کتاب و کتابخانه برای کودکان دارای نیازهای ویژه

مقدمه

این مقاله به مرور نیازهای مطالعاتی و کتابخانه‌ای کودکان دارای نیازهای ویژه می‌پردازد. نوع و نحوهٔ دسترسی به کتاب، نه تنها برای کودکان عادی بلکه برای کودکان با نیازهای ویژه نیز اهمیت اساسی دارد و باید متناسب با نوع نیاز هر کودک در نظر گرفته شود. ایجاد تغییراتی کوچک در ارائهٔ کتاب‌ها و خدمات کتابخانه‌ای، می‌تواند به یادگیری بیشتر، تقویت اعتمادبه‌نفس، و ارتقاء رفتارهای اجتماعی و هیجانی در این کودکان کمک کند.

حقوق کودکان دارای معلولیت

در سال ۱۹۷۱، مجمع عمومی سازمان ملل متحد «بیانیهٔ حقوق عام و خاص معلولان» را تصویب کرد. این سند کشورها را موظف ساخت تا با گسترش امکانات، شرایط برابر و مفیدی برای دسترسی کودکان دارای معلولیت به منابع مطالعاتی فراهم کنند. اگر نقش کتاب و کتابخانه را در رشد و توانمندسازی این کودکان بپذیریم، ارتقای کیفیت این خدمات امری ضروری خواهد بود. هر دسته از کودکان دارای معلولیت نیازهای خاص خود را دارند؛ بنابراین گزینش کتاب و شیوهٔ ارائهٔ آن باید بر اساس محدودیت‌ها و قابلیت‌های آموزشی‌شان تنظیم شود.


شیوه‌های ارائه کتاب به کودکان با نیازهای ویژه

دسته کودک

شیوه‌های پیشنهادی ارائه کتاب

کودکان نابینا و کم‌بینا

- کتاب بریل و بریل تصویری
- کتاب صوتی و قصه‌گویی نمایشی
- کتاب لمسی با تصاویر برجسته
- کتاب با فونت درشت و کنتراست رنگ بالا
- استفاده از صفحه‌خوان، قلم‌های گویا و دستگاه‌های بزرگ‌نمایی

کودکان ناشنوا و کم‌شنوا

- کتاب‌های تصویری با روایت‌های گام‌به‌گام
- قصه‌گویی به زبان اشاره
- کتاب‌های ویدیویی با زیرنویس و زبان اشاره
- داستان‌هایی با متن کوتاه و جمله‌بندی ساده
- استفاده از نشانه‌ها و نمادهای تصویری همراه متن

کودکان دارای اختلالات ذهنی

- کتاب‌های ساده‌سازی‌شده و قابل پیش‌بینی
- روایت‌های تکرارشونده با تصویرسازی واضح
- کتاب‌هایی با موقعیت‌های روزمره و ملموس
- استفاده از وسایل جانبی (عروسک، اشیای واقعی) برای درک بهتر داستان

کودکان دارای اختلالات یادگیری (نارساخوانی و...)

- کتاب صوتی همراه با متن (Audio-Sync)
- کتاب با فونت ویژه دیسلکسیا (مانند OpenDyslexic)
- کتاب‌های با جملات کوتاه و فضای سفید زیاد
- استفاده از نشانگر، خط‌بر یا اپلیکیشن‌های کمک‌خوانی

کودکان دارای اختلالات ارتباطی (اوتیسم)

- داستان‌های اجتماعی با ساختار مشخص
- کتاب‌های دارای روایت تکراری و قابل پیش‌بینی
- کتاب‌های با موضوعات خاص و مورد علاقه کودک
- استفاده از فلش‌کارت، عکس، علائم و ابزارهای ارتباطی AAC

کودکان دارای اختلالات حرکتی یا چندمعلولیتی

- کتاب‌های سبک با صفحات ضخیم و محکم
- کتاب‌های دیجیتال با قابلیت ورق‌زدن با لمس یا دکمه
- کتاب صوتی و تصویری قابل کنترل با دستگاه‌های کمکی
- استفاده از پایه کتاب، نشیمن‌گاه مناسب و دستگاه‌های ارتباطی جایگزین

همچنین توجه به نوع فونت، قطع کتاب، ضخامت صفحات، و حتی جنس کاغذ در طراحی کتاب برای این کودکان حائز اهمیت است.


اهمیت محتوای کتاب

محتوای کتاب باید با دقت و بر اساس توانایی‌های ذهنی، زبانی و روانی کودک انتخاب شود. یکی از مؤثرترین انواع کتاب برای کودکان دارای ناتوانی‌های یادگیری، داستان‌های اجتماعی است؛ این داستان‌ها موقعیت‌هایی را بازنمایی می‌کنند که برای کودک دشوارند، اما راه‌حلی برای غلبه بر آن‌ها ارائه می‌دهند. با راهنمایی والد یا مربی، این داستان‌ها می‌توانند موجب ارتقاء مهارت‌های حل مسئله، رشد هیجانی و اجتماعی کودک شوند.

نکتهٔ کلیدی این است که محتوای کتاب، افزون بر ارزش هنری، باید به نیازهای روحی، روانی و ارتباطی کودک نیز پاسخ دهد.


شرایط مناسب فیزیکی کتابخانه برای کودکان با نیازهای ویژه

برای بهره‌مندی واقعی کودکان از کتابخانه‌ها، فضا باید متناسب با نیازهای فیزیکی، حسی و ارتباطی آنان طراحی شود. از جمله:

  • سطوح شیبدار به‌جای پله

  • محیط منظم، آرام و قابل پیش‌بینی

  • سرویس‌های بهداشتی قابل دسترس

  • درهای خودکار و نشیمن‌گاه‌های قابل استفاده برای استراحت

  • نورپردازی متناسب با نیازهای دیداری

  • حذف اصوات مزاحم برای تمرکز بهتر

  • علائم چندگانه (نوشتاری، تصویری، نمادی) برای جهت‌یابی بهتر

  • تابلوهای اطلاع‌رسانی ساده و دوستانه

  • رایانه‌های مجهز به نرم‌افزارهای گویا، برجسته‌نگار یا درشت‌نمای متون


نقش کتابخانه در زندگی کودک و خانواده

فراهم کردن این امکانات نه تنها برای کودکان بلکه برای والدین آن‌ها نیز ارزشمند است. والدین انتظار دارند فرزندان‌شان در مکانی امن و محترمانه، فرصت کتاب‌خوانی داشته باشند. کودک دارای نیازهای ویژه، حتی اگر به‌درستی نخواند یا ننویسد، درک می‌کند که مکانی دارد برای کشف، یادگیری و آرامش. کتابخانه‌ای که او را به رسمیت می‌شناسد، می‌تواند جایگاه امنی برای رشد و شکوفایی‌اش باشد.


نتیجه‌گیری

کتابخانه برای کودکان با نیازهای ویژه، تنها مکانی برای مطالعه نیست، بلکه پلی است به سوی مشارکت اجتماعی، کشف خود، و تجربهٔ برابری. فراهم آوردن این بستر، خدمتی ضروری و انسانی است که باید گسترش یابد—و لبخند کودکانی که احساس ارزشمندی و دیده‌شدن می‌کنند، پاداشی بزرگ برای همهٔ این تلاش‌هاست.

نویسنده
نادیا رستمی
منابع
  • منبع : رستمی، نادیا ." کتاب و کتابخانه برای کودکان دارای نیازهای ویژه".تعلیم و …
Submitted by editor-yasfar on