به استناد منابع علمی و پژوهشهای معتبر جهانی
مقدمه
پژوهشهای حوزهی ترویج خواندن و روانشناسی یادگیری نشان میدهند که کودکان و نوجوانان بیش از آنکه با آموزش مستقیم به مطالعه علاقهمند شوند، از راه مشاهده و الگوبرداری از رفتار اطرافیان به کتابخوانی گرایش پیدا میکنند. نظریهی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977) بیان میکند بخش بزرگی از رفتارهای انسانی از طریق مشاهده و تقلید شکل میگیرد. بنابراین، اگر کودکان در خانه، مدرسه یا جامعه ببینند که بزرگسالان با علاقه کتاب میخوانند، دربارهی کتاب گفتوگو میکنند و کتاب را بخشی از زندگی روزمرهی خود میدانند، احتمال شکلگیری عادت به خواندن در آنان چند برابر میشود.
در این مقاله، پانزده ویژگی کلیدی الگوی کتابخوان مؤثر برای کودک و نوجوان بر پایهی پژوهشهای علمی و گزارشهای معتبر جهانی گردآوری و معرفی شده است.
۱. رفتار واقعی، نه گفتار
۲. لذت از خواندن
۳. ثبات و استمرار
۴. گفتوگو دربارهی کتاب
۵. نزدیکی عاطفی با کودک
۶. تناسب فرهنگی و سنی
۷. صداقت و اصالت
۸. تشویق بدون اجبار
۹. تنوع در تجربهی خواندن
۱۰. گفتوگوی دوسویه
۱۱. حمایت از فضاهای کتابمحور
۱۲. درک تفاوتهای فردی
۱۳. پیوند کتاب با زندگی واقعی
۱۴. نمایش تلاش و رشد
۱۵. بازتاب ارزشهای انسانی
۱. رفتار واقعی و نه صرفاً گفتاری
الگو باید عملاً کتاب بخواند. مشاهدهی رفتار، مهمترین ابزار یادگیری است. بندورا (1977) در نظریهی یادگیری اجتماعی نشان داد که تقلید از رفتار واقعی بسیار مؤثرتر از توصیههای لفظی است. در محیط خانه یا مدرسه، وقتی کودک بزرگسالان را در حال مطالعه ببیند، کتابخوانی در ذهن او به فعالیتی ارزشمند و عادی تبدیل میشود.
۲. لذت آشکار از خواندن
الگو باید شوق و لذت خود از خواندن را نشان دهد. وقتی کودک ببیند که والدین یا معلمان با اشتیاق از کتابی صحبت میکنند، احساس مثبتی نسبت به خواندن پیدا میکند. پژوهش Clark & Rumbold (2006) تأکید دارد که انگیزه درونی برای خواندن زمانی شکل میگیرد که خواندن با احساس لذت همراه باشد.
۳. پیوستگی و ثبات در خواندن
عادت مطالعه از رفتارهای پراکنده شکل نمیگیرد. استمرار و نظم در رفتار کتابخوانی (مثلاً زمان مشخص روزانه برای خواندن) پیام ثبات فرهنگی را منتقل میکند. گزارش OECD Reading Literacy (2022) نشان میدهد استمرار رفتار خواندن والدین، قویترین پیشبینیکنندهی علاقهی پایدار کودک به مطالعه است.
۴. گفتوگو دربارهی کتاب
صحبت کردن دربارهی محتوای کتاب و تبادل نظر با کودک یا نوجوان، رفتار خواندن را به تجربهای اجتماعی تبدیل میکند. گفتوگو باعث تقویت درک مطلب و ایجاد پیوند عاطفی با متن میشود. Hall & Coles (2001) در پژوهش خود بر اهمیت گفتوگوی خانوادگی دربارهی کتاب در شکلگیری نگرش مثبت به خواندن تأکید کردهاند.
۵. نزدیکی عاطفی با کودک یا نوجوان
هرچه رابطهی عاطفی میان الگو و کودک صمیمیتر باشد، احتمال الگوبرداری افزایش مییابد. Vygotsky (1978) نشان داد که یادگیری مؤثر در «منطقهی رشد نزدیک» زمانی رخ میدهد که تعامل عاطفی میان یادگیرنده و راهنما برقرار باشد.
۶. تناسب سنی و فرهنگی
کودک و نوجوان بیشتر از الگوهایی تأثیر میگیرند که با دنیای آنها همپوشانی دارند. الگو باید از نظر سن، علایق یا زبان ارتباطی برای کودک قابلفهم باشد. Marsh & Millard (2000) در پژوهش خود به نقش فرهنگ و زبان مشترک میان الگو و کودک در گرایش به مطالعه اشاره کردهاند.
۷. صداقت و اصالت رفتار
کودکان بهویژه در سنین بالاتر، رفتارهای ساختگی را تشخیص میدهند. الگوی واقعی کسی است که بهراستی اهل خواندن است. Guthrie & Wigfield (2000) مینویسند که صداقت و هماهنگی گفتار و عمل در الگو، شرط اساسی اثرگذاری بر انگیزه خواندن است.
۸. تشویق بدون اجبار
خواندن باید انتخاب آزاد باشد. اجبار یا پاداش بیرونی انگیزه درونی را تضعیف میکند. Krashen (2004) در کتاب The Power of Reading نشان داد که خواندن آزاد (Free Voluntary Reading) قویترین عامل در رشد علاقه و توانایی زبانی است.
۹. تنوع در تجربهی خواندن
الگو باید نشان دهد که کتابخوانی فقط داستان نیست؛ میتواند شعر، کتاب علمی، مجله یا کتاب تصویری هم باشد. تنوع در ژانر و قالب باعث گسترش تجربه و کشف علاقههای شخصی میشود. Wolf (2007) در Proust and the Squid اشاره میکند که مسیر رشد سواد، متنوع و چندرشتهای است.
۱۰. گفتوگوی دوسویه و مشارکت فعال
الگوی کتابخوان باید به کودک اجازه دهد درباره کتابها نظر دهد و شنیده شود. Clark & Douglas (2011) نشان دادند کودکانی که در گفتوگوهای خانوادگی درباره کتاب مشارکت دارند، سه برابر بیش از سایرین از خواندن لذت میبرند.
۱۱. حمایت از فضاهای کتابمحور
بازدید از کتابخانه، داشتن قفسهی کتاب در خانه و همراه بردن کودک به رویدادهای کتابی، از رفتارهای شاخص الگوست. IFLA Guidelines for Library Services to Children (2020) این پیوند محیطی را عامل تقویت عادت مطالعه میداند.
۱۲. درک تفاوتهای فردی در سلیقهی خواندن
هر کودک سلیقهی خاصی دارد. الگوی آگاه به تفاوتها احترام میگذارد و اجازه میدهد کودک مسیر علاقهی خود را در خواندن کشف کند. Nell (1988) در پژوهش خود نشان داد لذت از خواندن زمانی پایدار میشود که انتخاب از علاقهی شخصی برخیزد.
۱۳. پیوند کتاب با زندگی واقعی
کتاب نباید صرفاً سرگرمی یا تکلیف باشد. الگو باید نشان دهد که خواندن به درک بهتر احساسات، روابط و مسائل روز کمک میکند. Rosenblatt (1994) در نظریهی پاسخ خواننده تأکید دارد که تجربهی خواندن در تعامل با زندگی واقعی معنا پیدا میکند.
۱۴. نمایش تلاش و رشد در مسیر خواندن
نوجوانان وقتی میبینند الگو در مسیر یادگیری یا درک متن تلاش کرده و از دشواریها گذشته است، باور میکنند که توانایی خواندن رشدپذیر است. پژوهش Frontiers in Psychology (2021) نشان داد روایت الگوهای «تلاشمحور» گرایش به تفکر رشد (growth mindset) را افزایش میدهد.
۱۵. بازتاب ارزشهای انسانی در رفتار خواندن
خواندن باید با ارزشهایی مانند احترام، همدلی و تفکر همراه باشد. Nussbaum (2010) در کتاب Not for Profit مینویسد آموزش انسانی بدون پرورش تخیل و همدلی از راه ادبیات ناقص است. الگوی کتابخوانی که این ارزشها را در رفتار خود منعکس میکند، باور به خواندن را ژرفتر میسازد.
جمعبندی
الگوی کتابخوان مؤثر، ترکیبی از رفتار مستمر، نگرش مثبت و ارتباط انسانی است. پژوهشهای جهانی (OECD, IFLA, National Literacy Trust) نشان میدهند حضور چنین الگوهایی در خانه، مدرسه و جامعه، مؤثرترین عامل در شکلگیری عادت مطالعه است.
کودک زمانی کتابخوان میشود که خواندن را در زندگی واقعی ببیند: در گفتوگوها، در لحظههای آرام خانواده، در نگاه آموزگار یا در رفتار کتابدار.
خواندن اگر زیسته شود، ماندگار میشود.
منابع
-
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
-
Clark, C., & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. London: National Literacy Trust.
-
Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.
-
Guthrie, J. T., & Wigfield, A. (2000). Engagement and Motivation in Reading. In M. L. Kamil, P. B. Mosenthal, P. D. Pearson, & R. Barr (Eds.), Handbook of Reading Research, Volume III. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
-
Hall, C., & Coles, M. (2001). Children’s Reading Choices. London: Routledge.
-
International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA). (2020). Guidelines for Library Services to Children. The Hague: IFLA.
-
Krashen, S. (2004). The Power of Reading: Insights from the Research (2nd ed.). Portsmouth, NH: Heinemann.
-
Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.
-
Marsh, J., & Millard, E. (2000). Literacy and Popular Culture: Using Children’s Culture in the Classroom. London: Paul Chapman.
-
Nell, V. (1988). Lost in a Book: The Psychology of Reading for Pleasure. New Haven, CT: Yale University Press.
-
Nussbaum, M. (2010). Not for Profit: Why Democracy Needs the Humanities. Princeton University Press.
-
OECD. (2022). PISA 2022 Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.
-
Rosenblatt, L. M. (1994). The Reader, the Text, the Poem: The Transactional Theory of the Literary Work. Southern Illinois University Press.
-
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.
-
Wolf, M. (2007). Proust and the Squid: The Story and Science of the Reading Brain. New York: HarperCollins.
-
Frontiers in Psychology. (2021). Growth Mindset and Learning Motivation in Adolescents. Frontiers Media SA.