندگی، کنار بیایند. والدین می‌توانند مرگ را بخشی از یک فرآیند در چرخه‌های زندگی و طبیعت مطرح کنند و با این روش کودکان را با مرگ آشنا کنند. اینکه کودکان چگونه با این فقدان کنار می‌آیند به سن، میزان نزدیکی آنها به فرد ازدست‌رفته و حمایتی که دریافت می‌کنند بستگی دارد. کتاب‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا با مرگ و فرایند سوگ پس از آن آشنا شوند و به والدین هم کمک کنند تا مرگ را با توجه به سن و درک کودکان بهتر برای‌شان توضیح دهند. کتاب تصویری «آخرین سفر خرس» به زیبایی پدیده‌ی مرگ را برای کودکان به تصویر کشیده است. این سفر ابدی، با گفت‌وگوی خرس با جانوران دیگر، دلنشین و گریزناپذیر نشان داده شده است.

خرید کتاب آخرین سفر خرس

«آخرین سفر خرس»

این کتاب داستان خرس پیر و مهربانی است که بیمار شده و ساعت‌های پایانی عمرش را سپری می‌کند. دوستانش دور او جمع شده‌اند و نگران و غمگین هستند. خرس به آن‌ها می‌گوید که به سفری استثنایی می‌رود، سفری که هرکسی به وقت خودش به آن خواهد رفت و باید با آن‌ها خداحافظی کند. همه حیوانات از این خبر ناراحت می‌شوند و مرگ خرس را باور ندارند. دوستان خرس نمی‌دانند مرگ چیست. برای همین خرگوش می‌پرسد: «اما... اما... تو نمی‌میری؟» و خرس می‌گوید: «این دست من نیست. من آنقدر خسته‌ام که دلم می‌خواهد بخوابم و بخوابم، اندازه چندین و چند زمستان. روباه کوچولو عصبانی و گیج است. او نمی‌تواند زندگی بدون خرس را تصور کند و می‌خواهد تا آنجا که می‌تواند از راز این سفر آگاه شود برای همین از خرس می‌پرسد: «مردن یعنی چه؟» خرس می‌گوید: «هیچکس درست نمی‌داند. خیلی‌ها می‌گویند، مرگ یک خواب آرام است و عده‌ای می‌گویند مرگ رفتن به بهشت و آسمان است.» خرس می‌گوید که مرگ او دیدار با همان کسانی است که دوست‌شان داشته و آن هم روزی این سفر را رفته‌اند. خرس این سفر را چنان زیبا برای روباه تعریف می‌کند که روباه دل‌اش می‌خواهد زودتر به این سفر برود و خرس به او می‌گوید اما باید منتظر بماند تا زمان آن برسد. 

چگونه به پرسش‌های کودکان درباره مرگ پاسخ دهیم

اگر کودکان مانند روباهِ داستان از والدین خود بپرسند که مرگ چیست، والدین باید برای پاسخ‌دادن به پرسش‌ها درباره‌ی مرگ آماده باشند. مرگ یکی از نزدیکان می‌تواند کودک را گیج و سردرگم کند، به خصوص اگر او قبل از آن تجربه، سوگ را درک نکرده باشد. کودک نمی‌داند وقتی کسی می‌میرد چه اتفاقی خواهد افتاد. اگر به کودکان کمک کنیم تا مرگ را درک کنند، پذیرش فقدان شخص ازدست‌رفته برای‌شان آسان‌تر خواهد بود. بنابراین زمانی که کودکان مفاهیم پایه در مورد مرگ و نیستی را درک کنند، برای مقابله با فقدان آمادگی بیشتری خواهند داشت. 

خرید کتاب کودک درباره مرگ و از دست دادن عزیزان

پس از صحبت درباره‌ی مرگ، یک روز همه جانوران جنگل با فقدان و مرگ خرس روبه‌رو می‌شوند: «صبح روز بعد، خرگوش صحرایی به همه خبر داد خرس مرده است و دیگر هیچ‌وقت بیدار نمی‌شود» پس همه به لانه‌ی خرس می‌روند تا با او خداحافظی کنند. این کتاب مراحل مرگ و سوگواری پس از آن را به خوبی به تصویر کشیده است. اولین قدم در روند سوگواری این است که به کودکان آموزش بدهیم که فقدان شخص ازدست‌رفته دائمی است. درک این موضوع که مرگ برگشت‌ناپذیر است، به کودکان اجازه می‌دهد تا به جای منتظر ماندن برای بازگشت فرد ازدست‌رفته برای او سوگواری کنند.

بزرگسالان می‌توانند به کودکان کمک کنند تا دلایل فیزیکی مرگ را درک کنند

کودکان باید بدانند که تمام عملکردهای زندگی در زمان مرگ به پایان می‌رسد. خردسالان همه چیز را حتی اسباب‌بازی، سنگ و ماشین را زنده می‌بینند. وقتی بزرگ‌تر می‌شوند، متوجه می‌شوند که اشیای بی‌جان زنده نیستند، اما گاهی ممکن است گیج شوند و تفاوت موجود زنده و غیرزنده را ندانند. کودکان ممکن است گیاهان را زنده نبینند، زیرا گیاهان حرکت نمی‌کنند. کودکان پیش‌دبستانی اغلب نمی‌دانند که تمام نشانه‌های زنده بودن با مرگ به پایان می‌رسد. آن‌ها ممکن است فکر کنند که مرده احساس ترس، سرما، گرسنگی یا تنهایی می‌کند. 

خرید کتاب کودک درباره پذیرش مرگ

اگر کودکان بدانند که کارکردهای زندگی پس از مرگ به پایان می‌رسد، بهتر می‌توانند مرگ را درک کنند و کم‌تر غمگین می‌شوند زیرا می‌دانند مرده رنج نمی‌برد. اغلب کودکان فکر می‌کنند که دلیل مرگ کسانی که دوست‎شان دارند، کار بدی است که آن‌ها انجام داده‌اند. این می‌تواند سبب احساس گناه در کودک شود. بنابراین درک این‌که همه موجودات زنده می‌میرند، سبب می‌شود که کودکان در مرگ دیگری خودشان را مقصر ندانند و حس گناه نداشته باشند. بزرگسالان می‌توانند با زبان ساده و مناسب با رشد کودک، به کودکان کمک کنند تا دلایل فیزیکی مرگ را درک کنند. به آن‌ها بگویند چگونه مرگ سبب توقف کارکردهای حیاتی بدن می‌شود.

کودکان در سنین مختلف، واکنش‌های متفاوتی نسبت به مرگ دارند

درک دلایل فیزیکی که سبب مرگ می‌شود، می‌تواند سردرگمی احتمالی و احساس گناه کودکان را کاهش دهد. به یاد داشته باشیم، کودکان ممکن است در واکنش به مرگ عزیزان، احساسات متفاوتی را تجربه کنند، در کودکان زیر پنج سال، واکنش به مرگ، ممکن است با رفتارهایی همانند چسبیدن به مراقب خود یا برخی رفتارهای واپس‌گرایانه مانند خیس‌کردن تخت‌خواب‌شان همراه باشد. این رفتارهای رایج معمولاً پس از گذشت مدت زمان مشخصی متوقف می‌شوند.
کودکان بزرگ‌تر بین سنین شش تا یازده سال می‌دانند که فرد فوت شده هرگز باز نخواهد گشت. اگرچه برخی از کودکان شش ساله که هنوز این موضوع را درک نکرده‌اند، ممکن است نگران باشند که اعضای دیگر خانواده و دوستان‌شان هم بمیرند. آن‌ها پرسش‌هایی دارند و می‌خواهند بفهمند چه اتفاقی افتاده است و ممکن است غم و اندوه خود را از راه خشم و یا درد جسمی نشان دهند. نوجوانان از حدود سن دوازده سالگی می‌دانند که مرگ غیرقابل برگشت است و برای همه رخ می‌دهد، حتی خودشان روزی خواهند مرد. واکنش نوجوانان با کودکان متفاوت است. آن‌ها اغلب احساساتی مانند بی‌تفاوتی، عصبانیت، غم و اندوه شدید و تمرکز ضعیف در یادگیری دارند. برای حمایت از کودکان و نوجوانانی که این مراحل را سپری می‌کنند، حتما باید از یک مشاور برای تسکین اندوه آن‌ها کمک بگیریم.

در سایت آموزک بخوانید: بایدها و نبایدها در برخورد با کودک سوگوار

خاکسپاری و سوگواری

در پایان کتاب «آخرین سفر خرس» وقتی خرگوش خبر مرگ خرس را به همه می‌دهد، جانوران به لانه خرس می‌روند تا او را برای آخرین‌ بار ببینند. آن‌ها دسته دسته گل می‌آورند و جلوی در لانه می‌چینند. گورکن هرچه در لانه‌ی خرس است بیرون می‌آورد چون حیوان‌ها می‌خواهند از خرس یادگاری داشته باشند. اما روباه چیزی برنمی‌دارد او می‌گوید: «من همیشه به یاد خرس مهربان هستم. لازم نیست چیزی من را یاد او بیندازد»

چند روز بعد حیوان‌ها دورهم جمع شدند تا درباره خرس با هم حرف بزنند، حرف‌هایی که زده بود، کارهایی که کرده بود و روزهای خوشی که با او گذرانده بودند. این بخش از کتاب به مراسم و رخدادهایی اشاره می‌کند که پس از شخص ازدست‌رفته اتفاق می‌افتد. به کودکان درباره‌ی مراسمی مانند تشیع جنازه یا مراسم یادبود، توضیح بدهیم و اگر دوست داشتند، حتما آنها را در مراسم شرکت دهیم و پیش از شرکت در مراسم به آنها بگوییم چه اتفاقی خواهد افتاد. اگر کودک مادربزرگ یا پدربزرگ‌اش را از دست داده به او بگوییم، بسیاری از افرادی که مادربزرگ را دوست داشتند، آنجا خواهند بود. ما دعا می‌کنیم و درباره‌ی زندگی مادربزرگ صحبت می‌کنیم. مردم ممکن است گریه کنند و ما را در آغوش بگیرند. ممکن است به ما بگویند برای از دست دادن مادربزرگ متأسفیم. ما در پاسخ به آن‌ها می‌توانیم بگوییم «متشکریم» یا «ممنون که آمدید.» سپس به کودک بگوییم تو اگر بخواهی می‌توانی نزدیک من بمانی و دستم را بگیری.

در سایت آموزک بخوانید: کودک و پذیرش مرگ

ممکن است لازم باشد درباره خاک‌سپاری، برای کودک توضیح دهیم. به آن‌ها بگوییم پس از تشیع جنازه، دفن در یک گورستان انجام می‌شود. مادربزرگ در زمین دفن می‌شود. این می‌تواند مانند یک خداحافظی غم‌انگیز باشد و مردم ممکن است گریه کنند. به او بگوییم شخص ازدست‌رفته، هیچ حس یا ترس و تنهایی ندارد. به او بگوییم او هیچ رنجی را حس نمی‌کند و این‌جاست که آموزه‌های پیشین ما به کودکان درباره‌ی توقف کارکردهای حیاتی مرگ، به کارمان می‌آید.

در روزها و هفته‌های پیش‌رو، فرزندمان را تشویق کنیم که نقاشی بکشد یا داستان‌هایی درباره‌ی شخص ازدست‌رفته بگوید و یا حتی بنویسد. از صحبت‌کردن در مورد فردی که مرده، اجتناب نکنیم و با به اشتراک گذاشتن خاطرات شادی که با فرد ازدست‌رفته داشتیم، به التیام غم کودک خود کمک کنیم. در پایان کتاب «آخرین سفر خرس» وقتی حیوانات به یاد آوردند که هر بهار با بیدار شدن خرس از خواب زمستانی چه‌قدر خوشحال می‌شدند، انگار دوباره او را می‌دیدند. انگار که خرس نرفته بود و هنوز با آن‌ها بود و این موضوع از غم و غصه دوستان خرس کم می‌کرد. 
گذشت زمان مرهمی است برای تسکین غم و اندوه کسانی که مرگ عزیزانشان را تجربه کرده‌اند. تسکین اندوه به این معنا نیست که فرد از‌دست‌رفته فراموش شده، بلکه به این معناست که او همیشه با عشق و با یادآوری خاطرات و احساسات خوب در بازماندگان به یاد آورده می‌شود. همان‌گونه که در پایان کتاب گورکن به روباه گفت: هیچ‌کداممان خرس را فراموش نمی‌کنیم. او همیشه با ماست...»

منابع: 
آخرین سفر خرس، نویسنده: آدو ویجلت. تصویرگر: کریستینا کادمون. مترجم: سیدمهدی شجاعی. ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

Udo Weigelt