پروفسور «ام اُ گرنبی»* [در این مقاله] پیوند میان فانتزی و اخلاق در ادبیات کودکان را در سده‌های هجدهم و نوزدهم میلادی بررسی می‌کند.
تعریف ادبیات فانتزی یا حتی داستانِ افسانه‌ای، به‌آسانیِ آن‌چه تصور می‌شود نیست. برای نمونه، آیا افسانه‌ی پریان، دربردارنده‌ی پری‌های واقعی باید باشد؟ یا وجود یک غول، یا گربه‌ی سخنگو، یا شخصیت‌های فراواقعی مانند «ریش آبی»[1] کافی است؟
آیا داستان فانتزی تنها در سرزمینی ساختگی باید رخ بدهد، یا اِشکالی ندارد اگر این اتفاق میان جهان ما و جهانی دیگر پیش بیاید؟ و آیا جهان فانتزی پُر از شگفتی‌هایی باید باشد که در جهان ما ناشدنی است، یا جهانی دیگر است که در حقیقت معمولی و مانند جهانِ خود ما است؟ سفر به جهان‌های عجیب که گذشته یا آینده‌ی ما را نشان می‌دهد، چه می‌شود؟ جهان‌هایی که تنها خیال و توهم شخصیت‌های داستان هستند چه‌طور؟ داستان‌های اشباح و ارواح یا ابَرقهرمان‌ها یا آرمان‌شهرها، طنزهای انتقادی، یا داستان‌هایی که در آن‌ها به جانوران فکر و صداهای فهمیدنی داده می‌شود، چه‌طور؟ به‌طور خلاصه، ادبیات فانتزی و داستان‌های افسانه‌ای سبکِ بی‌شکل و مبهمی هستند که در حقیقت تعیین مرز آن‌ها بسیار دشوار است. در حقیقت برای بسیاری از خوانندگان و منتقدان جوان، این سبک‌ها هسته‌ی اصلی ادبیات کودکان هستند، اما جایگاه این گونه از ادبیات باورپذیر در فرهنگ کودکان، همیشه امن نبوده است و پیشینه‌ی پیچیده‌ای دارد.
تاریخ‌نگارانِ کتاب‌های کودکان، بیش‌تر دو نیروی همواره در حال رقابت را بررسی کرده‌اند: واقع‌گرایی و آموزش در یک سو، و فانتزی و سرگرمی در سوی دیگر. آن‌ها مدعی‌اند سبک ادبی برتر در سده‌ی هجده میلادی، ادبیات آموزشی بوده است، اما در سال‌های نخست سده‌ی نوزده میلادی، دوره‌ی ادبیات رمانتیک، سبکِ تخیلی (به گفته‌ی آنان) پیروز این رقابت شد. داستان‌های افسانه‌ای «برادران گریم»[2] که برای نخستین‌بار در سال 1812 م. به آلمانی منتشر و در سال 1823 به انگلیسی ترجمه شد. داستان‌های «هانس کریستین آندرسن»[3] در دهه‌ی 1830 پدیدار شدند (نخستین‌بار در سال 1846 به انگلیسی ترجمه شدند) و «ماجراهای آلیس در سرزمین عجایب»[4] نوشته‌ی «لوئیس کارول»[5] در سال 1865 منتشر شد.
همه‌ی این کتاب‌ها را آغازگر «دوران طلایی» می‌توان دانست و داستان‌های فانتزی گوناگونی مانند «پنج بچه و آن»[6] (1902) نوشته‌ی «ای نسبیت»[7]، «داستان پیتر خرگوشه»[8] (1902) نوشته‌ی «بئاتریکس پاتر»[9]، «پیتر پن»[10] (1904) نوشته‌ی «جِی ام باری»[11]، «باد در بیدزار»[12] (1908) نوشته‌ی «کِنِس گراهام»[13]، و در آمریکا داستان «جادوگر شهر اُز»[14] (1900) نوشته‌ی «ال فرانک بام»[15]، زمینه را برای نویسندگان بزرگ سبک فانتزی در سده‌ی بیستم میلادی، به‌ویژه «سی. اس. لوئیس»[16]، «جِی. آر. آر. تالکین»[17]، «فیلیپا پیرس»[18]، «لوسی بوستون»[19]، «آلن گارنر»[20] و «فیلیپ پولمن»[21] فراهم کردند.
«ماجراهای آلیس در زیرزمین» نسخه‌ی اصلی و دست‌نویس «آلیس در سرزمین عجایب»، سال 64-1862 م.
«انگشتر جادویی»[22] ترجمه‌ی «داستان برادران گریم» نسخه‌ی سال 1857 م.
داستان‌های ارواح، اشباح و جن‌ها
با این همه، مشکلاتی هست که فانتزی و داستان‌های افسانه‌ای را به چالشی ساده با واقع‌گرایی و آموزش می‌کشاند. نخستین پرسشی که پیش می‌آید این است، آیا به‌راستی ادبیات آموزشی و واقع‌گرا، در سده هجده میلادی سبک غالب بوده است یا خیر؟ بی‌گمان همین مورد بود که موجب می‌شد بسیاری از کارشناسان آموزش سده هجدهم نسبت به آشنا کردن کودکان با عناصر فراطبیعی هشدار دهند.
«جان لاک»[23]، فیلسوف [سده هفده میلادی]، در سال 1693 در کتاب «افکاری درباره‌ی آموزش»[24]، به پدران، مادران و آموزگاران هشدار داد که اگر بچه‌هایی که در کنارشان هستند از داستان‌های «ارواح و جن‌ها» می‌ترسند، آن‌ها را برای‌شان بازگو نکنند. البته باید توجه کنیم که جان لاک چندین موضوع را در نظر داشت. او نگران بود داستان‌های فراطبیعی قلمرو خدمت‌کاران و تهی‌دستان باشد و یکی از هدف‌های اصلی او این بود که از تأثیر فرودستان جامعه بر کودکان قشر میانه و مرفه پیشگیری کند.
همچنین باید به‌یاد داشته باشیم که داستان‌های ارواح و جن‌ها و داستان‌های شناخته‌شده‌ای مانند «مرد خوش‌شانس»[25] (با کیف بدون کفی و کلاه جادویی‌اش) و «"جک"، قاتل غول‌پیکر»[26]، چه در شکل شفاهی گفته می‌شد و چه در کتابچه‌های ارزان و بی‌دوام چاپ می‌شد، در سده هجده در انگلستان برای کودکان، بهای مناسبی داشتند.
برگرفته از کتاب «افکاری درباره‌ی آموزش» نوشته‌ی «جان لاک» که به خانواده‌ها درباره‌ی خواندن داستان‌های ارواح جن‌ها هشدار می‌دهد، سال 1728 م.
«سرگذشت درست، خوشایند و سرگرم‌کننده‌ی مرد خوش‌شانس و دو پسرش»، نویسنده ناشناس، حدود 1740.
افسانه‌های اخلاقی
به هر حال، ادبیات رضایت‌بخش‌تر برای کودکان که نخستین‌بار در سده هجده میلادی اندک اندک وارد میدان شد، خالی از عنصرهای فانتزی نبود. یکی از دوست‌داشتنی‌ترین داستان‌ها در میان قشر میانه و مرفه، افسانه‌های «چارلز پرو»[27] بود که نخستین‌بار در دهه‌ی 1690 در فرانسه و در سال 1729 به انگلیسی منتشر شد.
در این افسانه‌ها، اخلاق در کنار عنصرهای فراطبیعی جای داشتند. برای نمونه، «شنل قرمزی» با هشدار به «دختران نوجوان» در برابر گرگ‌هایی «با زبان فریبنده» و «کلام شیرین و شگفت‌انگیز» که هنگام قدم زدن دختران جوان در خیابان، آنان را دنبال می‌کنند، به پایان می‌رسد. با آن که کارشناسان آموزشیِ پیرو مکتب «لاک»، از افسانه‌ها انتقاد می‌کردند، نسخه‌هایی تازه ویژه‌ی کودکان، در سده هفده میلادی منتشر می‌شدند. به این ترتیب، داستان «سرگرمی شب‌های عربی»[28] پس از انتشار نخستین نسخه به زبان انگلیسی در آغاز سده هجده میلادی، توجه مخاطبان نوجوان را به خود جلب کرد. در سال‌های پایانی سده هجده، نسخه‌هایی که ویژه‌ی کودکان طراحی شده بودند، با افزودن نکته‌های آموزشی بیش‌تری به داستان‌ها منتشر می‌شدند.
«ریچارد جانسون»[29] گردآورنده‌ی کتاب «فیلسوف شرقی یا زیبایی سرگرمی‌های شب‌های عربی»[30] (1791) اعلام کرد «بازتاب‌های اخلاقی بسیاری را به هرجای داستان که می‌توانست، افزوده» و «داستان‌ها را به اندازه‌ی چشمگیری تغییر داده است» تا قلب جوانان را در برابر احساس گناه تقویت کند.
اما در حقیقت مرز میان فانتزی و اخلاق‌گرایی همواره بسیار ناآشکار بوده است. حتی پیش‌گامان ادبیات «نو» کودکان در میانه‌ی سده هجده، عنصرهای فانتزی را در کتاب‌های مدعی منطق‌گرایی و آموزش، گنجانده‌اند. برای نمونه مجله‌ی «لی‌لی‌پوت» (52-1751) «جان نیوبری»[31] سفرهای دختران و پسران کوچکی را روایت می‌کند که خود را در سرزمین‌هایی عجیب با ساکنانی از موجودات ناشناخته و پُر از اتفاق‌های افسانه‌ای می‌یابند. برای نمونه، یکی از داستان‌ها ما را به «آنجلیکا» می‌برد؛ شهری که نژادی از انسان‌های کوچک با سه چشم در آن زندگی می‌کنند و یکی از چشم‌ها روی نوک انگشت میانی دست راست‌شان است و آن را در گلوی دیگران می‌توانند فرو ببرند تا ارزش اخلاقی او را تعیین کنند. داستانی دیگر ما را به «پتولا» می‌برد که در آن کودکی بی‌سرپرست و تهی‌دست اهل لندن به نام «پُلی»، سرانجام به‌‌علت فضیلت بسیار، شهبانو می‌شود و در کاخی از یشم زندگی می‌کند که ورودی آن با طلای ناب پوشیده شده، کف آن با مروارید و زمرّد فرش شده، و سقف آن آراسته به کمیاب‌ترین نقاشی‌های تاریخ مقدس** است.
داستان «ریش‌آبی» افسانه‌ای که «چارلز پرو» در دهه‌ی 1690 آن را نوشته است. این نسخه‌ی انگلیسی از کتابچه‌ای (ارزان) همراه با تصویر برگرفته شده است، حدود سال 1810.
«فیلسوف شرقی یا زیبایی سرگرمی‌های شب‌های عربی» نوشته‌ی «ریچارد جانسون»، حدود سال 1790.
بی‌گمان این‌ها داستان‌های اخلاقی هستند، اما با داستان‌های «نارنیا» نوشته‌ی «سی اس لوئیس»[32] یا شمار بسیاری از داستان‌های فانتزی در «جهان‌هایی دیگر» در سده‌ی بیستم میلادی که در آن‌ها کودکانی ناشناس خود را در سرزمین‌هایی شگفت‌انگیز می‌یابند و ناگهان توانایی فراوانی به‌دست می‌آورند، تفاوت چندانی ندارند. داستان «زیباترین کتاب برای کودکان؛ تاریخچه‌ی قلعه‌ای طلسم‌شده در یکی از جزیره‌های خوش‌بختی»[33] (1770)، نمونه‌ی دیگری از این «داستان‌های فانتزی اخلاق‌گرا» است.
در این داستان «قلعه‌ای طلسم‌شده» که از آنِ غولی به نام «راهنما» است که روش‌هایی تازه را برای آموزش کودکانی که شانس حضور در آن‌جا را داشته‌اند، به‌کار می‌بَرَد. این داستان نیز تفاوت چندانی با ادبیات فانتزی نو ندارد. «سرزمین عجایب آلیس» و سرزمین «هرگز هرگز» در «پیتر پن»، در حقیقت نمایشی فضایی از دوران کودکی هستند که بزرگ‌سالان از ورود به آن بازداشته شده‌اند، و کودکان در آن کاملاً آن‌طور که «باید»، می‌توانند رفتار کنند. سرزمین هرگز هرگز با دزدان دریایی، هندی‌ها، جن، پری دریایی و داستان‌ها و بازی‌های همیشگی‌اش، ایده‌ی «باری» را درباره‌ی آن‌چه دوران کودکی اگر بر روی نقشه طراحی شود شبیه آن باید باشد، نشان می‌دهد. به همین ترتیب، «جزیره‌های خوش‌بختی» در «زیباترین کتاب برای کودکان»، فانتزی نویسنده‌ای بزرگ‌سال است درباره‌ی آن‌چه دوران کودکی باید مانند آن باشد: منطقه‌ای از آموزش شاد و مؤثر.
به‌سوی سده‌ی نوزدهم میلادی
فانتزی و آموزش در سده هجده، هم‌زمان و آشکارا در یک کتاب می‌توانستند وجود داشته باشند. همین رویکرد در سده‌ی نوزده نیز درست بود. در سال 1820 مجموعه‌ای که در حقیقت «افسانه‌های اخلاقی»[34] نامیده می‌شد، منتشر شد که عنوان‌هایی مانند «ماری و جین، یا چه کسی سخت‌کوش نیست؟»[35] نوشته‌ی «خانم سلوین»[36] را دربر می‌گرفت. داستانی همانند آن‌ها «مثل صحبت کردن»[37](1874) نوشته‌ی «کریستینا روزتی»[38] تقلیدی بود از «آلیس» کارول که در آن قهرمان داستان، خودش را در جهانی می‌بیند که ظاهر کودکان، شخصیت اخلاقی ناسازگار آن‌ها را نشان می‌دهد. در سال 1853، «جورج کرویکشانک»[39] که تصویرگر داستان‌های برادران گریم نیز بود، بازنویسی این افسانه‌ها را آغاز کرد تا درس‌هایی را که آشکارا با آشامیدنی‌های الکلی مخالف بودند، دربر بگیرد (این کار خشم چارلز دیکنز را برانگیخت تا برای حفظ حرمت ادبیات رمانتیک که از دید او گنجینه‌ی مقدسی از داستان‌های کهن بود، در مقالههای سال 1853 به نام «تقلب در داستان‌های تخیلی»[40] به چنین «دخالت‌های بی‌جایی» هجوم ببرد).
یافتن داستانی پندآموزتر از «بچه‌های آب: افسانه‌ای برای کودک مزرعه»[41] (1863) نوشته‌ی «چارلز کینگزلی»[42] کار دشواری است. این کتاب که یکی از شناخته شده‌ترین فانتزی‌های کودکان است، دربردارنده‌ی شمار بسیاری از مسائل اخلاقی و اندکی واقع‌گرایی اجتماعی در حمله به تمیز کردن دودکش از سوی کودکان است. «جورج مک‌دونالد»[43] در کتاب «پشت بادهای شمالی»[44] (1871) داستان ترکیبی دیگری را روایت می‌کند که بخشی از آن افسانه‌ای، بخشی واقع‌گرایی اجتماعی و بخشی حکایت‌های مذهبی است.
«بچه‌های آب: داستانی برای کودک مزرعه» نوشته‌ی «چارلز کینگزلی»، سال 1863 م.
چنان‌چه از دیدگاه مشخصی به داستان آلیس نگاه شود، کم‌وبیش این داستان نیز آموزشی می‌تواند به‌نظر برسد. کارول داستان هشدار دهنده‌ی «سرگذشت کوتاه و خوب»[45] را که آلیس آن را می‌خواند، مسخره می‌کند. کتاب درباره‌ی کودکانی است که سوزانده شده‌اند، یا جانوران وحشی آن‌ها را خورده‌اند و چیزهای ناخوشایند دیگری است که همه‌شان به این دلیل پیش می‌آیند که آن‌ها قانون‌های ساده‌ای را که دوستان‌شان به آن‌ها آموخته‌اند، به‌یاد نمی‌آورند.
قانون‌هایی مانند این که اگر سیخ گداخته‌ی داغ را به مدت طولانی نگه داری، می‌سوزی، یا این که اگر دستت را با چاقو عمیق ببُری، معمولاً خون می‌آید. اما آلیس همچنان که از سرزمین عجایب و سپس «دنیای آن‌سوی آینه»[46] می‌گذرد، چیزهایی می‌آموزد. پس از افتادن در لانه‌ی خرگوش و درگیری با بازجویی کرم ابریشم درباره‌ی این که او واقعاً کیست، به‌تدریج بزرگ می‌شود، نخست با موجودات کوچک پشمالو و پس از آن با شخصیت‌های ترسناک‌تری روبه‌رو می‌شود، مانند «دوشس» و ملکه، دست‌وپنجه نرم کردن با مشکلات بزرگ‌سالان (خشم، مرگ، داوری کردن) و شناخت چگونگی رعایت تشریفات عجیب مانند مسابقه‌ی کروکت. در تمام این مدت احساس قدرتمندتری به خودش پیدا می‌کند و در پایان کتاب دوم، سرانجام با تبدیل شدن به مُهره‌ی وزیر در صفحه‌ی شطرنج، به خودش بازمی‌گردد
. بیش‌تر آثار ادبیات فانتزی به‌دنبال آموزش درس‌های مشابهی است درباره‌ی همدلی و آن‌چه آلمانی‌ها «بیلدنگ»[47] (ساختن، خودآموزی) می‌نامند. برای نمونه، در داستان «برعکس»[48] (1882) نوشته‌ی «اف آنستی»[49]، پدر و پسری درمی‌یابند بدن‌های‌شان جابه‌جا شده است و باید یاد بگیرند به‌جای یکدیگر زندگی کنند، و در داستان «غول خودخواه»[50] نوشته‌ی «اسکار وایلد»[51] (در کتاب «شاهزاده‌ی خوش‌بخت و داستان‌های دیگر»[52] (1888)) که به‌روشنی در سال‌های پایانی سلطنت ملکه ویکتوریا نوشته شده است، بزرگ‌سالان (که به شکل غول نشان داده شده‌اند) به اندازه‌ی دیگران از بچه‌ها می‌آموزند.
افسانه‌ی «پادشاه رودخانه‌ی طلایی»[53] نوشته‌ی «جان راسکین»[54]، سال 1851 م.
به‌درستی روشن نیست که چرا ادبیات فانتزی در سده‌ی نوزده میلادی بسیار محبوب شد، اما بی‌گمان موفقیّت آن در پیوند با دگرگونی‌های پُرشتاب اجتماعی، اقتصادی و فکری بوده است. اصلاح‌طلبان اجتماعی مانند «جان راسکین» و «ویلیام موریس»[55] با «افسانه‌های کهن» سده‌های میانه و فردگرا، افتخار به‌دست آورده‌اند و «روش‌های قدیمی» را پادزهری برای جامعه‌ی صنعتی و شهری می‌دیدند که آنان از پیشرفتش ناراضی بودند. (راسکین و موریس، هردو رمان‌های خیالی موفقی را نوشته‌اند (به ترتیب «پادشاه رودخانه‌ی طلایی» در سال 1851 و «چاهی در پایان جهان»[56] در سال 1894 م.). دیکنز در [مقالههای] «تقلب در داستان‌های تخیلی» نوشت: «احترام به افسانه‌ها در دوران سودگرایی از هر وقت دیگری مهم‌تر است.»*** کتاب «بچه‌های آب» کینگزلی تا اندازه‌ای پاسخ به کتاب «چارلز داروین»[57] درباره‌ی ریشه‌ی گونه‌های مختلف است که تنها چهار سال پیش از آن منتشر شده بود، و فانتزی‌های نوآورانه‌ی «ای نسبیت» درباره‌ی تغییر زمان، مانند داستان «طلسم‌شکن»[58] (1906) آشکارا از همان ایده‌های پیشرفته در فیزیک تأثیر گرفت که الهام‌بخش «اچ جی ولز»[59] برای نوشتن کتاب «ماشین زمان»[60] (1895) شد. دلیل پیدایش ادبیات فانتزی هرچه بود، برای ما دو چیز روشن است: نخست، در پایان سده نوزده میلادی مجموعه‌ی بزرگی از ادبیات افسانه‌ای و فانتزی برای کودکان نوشته شده بود. دوم، این ادبیات کاملاً متفاوت نیست، چنان که شاید در نگاه نخست، گاهی تخیل و افسانه را ببینیم که در متن‌های واقع‌گرایانه و آموزشی گنجانده شده است.
* ام. اُ. گرنبی، پروفسور مطالعات سده هجده میلادی در دانشکده‌ی زبان انگلیسی «دانشگاه نیوکاسل» انگلستان است. او درباره‌ی ادبیات و فرهنگ سده هجدهم، به‌ویژه پیشینه‌ی نخستین کتاب‌های کودکان پژوهش می‌کند. از کتاب‌های منتشر شده‌‌ی او به این کتاب‌ها می‌توان اشاره کرد: «رمان ضد ژاکوبین، راهنمای انتقادی ادینبورگ برای ادبیات کودکان و کودک کتاب‌خوان 1700-1840»[61] و ویراستاری مشترک ««ادبیات محبوب کودکان در انگلستان، مطالعات ادبیات کودکان: کتاب راهنمای پژوهش و همکاری کمبریج با ادبیات کودکان»[62].
** «تاریخ مقدس» بخش‌هایی از تورات است که داستان‌های مربوط به حضرت موسی و هجرت او را روایت می‌کند.
*** چارلز دیکنز، «تقلب در افسانه‌ها: واژگان خانگی»، VIII (1 اکتبر 1853)، صفحه‌های 97 – 100، صفحه 97.
(معرفی کتاب انتظار عروسکی/ خرید کتاب انتظار عروسکی)
(معرفی کتاب قصه‌های کوتی کوتی/ خرید کتاب قصه‌های کوتی کوتی )
(معرفی کتاب آن‌جا که وحشی‌ها هستند/ خرید کتاب آن‌جا که وحشی‌ها هستند)
(معرفی کتاب هویج پالتوپوش/ خرید کتاب هویج پالتوپوش)
(معرفی کتاب سیاسیا در شهر مارمولک‌ها/ خرید کتاب سیاسیا در شهر مارمولک‌ها)
(معرفی کتاب هری پاتر/ خرید کتاب هری پاتر)
تاریخ انتشار: 15 مه 2014
[1] Blue Beard
[2] The Brothers Grimm
[3] Hans Christian Andersen
[4] Alice’s Adventures in Wonderland
[5] Lewis Carroll
[6] Five Children and It
[7] E Nesbit
[8] Tale of Peter Rabbit
[9] Beatrix Potter
[10] Peter Pan
[11] J M Barrie
[12] The Wind in the Willow
[13] Keneth Grahame
[14] The Wonderful Wizard of Oz
[15] L Frank Baum
[16] C. S. Lewis
[17] J. R. R. Talkien
[18] Philippa Pearce
[19] Lucy Boston
[20]Alen Garner
[21] Philip Pullman
[22] The Fairy Ring
[23] John Locke
[24] Some Thoughts Concerning Education
[25] fortunatus
[26] Jack the Giant Killer
[27] Charles Perrault
[28] The Arabian Nights’ Entertainment
[29] Richard Johnson
[30] The Oriental Moralist or the Beauties of the Arabian Nights’ Entertainments
[31] John Newbery
[32] C S Lewis
[33]The Prettiest Book for Children; Being the History of an Enchanted Castle; Situated in one of the Fortunate Isles
[34] Moral Fairy Tales
[35] Mary and Jane or, Who Would not Be Industrious?
[36] Miss Selwyne
[37] Speaking Likeness
[38] Christina Rossettie
[39] George Cruikshank
[40] Fraud on the Fairies
[41] Water Babies: A Fairy Tale for a Land-baby
[42] Charles Kingsley
[43] George MacDonald
[44] At the Back of the North Wind
[45] Nice Little Histories
[46] Looking Glass World
[47] Bildung
[48] Vice Versa
[49] F Anstey
[50] The Selfish Giant
[51] Oscar Wild
[52] The Happy Prince and Other Tales
[53] The King of the Golden River
[54] John Ruskin
[55] William Morris
[56] The Well at the World’s End
[57] Charles Darwin
[58] The Story of the Amulet
[59] H G Wells
[60] The Time Machine
[61] The Anti-Jacobin Novel, The Edinburg Critical Guide to Children’s Literature and the Child Reader 1700-1840
[62] Popular Children’s Literature in Britain, Children’s Literature Studies: A Research Handbook and the Cambridge Companion to Children’s Literature