برای کودک خردسال کتاب می خوانیم تا لذت ببردو مهارت های شنیداری و توانایی درک و تحلیلش رشد کند و هنگامی که خواندن آموخت، خود کتاب می خواند تا آگاه شود و باز هم لذت ببرد.
اما این همه ی سودی نیست که خواندن، برای کودک و نوجوان در بردارد. هنگامی که کودک به خواندن داستانی سرگرم می شود، با شخصیت های داستان می آمیزد و همراه می شود و در نشیب و فراز پا به پای آن ها، می اندیشد و جستجو می کند تا راه های تازه بیابد و گره از مشکلی باز کند. او با افراد داستان می خندد و می گرید، شاد و غمگین می شود و گاه در شور و شوق و گاه در دل مردگی با آن ها شریک می شود.
این ویژگی، کاربردی را برای کتاب خواندن به وجود می آورد که کتاب درمانی (Bibliotherapy) نامیده می شود. کتاب درمانی می تواند به کودکان کمک کند تا با مشکلاتشان کنار آیند و برای برطرف کردن آن ها راه حل پیدا کنند. با این روش به ظاهر ساده، می توان با مشکلاتی چون جدایی و دوری، بیماری، مرگ، فقر، ناتوانی جسمی، از خود بیگانگی، سوانح و جنگ کنار آمد و رنج ناشی از آن ها را در کودک کم تر کرد.
برای کودکان معمولاً درک و بیان احساسشان دشوار است و این درست جایی است که کتاب به یاری می آید. کودک با خواندن و تفسیر یک داستان در ذهنش، روندی را آغاز می کند که در آن به تجربه ها و نیازهای خودش پاسخ می دهد تا به نوعی از خودآگاهی و درک از نیازها و احساسش برسد.
هنگامی که کودکان با شخصیت های داستانی ادبی آشنا و مدتی با آن ها درگیر می شوند بهتر می توانند آن چه در درونشان می گذرد را بر زبان آورند یا نقاشی اش کنند و یا درباره آن بنویسند.
کتاب درمانی، روشی نیست که تنها در بحران ها و اختلالات مهم روانشناسی اثرگذار باشد. ممکن است کودکی، نتواند بین آن چه که می خواند و زندگی شخصی اش رابطه برقرار کند، کتاب و ادبیات، برای کودکی دیگر هم ممکن است تنها راه فراری باشد برای فراموش کردن مشکلاتش. با همه این ها، کتاب درمانی برای بسیاری از کودکان اثرهای مفیدی در بر داشته است.
کتاب درمانی می تواند این ویژگی ها را در وجود کودکان رشد دهد:
- توانایی تشخیص و ارزش گذاری احساس ها
- درک این مسئله که کودکان دیگر هم با مشکلاتی مشابه روبرو هستند و او تنها نیست
- توانایی آغاز و پیگیری یک گفت و گو
- رشد قدرت اندیشه و خودآگاهی
- کشف مهارت های سازگار شدن با شرایط و یافتن راه حل
- تصمیم گیری برای آغاز کنش ها و واکنش های سازنده
کتابداران، آموزگاران و مشاوران چگونه می توانند از کتاب درمانی استفاده کنند؟
۱. نخست باید نیازهای فردی و گروهی دانش آموزان را بشناسند.
۲. کتاب های ادبیات مناسبی را بیابند که با مشکلات و شکست های عاطفی و رشدی که دانش آموز یا دانش آموزان در حال تجربه آن ها هستند، هماهنگ باشد. مشاور یا آموزگار حتماً باید پیش از معرفی و یا استفاده از یک کتاب برای دانش آموزان، خود آن را بخواند و پس از اطمینان از مناسب بودن داستان از نظر سن، جنسیت، بلوغ و پیشینه فرهنگی و خانوادگی برای کودک، آن را برای کلاس بلند خوانی کند و یا به یک کودک معرفی کند.شخصیت ها و داستان کتاب باید واقع گرایانه باشد و برای مشکلات، راه حل های صادقانه ای پیش پای کودک قرار دهد.اگر درباره یک موضوع مشخص، کتاب مناسبی یافت نشد، می توان از فیلم ها و کاست ها برای کمک به کودک استفاده کرد.
۳. آموزگار، مشاور و یا کتابدار باید روشی را بیابد که کودکان را با ادبیات درگیر کند. داستان را می توان بلند خوانی کرد و یا کودکان دارای مشکل های مشابه را در یک گروه قرار داد تا کتابی را با هم بخوانند. روش دیگر این است که کودکان هر یک جداگانه برای خود کتاب بخوانند.
۴. پس از پایان خواندن، کودکان با همراهی آموزگار می توانند داستان را بازگو کنند، درباره آن پرسش و پاسخ کنند، در نقش شخصیت ها بازی کنند، با استفاده از عروسک، نمایشی از آن اجرا کنند، درباره واکنش های شخصیت های داستان بنویسند، نظرهای خود درباره داستان را ضبط کنند و از بسیاری هنرها و ابزار های دیگر استفاده کنند. این فعالیت ها به کودکان کمک می کند تا دریابند که:
- کودکان دیگر هم با مشکلاتی مشابه روبرو می شوند و در آن حال احساسی شبیه به احساس آن ها پیدا می کنند.
- آن ها تنها افرادی نیستند که در زندگی با دشواری هایی روبرو هستند بلکه هر کودکی مشکلاتی دارد.
- هر انسانی توانایی ها و کاستی هایی دارد و هر کس با سنجش و پیدا کردن نقاط ضعف و قوتش، می تواند پشتکار به خرج دهد و توانایی های خود را بیشتر کند.
- روبرو شدن با مشکل و پذیرفتن آن، نخستین گام برای برطرف کردن مشکل است.
- برای روبرو شدن با یک مشکل و برطرف کردن آن، راه های بسیاری وجود دارد که می توان از میان آن ها انتخاب کرد و یا چند روش را در پی هم به کار بست تا مشکل حل شود.
- از میان برداشتن یک مشکل و گذر از دشواری ها با گذشت زمان امکان پذیر است و اگر بار نخست موفقیت بدست نیامد، همه چیز به پایان نرسیده و می توان از روشی دیگر کمک گرفت.
۵. در صورت نیاز می توان از پدر و مادر کودکان هم در روند درمان کمک گرفت.آن ها می توانند به پیشنهاد آموزگار، مجموعه های جدیدی را برای کودک خود بخوانند و یا انجام فعالیت هایی را آغاز کنند که به کودک کمک می کند احساسات خود را درک و مشکلاتش را برطرف کند.