نقش کتابخانه های عمومی برای کودکان و نوجوانان

 

انسان به طور معمول، از دو راه اساسی کسب دانش می کند:

۱ ـ آموزش مستقیم و نظام مند (مدرسه، دانشگاه و . . . . )

۲ ـ تجارب و مطالعات و دریافت های فردی

بدون شک روش دوم بسیار عمیق تر و اثرگذارتر بوده و در انجام این مهم، نقش کتابخانه غیر قابل انکار است. کتابخانه «سرچشمه آب حیاتی [است] که همه تشنگان معرفت عطش خود را با آن فرو خواهند نشاند۱ » . کتابخانه عمومی، همان طور که از نام آن پیداست، کتابخانه ای است برای تمام اقشار، بدون در نظر گرفتن سن، تحصیلات، شغل؛ جنسیت، ملیت، مذهب و . . . . که می تواند با گذاشتن منابع مناسب در دسترس کاربر، فرهنگ مطالعه را در جامعه نهادینه کند.

«کتابخانه باب دانایی است و دانایی توانایی است برای کسب پیروزی، سعادت و افتخار۲ ». اگر خدمات مورد نیاز مخاطب، از طرف کتابخانه برآورده شود و کتابخانه، به خصوص کتابخانه عمومی بتواند امکانات خودآموزی را برای علاقه مندان به یادگیری فراهم آورد و فرصت تحقیق را در کوتاه ترین زمان برای محققان به وجود آورد، توانسته است به رسالت خود عمل کند مراجعه کننده خواه ۵ ساله یا ۵۰ ساله مراجعه کننده است و کتابخانه موظف به ارائه مجموعه منابع و خدماتی منطبق با خواست مراجعان است و بدین صورت می تواند رأساً‌ و فقط برای این گروه سنی (ارائه خدمات داشته باشد مانند کتابخانه های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و یا به صورت بخشی در دل یک کتابخانه را خواهند داشت، مانند کتابخانه عمومی حسینه ارشاد .

در مورد اول، افراد این گروه تا سن خاصی امکان استفاده از آن کتابخانه را خواهند داشت، ولی در مورد دوم، تا هر سنی که بخواهند و اشتیاق به خواندن، شنیدن و افزایش اطلاعات داشته باشند، می توانند از مجموعه بهره ببرند. پس وجود بخش کودکان و نوجوانان در دل یک کتابخانه عمومی، می تواند چشم انداز وسیع تری در ذهن مخاطب کودک ایجاد کند حال:

۱ ـ تأثیر این امر چیست؟

۲ ـ کتابخانه عمومی چه وظایفی در مقابل مراجعه کننده کودک و نوجوان خود دارد؟

۳ ـ خدماتی که یک کتابخانه عمومی می تواند به مخاطبان کودک و نوجوان ارائه دهد چیست؟

در مورد سؤال اول، باید گفت که حضور والدین در کنار کودکان در کتابخانه عمومی، به منظور استفاده از کتابخانه، قطعاً تأثیر به سزایی بر روحیه کودک و نوجوان خواهد داشت، کودک والدین خود را در کتابخانه و در حال استفاده مستقیم از منابع مجموعه می بیند و این امر، علاقه به مطالعه و مراجعه به کتابخانه را در کودک نهادینه می کند و در ذهن او، مراجعه به کتابخانه و استفاده از منابع، به عنوان امری بدیهی و لازم نقش می بندد. این همان آموزش غیر مستقیم تشویق و عادت دادن به مطالعه است.

در مورد سؤال دوم، پاسخ قدری مفصل تر است از مهمترین رسالت های کتابخانه، ایجاد شوق به مطالعه در کودک و نوجوان است که برای ایجاد این حس، کتابخانه باید وظایف اساسی خود را بشناسد در انجام آن بکوشد و چنان چه این وظایف را به نحو احسن اجرا کند، می تواند لزوم مطالعه و استفاده از کتاب را همچون بهره گیری از قاشق و چنگال به هنگام صرف غذا، در ذهن و فکر کودک پرورش دهد. این وظایف را می توان این گونه برشمرد:

۱ ـ از علاقه کودک در ارائه منابع و خدمات بهتر سود بجوید

۲ ـ کودکان را در انتخاب مطالب آزاد بگذارد

۳ ـ کتاب های مناسب را فقط برای خود کودک و نه برای جلب رضایت والدین، تهیه کند و در اختیارشان قرار دهد

۴ ـ در برخورد با کودک، از همان قواعدی پیروی کند که در برخورد با بزرگسالان پیروی می کند

۵ ـ کودک را هم چون شخصی مستقل ببیند و او را در استفاده از خدمات حرفه ای و مناسب، محق بداند

۶ ـ بکوشد جایگاه خوشایندی در ذهن کودک ایجاد کند کتابخانه برای خوانندگان مبتدی و دانش آموزانی با استعدادهای متفاوت، باید جایگاهی ارضا کننده و بی طرف داشته باشد تا میل و رغبت حضور در آن جا را در آن ها برانگیزد.

وقتی از کتابخانه صحبت می کنیم، مسلماً منظورمان ساختمان کتابخانه نیست، بلکه منظور کتابدارانی است که در این مجموعه فعالیت می کنند. کتابدار موفق کودک، کتابداری است که توانایی مدیریت همراه با نظم ولی بدون تکلیف را داشته باشد او باید خلق و خوی مناسب گروه سنی مخاطب خود را به خوبی بشناسد و با اعصابی پولادین، اخلاقی جذاب و صبوری زیاد به ارائه خدمات بپردازد. او علاوه بر این که باید عملگرا باشد می بایستی حتماً با مهربانی زیاد و با برخوردی صمیمی و توأم با مدارا، با کودکان و نوجوانان رفتار کند و در عین حال از هرگونه برخورد ترحم آمیز اجتناب ورزد و حتی لحن کلام خود را متناسب با گروه سنی مخاطبش تغییر دهد، برای موفقیت هرچه بیشتر، می بایستی با علایق کاربران خود آشنا باشد و موانعی را که ایجاد یأس می کنند، در خود و در مراجعه کننده اش از میان بردارد. البته در راستای تعالی کارش، فراهم آوری مجموعه ای مناسب برای کودک و نوجوان، مهمترین اهرم کاری است، او در جمع آوری کتاب ها و سایر منابع از CD ، نقشه و کره گرفته تا اسباب بازی ها، می بایستی تأمین نیاز عاطفی را از مؤلفه های اصلی خود بداند به ارضای نیازهای عقلی کودکان و نوجوانان جدی بیندیشد و علاوه بر تنوع موضوعات و منابع، به تقویت حس، قدرت تخیل، تفکر، ابتکار و ایجاد حس مسئولیت در آن ها بپردازد تا بتواند با رعایت این مطالب، به خوبی ارائه خدمت کند.

در پاسخ به سؤال سوم، باید اشاره کرد که خدمات عمومی کتابخانه های عمومی به کودکان و نوجوانان، بسیار گسترده است. یک کتابخانه عمومی می تواند علاوه بر امانت کتاب و در اختیار گذاشتن نشریات قدم را فراتر بگذارد و به ارائه خدمات گوناگونی بپردازد. در این جا چند نمونه از این خدمات اشاره می شود

خدمات کتابخانه های عمومی چگونه می تواند باشد؟

۱ ـ تشکیل کلاس های مختلف آموزشی

کتابخانه عمومی می تواند کلاس هایی در سطح این گروه سنی مانند آموزش کامپیوتر، آموزش زبان، نقاشی، طراحی، موسیقی و . . . . . برگزار کند.

۲ ـ فراهم آوری منابع دیداری ـ شنیداری مناسب برای کودکان و نوجوانان

کتابخانه می تواند در این راستا، به جمع آوری و ارائه انواع فیلم ها از جمله انیمیشن، موسیقی های مناسب و حتی فیلم های آموزشی بپردازد و آن ها را به مراجعین خود امانت دهد.

۳ ـ برگزاری جلسات قصه گویی و یا نمایش

کتابخانه می تواند به صورت هفتگی برای کودکان برنامه قصه گویی داشته باشد. هر کتابخانه می تواند با مهد کودک هایی که از نظر جغرافیایی در محدوده اش قرار گرفته اند، ارتباط بگیرد و با برنامه ریزی مستمر، جلسات قصه گویی و یا نمایش برپا کند.

۴ ـ تفریحات ورزشی و بازی های فکری که در سکوت و آرمش قابل انجام باشد

از جمله این بازی ها شطرنج است. کتابخانه می تواند روزهای خاصی از هفته را به بازی و یا تمرین شطرنج زیر نظر یک مربی اختصاص دهد.

۵ ـ پاسخگویی به سؤالات تحقیقی دانش آموزان

کتابخانه عمومی می تواند با فراهم آوردن منابع مرجع مناسب گروه های سنی کودک و نوجوان، این افراد را در یافتن پاسخ سؤالات مختلف، به خصوص در حوزه انجام تحقیق در مدرسه، کمک و همراهی کند.

۶ ـ برپایی کلاس های آموزش کتابداری و استفاده از کتابخانه

کتابخانه می تواند به صورت جلسات ماهانه، کلاس هایی برای کودکان و نوجوانان برپا کند و در آن ها به آموزش چگونگی استفاده از کتابخانه (برگه دان، کامپیوتر و . . . .) بپردازد و حتی به منظور کمک به تجهیزات و سازمان دهی کتابخانه های مدارس و ایجاد نظم در آن ها، چگونگی سیستم پذیرش عضویت و امانت و . . . . را به نوجوانان علاقه مند (در سطح مناسب) آموزش دهد تا آن ها با استفاده از مهارت کسب کرده کتابخانه های مدارس خود را سامان دهند.

۷ ـ برپایی جلسات نقد و تفسیر کتاب های داستانی و غیر داستانی

بدین معنی که کتابخانه در روزهای از پیش تعیین شده از یکی از نویسندگان، مترجمان، تصویرگران و . . . . . که در ارتباط با ادبیات کودک و نوجوان هستند و نیز اعضای کودک و نوجوان خود دعوت کند تا در هریک از این جلسات پس از معرفی، نقد و بررسی برخی از آثار با حضور پدید آورندگان آن، به سؤالات پیش آمده پاسخ داده شود.

۸ ـ برپایی نمایشگاه های مختلف

کتابخانه عمومی می تواند هم از آثار تولید شده در کلاس های مختلف برپا شده در کتابخانه (مانند: کلاس های نقاشی، طراحی، سفالگری و . . . . ) نمایشگاهی ترتیب دهد تا همه افراد بتوانند از آن ها دیدن کنند و هم با توجه به مناسبت های خاص، مانند اعیاد مختلف و . . . . برنامه ها و نمایشگاه های ویژه ای متناسب با آن روز خاص، برای شناساندن فرهنگ عامه برگزار کند.

۹ ـ برپایی بازی های سنتی

کتابخانه عمومی، چنانچه فضای مناسب در اختیار داشته باشد، می تواند مانند برنامه قصه گویی که ذکر آن رفت، به طور منظم و هفتگی، و بازی های سنتی را برای کودکان احیاء کند و با این کار، علاوه بر سرگرمی سازی کودکان به نوعی فرهنگ عامه ایرانی را یادآور شود.

۱۰ ـ ارائه خدمات به کودکان با نیازهای ویژه

کتابخانه عمومی از توانایی ارائه خدمات به کودکانی که به نوعی دارای معلولیت های مختلف هستند برخوردار است. همان طور که ذکر آن رفت، کتابخانه عمومی می بایستی به عموم جامعه سرویس دهد و این موضوع شامل حال کودکان نیز می شود کودکان نابینا، ناشنوا، کم توان جسمی، کم توان ذهنی، کودکان با بیماری های خاص، کودکانی که دچار بلایای طبیعی از جمله سیل، زلزله، و . . . شده اند. کودکان و نوجوانانی که از نظر اجتماعی دچار مشکلاتی مانند طلاق والدین، اعتیاد والدین، و یا حتی بزهکاری هستند، می تواند تحت پوشش خدمات یک کتابخانه عمومی قرار بگیرند. کتابخانه عمومی با فراهم آوری منابع و کتاب هایی با موضوعات مناسب برای هر یک از گروه های مذکور، می تواند نقش به سزایی در ایجاد آرامش روانی آن ها داشته و هدایت کننده نوجوانان ناشر و با تأمین مشغولیت های مناسب و قابل تحسین، نقش به سزایی در پرورش روانی آن ها ایفا کند و در واقع از کتاب درمانی، بهترین بهره را ببرد.

کتابخانه عمومی در صورت امکان حتی می تواند بیمارستان های منطقه خود را شناسایی کند و کتابداران خود را به دیدن کودکان و نوجوانان بستری بفرستد و کتابداران نیز با به همراه داشتن کتابخانه کوچک سیار، کتاب های مناسب را به دست بیماران برساند.

۱۱ ـ برپایی کلاس های روان شناسی

وجود روان شناسان مجرب در کتابخانه های عمومی، این فرصت را برای خانواده ها ایجاد خواهد کرد تا در زمانی که کودکان شان در حال مطالعه و استفاده از فضای کتابخانه هستند، با خیالی آسوده به طرح مشکلات با آن ها بپردازند.

در کتابخانه عمومی، عضویت کودکان و نوجوانان در بخش مربوط، مستقل از والدین انجام شود. این موضوع در ایجاد حس استقلال شخصیت و داشتن هویت فردی برای آن ها مؤثر خواهد بود. اعضای این بخش می توانند با در اختیار داشتن کارت عضویت مخصوص بخش کودکان، از مزایای کتابخانه بهره مند شوند. برای مثال در کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد، کارت عضویت این بخش به رنگ صورتی است و اعضای این بخش در کتابخانه و خارج از کتابخانه، می توانند تعداد کتاب بیشتری نسبت به بزرگسالان به امانت ببرند و این در حالی است که حق عضویت آن ها از بزرگسالان کم تر است. یکی از امور مهم دیگر در بخش کودکان و نوجوانان کتابخانه عمومی، این است که کودک یا نوجوان می تواند کار با برگه دان را به همان صورت و در همان مکانی یاد بگیرد که در بزرگسالی نیاز دارد و این آموزش، به وی کمک می کند تا به این محیط انس گیرد و ارتباط خود را در طور سالیان متمادی تا بزرگسالی حفظ کند.

یک کتابخانه عمومی می تواند با ایجاد ارتباط نزدیک و تنگاتنگ با آموزش و پرورش منطقه و نیز مدارس مربوطه، شرایطی فراهم آورد تا عضویت دانش آموزان در آن کتابخانه عمومی میسر شود و کتابخانه نیز در پاسخگویی به سؤالات تحقیقی دانش آموزان و معرفی منابع گوناگون آن ها را یاری دهد. به عنوان مثال و در همین راستا، کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد در سال گذشته، با مراجعه به آموزش و پرورش منطقه ۳ اعلام آمادگی کرد که برای سامان دهی به کتابخانه مدارس مربوط، دانش آموزان مقطع راهنمایی را به صورت رایگان آموزش کتابداری بدهد. بازتاب این موضوع و نیز دعوت آموزش و پرورش از کتابداران منطقه مربوط برای حضور در جلسات و همایش های کتابخانه سبب گردید که تعداد زیادی از دانش آموزان مدارس در مقاطع گوناگون برای عضویت به این کتابخانه مراجعه کنند. البته بعضی از دانش آموزان گفته اند که این عضویت به صورت اجباری و از طرف مدرسه بوده است و سرانجام اگر خواستار چشم انداز بهتری از آینده نسبت به زمان حال هستیم و بخواهیم فرزندانی اهل تفکر و اندیشه برای ایرانی آباد و مستقل پرورش دهیم، باید به این باور برسیم که یکی از مهمترین راه ها، عادت کردن به مطالعه آزاد است و کتابخانه در رسیدن به این امر مهم، نقش کلیدی و بسیار مؤثری داشته و دارد پس بر آن باشیم که فرزندانمان، را به حضور در کتابخانه و استفاده از منابع متنوع مطالعاتی تشویق کنیم و کتابخانه را تنها محلی برای نگهداری این منابع ندانیم، بلکه مطمئن باشیم که کتابخانه محلی برای دسترس پذیری و اشاعه اطلاعات موجود در منابع است.

پی نوشت:

۱ ـ تاریخ اصول کتابداری، ص۸۶

۲ ـ همان، ص۹۰.

منابع و مأخذ

۱ ـ تامپسون، جیمز. تاریخ اصول کتابداری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی ۱۳۴۶

۲ ـ دومیری بل، ماریل: نقش تعامل کتابخانه و کودک در رشد آن دو، ترجمه منصوره شجاعی، در گزیده مقالات ایفلا۹۵ (ترکیه: ۲۰ ـ ۲۶ اوت ۱۹۹۵)، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ۱۳۷۵، ص۱۷۱ ـ ۱۸۵.

۳ ـ عماد خراسانی، نسرین دخت: خدمات عمومی کتابخانه و روش های آن، تهران: نشر کتابدار۱۳۷۹.

۴ ـ دیانی، محمدحسین: مواد و خدمات کتابخانه برای نوسوادان، کودکان و نوجوانان. مشهد: کتابخانه رایانه.۱۳۸۰.

۵ ـ یغمایی، جواد ـ خندان، محمد کودک و مطالعه. تهران: نشر کتابدار۱۳۸۳.

۶ ـ کودکانی که از کتابخوانی بیزارند. همشهری، ۱۲ اسفند۱۳۸۴ .

۷. IFLANET. “Libraries for children and young adults section.” 2006 – 2007 (on – line). Available: http://www.ifla.org/ZII/s10/annual/sp10.htm.