اهمیت کتابدار در کتابخانه های آموزشگاهی

چکیده

مقاله حاضر به تبیین نقش و جایگاه کتابدار در کتابخانه های آموزشگاهی می پردازد. آموزش و پرورش برای کتابخانه های آموزشگاهی باید از کتابدارانی استفاده کند که بتوانند با ایجاد عادت به مطالعه و روح پژوهشگری در دانش آموزان آن ها را برای آینده ای نه چندان دیر آماده سازند.

مقدمه

قدم گذاشتن در جامعه اطلاعاتی، ضرورت هایی را به دنبال خواهد داشت که این به ویژه در زمینه آموزش و پرورش اهمیت خاصی پیدا می کند. چرا که برای همگام شدن با جامعه اطلاعاتی لازم است. تغییراتی متناسب با آن هم در شیوه های آموزشی ایجاد شود. رشد و پرورش سواد اطلاعاتی به ویژه از طریق کتابخانه های آموزشگاهی یک ضرورت اساسی است و در اینجاست که نقش کتابدار مهم و قابل توجه است. چرا که کتابدار با معلمان و کارشناسان برنامه ریزی آموزشی کار می کند تا بتواند پیشرفت علمی و تفکر انتقادی مورد لزوم برای موفقیت در زندگی را برای دانش آموزان فراهم نماید و این ممکن نمی شود مگر اینکه جامعه مدرسه، به کتابدار به عنوان یک متخصص اطلاعاتی نگاه کند. در این صورت دانش آموزان یاد می گیرند که برای راهنمایی در مطالب اطلاعاتی به کتابدار اعتماد و اعتقاد داشته باشند (اشرفی ریزی ۱۳۸۳، ۹۱). کتابداران با بررسی موضوعات موجود در کتابخانه های آموزشگاهی و توجه به رفع مشکلات در این حوزه نقش قابل توجهی را ایفا کنند.

تعریف کتابدار

کتابدار کسی است که با داشتن دانش کتابداری به کار کتابداری و امور فنی آن اشتغال داشته باشد. به طور اخص به به رئیس کتابخانه نیز اطلاق می شود. یعنی کسی که مسئول کتابخانه، محتوای آن، انتخاب کتاب، مواد دیداری و شنیداری و سایر مواد کتابخانه ای است که بر روی هم مجموعه کتابخانه را تشکیل می دهد. (سلطانی ۱۳۷۹ ـ ۳۴۱) در دوران گذشته، کتابداران گر چه بسیار نادر، ولی غالباً اهل علم و درایت و صاحب آثار و تألیف بودند. در روزگار باستان واژه های دانشمند، کابشناس و کتابدار مترادف یکدیگر به کار می رفتند و افرادی که در این زمینه فعالیت داشتند از احترام خاصی برخوردار بودند. چنانچه ابن سینا مدت زمان کوتاهی را که کتابدار کتابخانه نوح بن منصور سامانی بود، دوره پر افتخار زندگی خود نامید و شادروان پروین اعتصامی یکی از شاعران مشهور معاصر کشورمان، در سال ۱۳۱۵ با سمت کتابدار در دانشسرای علمی مشغول به کار شده بود. به تدریج، نقش کتابدار به خاطر نیاز علمی جامعه متحول شد. در واقع پلی بین سنت ها و نوگرایی های جامعه خود شد. (عماد خراسانی ۱۳۸۷ ـ ۲۱ ).

جایگاه کتابدار به عنوان متخصص اطلاعات

کتابدار به عنوان متخصص اطلاعات، در فراهم آوری و ارزیابی منابع در همه اشکال تلاش می کند، موجب ایجاد آگاهی رسانی نسبت به مسائل اطلاعاتی برای معلمان، مدیران، دانش آموزان و دیگران می شود. در برنامه ریزی برای دانش آموزان و دیگر راهبردها برای جایابی، دسترس پذیری، و ارزیابی اطلاعات در داخل و خارج مرکز رسانهای کتابخانه تلاش می کند. وی در محیطی کار می کند که از فن آوری های روز تأثیر پذیرفته است. او هم آگاه از منابع الکترونیکی پیشرفته است و هم بر وضعیت، کیفیت و استفاده اخلاقی از اطلاعات قابل دسترس تأکید دارد.(اشرفی ریزی ۱۳۸۳ ـ ۸۷ ). تحقق هدف های عمده کتابخانه های مدارس به بینش، دانش و کوشش نیروی انسانی در مقاطع مختلف تحصیلی بستگی دارد.

نقش کتابدار در کتابخانه های آموزشگاهی

کتابدار مدرسه به کتابداران حرفه ای آموزش دیده که در خدمت کتابخانه مدرسه هستند، گفته می شود. سرپرست کتابخانه مدرسه به عضوی از کارکنان کتابخانه و یا مکان آموزشی گفته می شود که کتابخانه های مدارس را بررسی و کتابدارهای مدرسه را هدایت و در صورت نیاز، به آن ها پیشنهاد می دهد. (CHOPRA1992,350) . اساساً نقش آموزشی کتابدار آموزشگاهی درگیری فعال با برنامه درسی و اهداف آموزشی مدرسه است که این کار ممکن است شکلی یا اطلاعاتی باشد، هم مداخله گرانه و هم کمال بخش، هم حمایتی و هم خدمات رسان، و بالاخره هم به پیامدها توجه داشته باشد و هم به فرآیندها. کتابداران آموزشگاهی ضمن سهیم بودن در توسعه آموزشگاه های خود به عنوان جامعة آموزشی منحصر به فرد، تعاملی و قدرتمند، چالش های مهمی در پیش رو دارند. به ویژه اینکه آن ها در حال حاضر در بطن محیطی به شدت اطلاع مدار و فناورانه قرار گرفته اند.

این چالش ها مخصوصاً بر فعالیت های تخصصی متمرکز است. فعالیت هایی که با پژوهش شکل می گیرد. آموزشی که به ساخت دانش هدایت می کند. و برای کسب آگاهی از تحقیق بهره می جوید، در حالی که زمینه برای آموزش مبتنی بر نتایج در حال ظهور است. این فنون به کار مبتنی بر شواهد تأکید دارد. یعنی عرصه ای که در آن، سهم اصلی نقش آموزشی کتابدار آموزشگاهی در پیامدهای آموزش به وضوح درک شده، مستند می گردد و مورد تجلیل و قدردانی قرار می گیرد. (تاد۲۰۰۲ ـ ۲۴۴).

کتابداران مدارس، به عنوان حرفه ای تخصصی تلقی می شود. همان طور که تربیت معلمان نیازمند تجربه هایی در کلاس مدارس است. در برنامه های آموزشی برای این کتابداران تأکید اصلی بر نقش کتابخانه به عنوان چارچوب اصلی تدریس و نقش فعال کتابداران مدارس در کلاس های درس است. دنیا به سرعت در حال ورود به عصر انقلاب تکنولوژیکی است. دستیابی راحت به طیف وسیع منابع نیازمند بازنگری نظام آموزشی کتابداران مدارس به منظور توانایی آن ها برای طراحی و آموزش مهارت های کسب اطلاعات به وسیله معلمان و دانش آموزان است. چنین آموزشی می تواند به عنوان جزء ترکیب کننده ای در برنامه های اساسی آموزشی کتابداران مدارس جدید پیش بینی شود. (هنس داتر ۱۹۹۵ ـ ۳۳۹).

وجود کتابدار متخصص از مهم ترین عناصر پویا در هر نظام آموزشی است. زیرا در هدایت دانش آموزان به سمت جستجو و ارزیابی منابع اطلاعاتی و نیز کسب عادت های مطالعه و پژوهش در آن ها بسیار مؤثر است. کتابدار با شرکت در برنامه های آموزشی و مشارکت در تهیه منابع درسی و کمک آموزشی، سبب پیشرفت دانش آموزان در امر یادگیری آن ها می شود. از سویی دانش آموز با راهنمایی کتابدار به آسانی اطلاعات مورد نیاز خود را به دست می آورد. کتابدار متخصص آموزشگاهی باید به شیوه ها و فعالیت هایی فکر کند که برای دانش آموزان و افراد تحت آموزش، فرصت افزایش دانش و استقلال در برابر گزینش اطلاعات و اسناد را فراهم سازد.

این متخصص وسایل ارتباط جمعی باید در حدی باشد که توانایی های دانش آموزان را تجربه و تحلیل کند، استعدادهایشان را ارزشیابی نماید و نیازهایشان را بشناسد. او باید شیوه استفاده از کتاب ها، به ویژه کتاب های مرجع عمومی و اختصاصی و نشریات و مواد دیداری ـ شنیداری را دانسته و بتواند آن ها را آموزش دهد. تحول در ایفای نقش ها یکی از پیامدهای عصر پیشرفت و فناوری است. امروزه تحولات اساسی در نظام آموزشی و دگرگونیهای شگرف در رسانه ها موجب شده تا نقش کتابداران مدارس از نگهبانی کتاب ها به سوی رهبری و هدایت دانش آموزان و معلمان در جهت شناخت منابع حرکت کند، زیرا آن ها در چگونگی به دست آوردن مهارت های جستجو و بازیابی اطلاعات به مثابه بخش سازنده ای از یک برنامه کامل آموزشی با مخاطبان خود همکاری میکنند. (عباسی هرمزی ۱۳۸۶ ، ۷۷ ـ ۷۸).

وجود کتابداران آگاه، مربی و تعلیم دهنده در کتابخانه های مدارس و بهره مندی از دانش و بینش آن ها در برنامه ریزی های آموزشی در همانندسازی نظام رسمی آموزش و پرورش جامعه با گسترش فراینده علوم و فنون در سطح مختلف ملی، منطقه ای و بین المللی کمک بسیار مهم و مؤثری است. (عماد خراسانی،۱۳۸۷ ـ ۷۱). از وظایف مهم کتابدار مدرسه، انتخاب کتاب، حفظ تعادل بین موضوعات و تازه نگه داشتن مجموعه کتابخانه است. کتابدار باید در هنگام انتخاب کتاب، هدف های کتابخانه را درنظر گرفته و نسبت به تخصیص بودجه لازم جهت خرید کتاب اقدام نماید. (امانی و آذرنوید، ۱۳۸۰ ـ ۴۹).

نقش آموزشی کتابدار کتابخانه آموزشگاهی نقش رهبری مؤثر است. ابعاد این نقش رهبری، شامل این موارد است:

• رهبری آگاهانه ـ علاقه به تحقیق در زمینه مربوطه و یادگیری از آن، و استفاده از این تحقیق ها برای شکل دادن به ابتکارات آموزشی؛
• رهبری هدفمند ـ احراز دیدی روشن از نتایج مطلوب یادگیری برای دانش آموزان، تمرکز بر اندوخته های فکری دانش آموزان به منظور توانمندی در دانش پروری، ایجاد فهم ودرک و کسب معنا؛

رهبری مدبرانه ـ داشتن طرحی برای تبدیل پنداره یادگیری به عمل، از طریق یادگیری مبتنی بر پرسش و استفاده از انواع گوناگونی از منابع و قالب های اطلاعاتی؛

• رهبری مشارکتی ـ ایجاد مشارکت از طریق فلسفه ای مشترک درباره یادگیری مبتنی بر پرسش به منظور کسب درک و فهم و دانش پروری؛
• رهبری خلاق ـ تلفیق خلاقانه توانایی ها به منظور دستیابی به ارزش های واقعی و مستند سازی شواهد و نتایج یادگیری واقعی دانش آموزان؛
• رهبری انعطاف پذیر ـ داشتن قابلیت انعطاف و انطباق در سطحی بالا، یادگیری مستمر، تغییر و تحول مداوم و نوآوری مکرر؛
• رهبری با ثبات ـ ثبت شواهد محلی، شناسایی و قدر دانستن موقعیت ها، نتایج و اثرات.

این ابعاد، سنگ بنا برای آیندة برتر کتابداران کتابخانه های آموزشگاهی و نتایج برتر نقش آنان را تشکیل می دهد. آینده ای که بر فرآیندها و نتایج مبتنی است، تکوینی و اطلاعاتی است. مداخله گرانه و جدایی ناپذیر است و پشتیبانی کننده و خدمت مدار است (تاد ۲۰۰۲ ـ ۲۵۶). هنگامی که کتابداران مدرسه فرصت همکاری با معلمان را داشته باشند و زمان در کتابخانه به صورت دقیق تنظیم شده باشد، کودکان در یافتن و میان گذاشتن اطلاعات با هم و افزایش تفکر کنجکاوانه و مهارت ها علاقه بیشتری نشان می دهند و پایه مطالعه در طول عمرشان ریخته می شود. (Drake 2003, 2585 ).

تربیت کتابدار به خودی خود هدف نیست، بلکه هدف را باید مسئله کتاب و کتابخوانی در نظام آموزش و پرورش دانست و در مقابل این هدف است که باید میزان موفقیت یا عدم موفقیت را سنجید (انصاری ۱۳۵۴ ـ۷۶). کتابدار آموزشگاهی مهارت ها و شایستگی هایی را به کار می گیرد تا :

الف) رابطی مؤثر در داخل مؤسسه ،

ب ) فعال در برقراری ارتباط با همکاران در سازمان،

ج) از نظر اجتماعی، ماهر در گسترش و حفظ روابط با افراد و پایگاه های مختلف قدرت موجود در هر نهاد باشد. به علاوه کتابدار آموزشگاهی به عنوان آموزگار و معلم خصوصی و همچنین به عنوان ارزشیاب منابع در جهت حمایت از امر یادگیری مؤثر عمل خواهد کرد. (تیلک ۱۹۹۹ ـ ۲۷۰).

نتیجه گیری

به طور کلی به کارگیری کتابدار متخصص در کتابخانه های آموزشگاهی می تواند تأثیرات به سزایی در موفقیت دانش آموزان چه در محیط مدرسه و چه در خارج از محیط مدرسه داشته باشد. استفاده از نیروی ماهر کتابدار در بدنه آموزش و پرورش از عوامل اصلی در شکل گیری فرهنگ کتابخوانی و رواج آن در بین دانش آموزان است که باید به آن توجه زیادی شود.

وجود کتابدار کاردان، با تجربه، نقش بزرگی را در هدایت دانش آموزان به کتاب و ایجاد روحیه پذیرش تحقیق و جستجو در منابع کتابخانه ای ایفا می کنند.

منابع:

• اشرفی ریز، حسن، ۱۳۸۳، درآمدی بر مطالعه و نقش خدمات ویژه کتابخانه های عمومی در توسعه فرهنگ مطالعه، تهران: چاپار.
• امانی، غفور ؛ آذرنوید، فریده، ۱۳۸۰، کتابخانه های مدارس و نقش آن ها در ایجاد عادت مطالعه در دانش آموزان، اردبیل؛ تزار.
• انصاری، نوش آفرین، ۱۳۵۴، مجموعه مقالات درباره کتاب و کتابداری، تهران: توس.
• تاد، راس جی، کتابدار مدرسه به عنوان معلم؛ نتایج آموزشی و اقدام مبتنی بر شواهد، ترجمه حسین مختاری معمار، گزیده مقالات ایفلا (گلاسکو، ۱۸ ـ ۲۴ اوت ۲۰۰۲)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران،۱۳۸۳
• تیلک، آنتونی، نقش کتابداران آموزشگاهی در فراهم نمودن شرایط برای ابداع و رشد فردی در کتابخانه های مدارس، ترجمه سیمین نیازی، گزیده مقالات ایفلا (بانکوک، ۳۰ ـ ۲۸ ، اوت ۱۹۹۹)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
• سلطانی، پوری، ۱۳۷۹، دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی، تهران: فرهنگ معاصر.
• عباسی هرمزی، سوسن، ۱۳۸۶، کتابخانه های مدارس (تاریخچه اهداف ، وظایف، خدمات، استانداردها، توصیه ها) ویژه مدیران، معلمان. تهران: مؤسسه نشر شهر.
• عماد خراسانی، نسرین دخت. ۱۳۸۷، خدمات عمومی در کتابخانه های آموزشگاهی، تهران: کتابدار.
• هنس داتر، سیگرن کلارا، آنچه کتابدار مدارس باید بدانند، راهنمای ویژگی های اساسی، ترجمه نوشین موسوی، گزیده مقالات ایفلا، (ترکیه، ۳۰ ـ ۳۶ اوت ۱۹۹۵)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.۱۳۷۵.