این مقاله به مرور بر نیازهای مطالعاتی و کتابخانهای کودکان دارای نیازهای ویژه خواهد داشت . نحوهی دسترسی به کتاب و نوع کتاب نه تنها برای کودکان عادی بلکه برای کودکان دارای نیازهای ویژه از اهمیت خاصی برخوردار است و به نوع نیاز کودکی بستگی دارد.
به وجود آوردن تغییراتی کوچک برای دسترسی آسان به مواد کتابخانه ها و ایجاد تغییراتی در شکل و محتوای کتاب موجب یادگیری بیشتر ، اعتماد به نفس بالاتر و فراگیری رفتارهای بهتری در این کودکان می شود. به طور خلاصه چگونگی فراهم آوردن تغییرات در مقاله حاضر مورد بحث قرار خواهد گرفت .
در سال ۱۹۷۱ میلادی مجمع عمومی سازمان ملل متحد بیانیهی حقوق عام و خاص معلولان را به تصویب رساند . این سند نشانگر تلاشهای به عمل آمده برای کودکان معلول و تهیه و تدارک امکان دسترسی آگاهانه ، مفید و متنوع آنان به کتابها و منابع مربوط است . این بیانیه همه کشورها را ملزم میکرد به منظور برآوردن نیازهای کودکان معلول ، امکانات فعلی را تغییر یا گسترش دهند و آنها را با نیازهای کودکان معلول منطبق سازند .
با توجه به بیانیه مذکور و با در نظر گرفتن این نکته که اگر جایگاه و نقش مهم کتاب و کتابخانه را در زندگی کودکان معلول پذیرفته باشیم بنابراین ، بالا بردن کیفیت آنها لازم و ضروری است و از آنجا که هر دسته از کودکان معلول دارای نیازمندهای خاص و متفاوت از هم هستند لازم است گزینش کتاب و نحوه دسترسی به آن با نیازمندیها و محدودیتهای آموزشی آنان صورت گیرد.
شیوه ارائه کتاب به کودکان با نیازهای ویژه
- ضبط کتاب روی نوار یا لوح فشرده برای کودکانی که اختلال خواندن یا مشکلات بینایی دارند .
- نوشتن کتاب به صورت بریل برای کودکانی که مشکل بینایی دارند .
- قصه گویی کتاب به صورت زبان اشاره برای کودکانی که مشکلات شنوایی دارند همچنین کتابهای تصویری که متن بسیار کوتاهی دارند و داستان بیشتر به وسیله تصاویر بیان میشود برای کودکان ناشنوا مناسب است . این کتابهای مصوّر موضوع را گام به گام و به طور واضح نشان میدهد تا به فهم ناشنوایان (که دچار فقر گنجینهی واژگان هستند ) کمک کند .
- کتابهای لمسی که در آنها با روشهای هنری تصاویر کتاب قابل لمس میشود و در کنار خط بریل ، نوار ، لوح فشرده و یا در کنار متن درشت نویسی شده قرار میگیرد این روش برای کودکان نابینا مفید است . همچنین موجب تقویت حس لامسه در کودکانی که دچار کاستیهایی در این حس هستند میشود .
علاوه بر موارد بالا درشت نویسی ، ساده نویسی ،قطع یا اندازه و جنس کتاب نیز از جمله مواردی هستند که در شکل و فرم کتاب برای کودکان دارای نیازهای ویژه بایستی در نظر گرفته شود.
محتوای کتاب برای کودکان با نیازهای ویژه
همان گونه که گفته شد محتوای کتاب نیز برای کودکان دارای نیازهای ویژه از اهمیت زیادی برخوردار میباشد . محتوای کتاب که مفهوم و پیام اصلی نویسنده را در بر دارد میتواند موجب افزایش دانش ، اطلاعات و تواناییهای مختلف این کودکان شود . در این زمینه میتوان گفت که خلق داستانهای اجتماعی باعث بهبود مهارتهای اجتماعی در افراد دارای ناتوانیهای کلی یادگیری میشود . محتوای این گونه داستانها موقعیتهایی را مطرح میسازند که کودک آن موقعیت را دشوار مییابد ولی راهی برای غلبه بر آن وجود دارد . با انتخاب و خواندن چنین داستانهایی که با راهنمایی آموزگار و با توجه به نیاز کودک صورت میگیرد سعی در حل مشکل و افزایش باقیمانده توانایی وی میشود . البته برای آن که این داستانها مؤثر واقع شوند بهتر است محتوای کتاب، دیدگاهها و احساسات کودک را درنظر داشته باشند . استفاده از داستان ، فن مداخله های مفیدی است مشروط بر اینکه ضمن ارزشهای هنری، محتوای کتاب نیز نیازهای روحی و روانی این کوکان را مورد توجه قرار دهد.
از سوی دیگر ، شرایط کتابخانه نیز برای کودکان دارای نیازهای ویژه بایستی متناسب با نیازهای آنان باشد . با فراهم کردن امکانات این کودکان دسترسی آسانتری به منابع کتابخانهای خواهند داشت این امکانات شامل موارد زیر است که بر پایه ی ویژگیهای فیزیکی محیط های آموزشی همچون استفاده از فضا و دستگاههای خاص میباشد که با توجه به نیاز کودک مورد استفاده قرار میگیرند.
شرایط مناسب فیزیکی کتابخانه برای کودکان با نیازهای ویژه
- وجود سطوح شیبدار (جهت رفت و آمد آسانتر)،
- حذف پله ها و موانع،
- حفظ محیطی منظم به طوری که کودکان بتوانند به راحتی در آن حرکت کنند،
- سرویسهای بهداشتی مناسب،
- مجهز سازی درها به سامانهی هوشمند (جهت باز و بسته شدن )،
- تکیه گاههای ابری یا اسفنجی ثابت تا کودکان دارای ناتوانیهای فیزیکی بتوانند روی زمین استراحت کنند،
- فراهم کردن سطح شیبدار برای کودکان دارای آسیب بینایی تا آسانتر مطالعه کنند ،
- تضمین اینکه کودکان دارای محدودیتهای حرکتی دسترسی به کتابها دارند تأمین دستیابی آسانتر و وجود گیرندههایی برای قفسههای بالاتر،
- مطابقت نور با نقشهها و طرحهای مهم و برجسته کتابخانه برای کمک به تمرکز کودکان ، پرهیز از نور کم و زیاد،
- بهینه کردن صوتها به طوری که کودکان بتوانند جهت اصوات را بشنوند،
- حفظ آرامش محیط آموزشی از صدای چرخش صندلی به طوری که کودکان حواس پرت بتوانند بهتر تمرکز کنند،
- خلق علامتهای دوستانه و استفاده از رمزهای چندگانه یعنی ترکیب لغات ، عکسها ، نشانهها و حروف یک جور ساده برای کودکان ناشنوا و تعبیه تابلوی اعلانات برای درخواستها و نیازهای مشترک آنها،
- فراهم کردن رایانه (مجهز به برجسته نگار و سامانههای گویا) و دستگاههای به دید (دستگاههای بزرگ نمایی حروف)
- وجود دستگاههای صوتی و تصویری.
فراهم کردن این امکانات نه تنها برای کودکان بلکه برای والدین آنها نیز مهم است والدین میخواهند چنین خدماتی به کودکانشان ارائه شود و از سوی دیگر کودکان معلول اگر چه ممکن است نتوانند بخوانند یا بنویسند اما میفهمند که مکانی دارند تا زمان خوبی را در آنجا سپری کنند. همچنین این گونه برنامه ریزی برای کودکان دارای نیازهای ویژه موجب میشود آنان بفهمند مراجعان ارزشمند کتابخانه هستند .
انجام چنین تلاشهایی در زمینه کتاب و کتابخانه با هدف رشد مهارتهای لازم برای زندگی بهتر این گروه از افراد جامعه خدمتی است که باید باشد و از طرف دیگران باز کردن درها و قلبهایمان روی آنان و صورتهای خندانشان تمام تلاشها را ارزشمند میسازد.