خواهر و برادرِ کتاب‌خوان؛ تأثیر همسالان در ترویج خواندن در خانه

به استناد پژوهش‌های علمی و گزارش‌های جهانی

مقدمه

در بسیاری از خانواده‌ها، نخستین الگویی که کودک پس از والدین از او می‌آموزد، خواهر یا برادر بزرگ‌تر است. کودک رفتار او را می‌بیند، به او گوش می‌دهد، و تلاش می‌کند شبیه او باشد.
بر پایه‌ی نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977)، مشاهده‌ی رفتار افرادی که از نظر سنی و جایگاه اجتماعی به فرد نزدیک‌اند، تأثیر عمیق‌تری بر شکل‌گیری رفتار دارد. از این رو، خواهر و برادرِ کتاب‌خوان می‌توانند نقشی بسیار مؤثر در علاقه‌مند کردن کودک به مطالعه داشته باشند.

پژوهش‌های National Literacy Trust (2022) نشان داده‌اند که ۳۸ درصد کودکان بریتانیایی، خواهر یا برادر بزرگ‌تر خود را یکی از الگوهای اصلی خواندن در خانه معرفی کرده‌اند؛ رقمی که از میزان تأثیر بسیاری از برنامه‌های رسمی ترویج مطالعه بیشتر است.

۱. الگوی نزدیک و قابل‌دسترس

برخلاف والدین که معمولاً در جایگاه قدرت و راهنما هستند، خواهر یا برادر بزرگ‌تر الگویی «دست‌یافتنی» است. کودک می‌بیند که او با زبان و علایق مشابه خودش کتاب می‌خواند و در نتیجه، رفتار او برایش قابل تقلید‌تر است.
مطالعه‌ی Clark & Douglas (2011) نشان می‌دهد که رابطه‌ی صمیمی و غیررسمی میان خواهر و برادر، بستری طبیعی برای انتقال عادت‌های خواندن فراهم می‌کند.

۲. تقلید طبیعی در محیط خانه

در خانه‌هایی که فرزندان بزرگ‌تر در حال مطالعه دیده می‌شوند، کوچک‌ترها به‌صورت خودبه‌خود به تقلید می‌پردازند. این تقلید گاهی به شکل نگاه کردن به تصاویر کتاب، نشستن کنار فرد در حال مطالعه یا حتی ورق زدن کتاب بدون درک محتواست — که همه گام‌های ابتدایی در مسیر خواندن‌اند.
پژوهش Bus et al. (1995) نشان داد که مشاهده‌ی رفتار خواندن دیگران، حتی بدون آموزش مستقیم، در رشد سواد شکوفایی نقش دارد.

۳. گفت‌وگوی دوستانه درباره‌ی کتاب

خواهر و برادر می‌توانند بدون نقش رسمی معلم یا والد، درباره‌ی کتاب‌ها با هم حرف بزنند: از بخش‌های بامزه‌ی داستان گرفته تا شخصیت‌های مورد علاقه.
این گفت‌وگوهای غیررسمی، به گفته‌ی Clark & Rumbold (2006)، یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت «خواندن برای لذت» است، چون کتاب را به تجربه‌ای اجتماعی و شخصی تبدیل می‌کند.

۴. فعالیت‌های مشترک خواندن

بلندخوانی برای خواهر یا برادر کوچک‌تر، بازی با محتوای کتاب (مثلاً اجرای نقش شخصیت‌ها)، یا درست کردن دفتر یادداشت کتاب‌ها، تجربه‌های خانوادگی غنی‌ای می‌سازند.
مطالعه‌ای در Journal of Research in Reading (2018) نشان می‌دهد مشارکت خواهر یا برادر بزرگ‌تر در بلندخوانی، نه‌تنها مهارت زبانی کودک کوچک‌تر، بلکه اعتمادبه‌نفس خودِ نوجوانِ کتاب‌خوان را نیز افزایش می‌دهد.

۵. رقابت سالم و تشویق متقابل

در بعضی خانواده‌ها، خواهر و برادرها با شوخ‌طبعی و رقابت دوستانه درباره‌ی میزان خواندن یا انتخاب کتاب گفت‌وگو می‌کنند. این رقابت، اگر با حمایت والدین همراه باشد، می‌تواند انگیزه‌ی مطالعه را تقویت کند.
پژوهش‌های OECD (2022) تأکید دارند که تعاملات مثبت میان همسالان (در خانه یا مدرسه) نقش مستقیمی در افزایش زمان مطالعه‌ی داوطلبانه دارد.

۶. پیوند عاطفی و احساس تعلق

کتاب‌خوانی میان خواهر و برادر، تنها انتقال دانش نیست؛ نوعی رابطه‌ی عاطفی است. زمانی که بزرگ‌تر برای کوچک‌تر می‌خواند، نوعی مراقبت، مهربانی و همراهی در قالب خواندن شکل می‌گیرد. این تجربه‌ها پایه‌ی اجتماعی شدن فرهنگی کودک را می‌سازد.
به گفته‌ی Vygotsky (1978)، یادگیری در بستر رابطه‌های انسانی اتفاق می‌افتد، و روابط خواهر و برادر از نخستین بسترهای یادگیری اجتماعی‌اند.

۷. حمایت والدین از نقش فرزندان

والدین می‌توانند با تشویق بزرگ‌ترها به بلندخوانی یا پیشنهاد فعالیت‌های گروهی کتاب‌خوانی، این نقش را تقویت کنند. مهم آن است که رفتار خواندن در خانواده به تجربه‌ای جمعی و شاد تبدیل شود، نه رقابتی یا تحمیلی.

جمع‌بندی

در خانه‌ای که کتاب حضور دارد و روابط میان اعضا صمیمی است، خواهر و برادر می‌توانند بهترین مروّجان خواندن باشند.
کودک کوچک‌تر از رفتار خواهر یا برادر بزرگ‌تر یاد می‌گیرد، و نوجوان از اینکه نقش آموزگار یا قصه‌گو را بر عهده دارد، احساس مسئولیت و اعتمادبه‌نفس پیدا می‌کند.
خواندن در چنین خانه‌ای، فقط فعالیتی فردی نیست؛ پلی است میان نسل‌ها، احساس‌ها و تجربه‌ها.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Bus, A. G., van Ijzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Joint Book Reading Makes for Success in Learning to Read. Review of Educational Research, 65(1), 1–21.

• Clark, C., & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. National Literacy Trust.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

• Journal of Research in Reading. (2018). Sibling Reading Interactions and Early Literacy Development. Wiley-Blackwell.