در این مقاله به چیستی تاخیرها و اختلالات زبانی و گفتاری پرداخته شده است. مراحل رشد زبانی کودکان مطرح و راهکارهای رفتار با کودک دارای اختلالات زبانی و همچنین چگونگی تقویت گفتار آنان ارائه شده است.
تکلم: صدایی که از دهانمان خارج می‌شود. وقتی دیگران آن را نمی‌فهمند مشکلی وجود دارد. مشکلات کلامی، مثل لکنت زبان و بد ادا کردن می‌تواند بسیار آزاردهنده باشد.
زبان: بیش از صدا با معانی سروکار دارد. زبان معیاری برای هوش است و تاخیرهای زبانی از مشکلات تکلم جدی‌تر هستند.
تاخیر زبانی: وقتی است که زبان کودک با تسلسل درستی در حال رشد است، اما با سرعتی کندتر. اختلال زبانی و گفتاری بیانگر رشد غیرطبیعی زبان هستند. تاخیر در تکلم یا رشد زبانی رایج‌ترین مشکل رشدی هستند. این مشکل پنج تا ده درصد از کودکان پیش‌دبستانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
من از کجا بفهمم که تکلم و رشد زبانی کودکم متناسب است؟
اگر فرزندتان با مراحل رشد تکلم / زبانی زیر تناسب ندارد، باید با پزشک کودک خود صحبت کنید.
در این جدول مراحل رشد زبانی کودکان آورده شده است:
| سن | سطح زبان |
| تولد | گریه می‌کند |
| ۲ تا ۳ ماهگی | در شرایط مختلف به شکل‌های متفاوتی گریه می‌کند |
| ۳ تا ۴ ماهگی | به‌طور تصادفی غان و غون می‌کند |
| ۵ تا ۶ ماهگی | به‌طور آهنگین غان و غون می‌کند |
| ۶ تا ۱۱ماهگی | به تقلید از گفت‌وگوی واقعی، به همراه حالت چهره غان و غون می‌کند |
| ۱۲ ماهگی | یکی دو کلمه می‌گوید؛ اسمش را تشخیص می‌دهد؛ از صداهای آشنا تقلید می‌کند؛ دستورات ساده را می‌فهمد |
| ۱۸ ماهگی | از ۵ تا ۲۰ کلمه استفاده می‌کند |
| بین ۱ تا ۲ سالگی | جملات دو کلمه‌ای را بیان می‌کند؛ دایره لغاتش در حال رشد است؛ برای خداحافظی بای بای می‌کند؛ «صدای» حیوانات آشنا را درمی‌آورد؛ از کلماتی مثل «بیشتر» استفاده می‌کند تا خواسته‌هایش را بشناساند؛ «نه» را می‌فهمد |
| بین ۲ تا ۳ سالگی | اجزای بدن را می‌شناسد؛ به‌جای اسم، خودش را «من» صدا می‌کند؛ اسم‌ها و فعل‌ها را با هم ترکیب می‌کند؛ یک دامنه لغات چهارصد و پنجاه کلمه‌ای دارد؛ از جملات کوتاه استفاده می‌کند؛ سه تا چهار رنگ را جور می‌کند، بزرگ و کوچک را می‌شناسد؛ دوست دارد یک داستان را به‌طور تکراری بشنود؛ بعضی از کلمات را می‌تواند به صورت جمع بسازد. |
| بین ۳ تا ۴ سالگی | می‌تواند داستان بگوید؛ جملاتی با طول چهار تا پنج کلمه بگوید؛ دایره لغاتی در حدود هزار کلمه دارد؛ فامیلی‌اش را می‌داند، اسم خیابان و چندین شعر کودکانه را می‌داند. |
| بین ۴ تا ۵ سالگی | جملاتی با طول ۴ تا ۵ کلمه می‌گوید؛ از زمان «گذشته» استفاده می‌کند؛ دایره لغاتی حدود ۱۵۰۰ کلمه دارد؛ رنگ‌ها و شکل‌ها را تشخیص می‌دهد؛ سوالات زیادی با «چرا؟» و «چه کسی» می‌پرسد. |
| بین ۵ تا ۶ سالگی | آدرس را می‌داند؛ یکسان و متفاوت را می‌فهمد؛ سکه‌ها را تشخیص می‌دهد؛ تا ده می‌شمارد؛ دست چپ و راست را می‌شناسد؛ همه نوع جملات را استفاده می‌کند. |
اگر فرزندتان در سن مشخص به هر یک از این مراحل نرسیده است یا دارای تاخیرها و اختلالات زبانی و گفتاری است، اولین قدم این است که چکاپ شنوایی شود. حتی اگر به نظر می‌رسد که خوب می‌شنود. بچه‌ها متخصص درک علائم چشمی هستند تا کار خود را راه بیندازند. مهم است که مشکلات شنوایی زود شناخته شوند، به‌این‌ترتیب درمان تا حد امکان زود شروع می‌شود.
چطور بفهمم که فرزندم اختلالات زبانی دارد یا فقط استعداد خود را «دیر» بروز می‌دهد؟
درواقع شما نمی‌توانید بگویید که آیا کودکی که تاخیر در تکلم دارد جزو کسانی است که دیر استعداد خود را بروز می‌دهند یا دچار اختلالات زبانی هستند یا دلیل نهفته دیگری برای تاخیر گفتاری دارند. به همین دلیل است که باید درخواست کمک کنید. هر چه فرزندتان زودتر کمک دریافت کند، پیشرفت او بیشتر خواهد بود. اگر تشخیص داده شود که جزو آن دسته است که استعداد خود را دیر بروز می‌دهند، به‌هرحال توجه اضافی به تکلمش هیچ زیانی نخواهد داشت.
چه چیزی سبب اختلالات زبانی و گفتاری می‌شود؟
- اختلالات در رشد گفتار یا اختلالات زبانی دلیل رایجی برای مشکلات گفتاری و زبانی در کودکان است و نوعی ناتوانی در یادگیری است که به علت کارکرد متفاوت مغز ایجاد می‌شود. این بچه‌ها ممکن است در تلفظ آواهای زبان گفتار، استفاده از زبان گفتار برای برقراری ارتباط یا درک آنچه دیگران می‌گویند مشکل داشته باشند. اختلالات زبانی و گفتاری غالبا از اولین نشانه‌های ناتوانی در یادگیری هستند.
- مشکل شنوایی اغلب نادیده گرفته می‌شود و به‌آسانی شناسایی می‌شود. اگر فرزند شما تاخیر گفتاری یا زبانی دارد، شنوایی او باید آزمایش شود.
- ناتوانی ذهنی یک دلیل معمول تاخیر گفتاری و زبانی است.
- محرومیت شدید محیطی می‌تواند سبب تاخیر زبانی شود. اگر به کودکی بی‌توجهی شود یا مورد خشونت و آزار قرار گیرد و سخن گفتن دیگران را نشنود، حرف زدن را یاد نمی‌گیرد.
- تولد زودهنگام می‌تواند منجر به انواع بسیاری از تاخیرهای رشد شود، ازجمله اختلالات زبانی یا گفتاری.
- اختلال پردازش شنوایی مشکلی در رمزگشایی از آواهای گفتاری را شرح می‌دهد. این کودکان می‌توانند با گفتاردرمانی و زبان‌درمانی پیشرفت کنند.
- مشکلات عصبی مثل فلج مغزی، دیستروفی عضلانی و آسیب تروماتیک مغز می‌تواند ماهیچه‌هایی را که برای حرف زدن لازم است تحت تاثیر قرار دهد.
- اوتیسم ارتباطات را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مشکلات گفتاری/ زبانی/ ارتباطی اغلب از علائم اولیه اوتیسم هستند.
- مشکلات ساختاری مثل شکاف لب یا شکاف کام می‌تواند در گفتار معمول تداخل ایجاد کند.
- آپاراکسی گفتاری (Apraxia of speech) یک اختلال گفتاری است. کودک مبتلا به این بیماری شرایط لازم برای صحبت کردن را ندارد و برای گفت‌وگوی روان مشکلاتی دارد و سخن گفتن به‌صورت عادی برایشان دشوار است.
- سکوت انتخابی (Selective mustim) زمانی است که کودکی در موقعیت‌های ویژه، اغلب مدرسه، اصلا سخن نمی‌گوید.
اگر کودک من حرف نزند، پس چطور می‌تواند ارتباط برقرار کند؟
کودکانی که حرف نمی‌زنند، یا به خاطر مشکل شنوایی، اوتیسم، آپاراکسی گفتاری یا مشکلات مشابه، به‌خوبی ارتباط برقرار نمی‌کنند، می‌توانند از روش‌های دیگری استفاده کنند. ازجمله زبان اشاره، سیستم ارتباطی تبادل تصویری (PECS) و سایر ارتباطات غیرکلامی.
چطور می‌توانم در رشد زبان به کودک خود کمک کنم؟
خیلی مهم است که اختلالات زبانی و گفتاری را زود تشخیص دهید، به‌این‌ترتیب فرزندتان می‌تواند درمان را شروع کند. بسیاری از مردم اعتقاد دارند که درمان گفتار و زبان را نمی‌توان شروع کرد تا زمانی که کودک شروع به حرف زدن کند. این درست نیست. درمان باید تا حد امکان زود شروع شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد کودکان خیلی پیش از اینکه حتی اولین کلمه را به زبان بیاورند، چیزهای زیادی درباره زبان می‌دانند. اگر فرزندتان هر یک از عوامل خطر را دارد (برای مثال وزن کم در هنگام تولد) یا هر مشکل دیگری که در بالا فهرست شد، باید خیلی زود و به‌طور دوره‌ای، برای مشکلات گفتاری/ زبانی مورد آزمایش قرار گیرد. اگر فرزندتان به درمان احتیاج دارد، باید از لحاظ رشدی در سن مناسب باشد و همچنین به‌صورت فردی درمان شود. تیم درمان فرزندتان احتمالا شامل یک پزشک، متخصص گوش و حلق و بینی، آسیب‌شناس گفتار-زبان، کاردرمانگر یا یک مددکار اجتماعی باشد.
در اینجا بعضی از نکات فرزندپروری برای کمک به تقویت زبان و گفتار فرزندتان آورده شده است:
- از همان آغاز تولد حرف زدن با فرزندتان را شروع کنید. حتی کودکی که تازه متولد شده است از شنیدن صحبت‌های شما بهره‌مند می‌شود.
- به نجواها و غان و غون‌های نوزادتان پاسخ دهید.
- بازی‌های ساده‌ای مثل دالی موشه و اتل متل توتوله را با نوزادتان انجام دهید.
- به حرف‌های فرزندتان گوش دهید. وقتی با شما حرف می‌زند به او نگاه کنید. برای اینکه پاسخ پرسش‌هایتان را بدهد نیز به او زمان دهید. (شاید به نظرتان خیلی زمان می‌برد اما قبل از شکستن سکوت تا ۵ یا حتی تا ۱۰ بشمارید.)
- برای فرزندتان شرح دهید که در تمام طول روز در حال انجام چه کاری است، چه چیزهایی را حس می‌کند و چه چیزهایی را می‌شنود.
- قصه بگویید و اطلاعاتتان را به اشتراک بگذارید.
- سعی نکنید فرزندتان را مجبور به حرف زدن کنید.
- با صدای بلند کتاب بخوانید. از یک کتابدار درباره کتاب‌های مناسب سن فرزندتان بپرسید. اگر کودکتان علاقه‌اش را به متن از دست داد، فقط درباره تصاویر صحبت کنید.
- برای فرزندتان آواز بخوانید و او را با موسیقی آشنا کنید. یادگیری شعرهای جدید به فرزندتان کمک می‌کند کلمات جدیدی را یاد بگیرد و از مهارت‌های حافظه، گوش دادن و بیان افکار با کلمات استفاده کند.
- آنچه فرزندتان می‌گوید را بسط دهید؛ مثلا، اگر فرزندتان می‌گوید، «خرسی!» شما بگویید: «تو خرسی می‌خواهی!».
- با فرزندتان زیاد صحبت کنید؛ مثلا همان‌طور که کار می‌کنید به او بگویید در حال انجام چه کاری هستید.
- برای سفرهای خانوادگی و گردش بیرون برنامه‌ریزی کنید. تجربیات جدید شما چیزهای جالبی برای حرف زدن درباره قبل از گردش، هنگام آن و بعد از آن در اختیارتان می‌گذارد.
- به عکس‌های خانوادگی نگاه کنید و درباره آن‌ها صحبت کنید.
- هر وقت فرزندتان صحبت می‌کند به او پاسخ دهید– این پاداشی است برای آن‌ها تا حرف بزنند.
- از فرزندتان زیاد سوال بپرسید.
- همراه با کلمات از حالات چهره استفاده کنید.
- اشتباهات دستوری نگیرید. در عوض فقط شکل صحیح دستور زبان را الگودهی کنید.
- با فرزندتان بازی چهره به چهره کنید و درباره اسباب‌بازی‌ها و بازی‌هایی که انجام می‌دهید صحبت کنید.
- از راهنمایی فرزندتان استفاده کنید. به‌این‌ترتیب فعالیت‌هایی را انجام دهید که همان‌طور که شما مشغول صحبت هستید توجهش را جلب می‌کند.
- فرزندتان را به بازی با بچه‌هایی تشویق کنید که زبانشان کمی رشدیافته‌تر از آن‌هاست.
لکنت زبان چگونه است؟ و والدین چطور می‌توانند کمک کنند؟
لکنت زبان یک اختلال گفتاری است. در لکنت زبان، جریان عادی گفتار با تکرار یا کش‌دار کردن صداها، بخش‌ها یا کلمات شکسته می‌شود. همچنین ممکن است فردی در آغاز کلمه‌ای مشکل داشته باشد. لکنت زبان در بیشتر بچه‌ها با رشد آن‌ها از بین می‌رود.
والدین می‌توانند به این روش‌ها کمک کنند:
- هرازگاهی، درباره لکنت زبان به شکل قابل‌قبول و ترغیب‌کننده‌ای صحبت کنید.
- دریابید که چطور با کسی که لکنت دارد ارتباط برقرار کنید.
- با فرزندتان شمرده و آرام صحبت کنید.
- هر روز وقت بگذارید تا زمانی را با آرامش و چهره به چهره با فرزندتان بگذرانید. بگذارید که او شما را هدایت کنند و اجازه دهید که مرکز توجه باشد.
- نوبتی در جمع خانواده صحبت کنید، مثلا در وقت شام – اطمینان حاصل کنید که اعضای خانواده برای زمان گفت‌وگو در حال رقابت نباشند.
- از سرعت زندگی در خانه بکاهید، مخصوصا در مکالمات.
- اگر فرزندتان برای لکنت زبان تحت درمان است، عالی صحبت کردن را به‌عنوان هدف در نظر نگیرید. در عوض، منتظر باشید که درمان به فرزندتان کمک کند تا با کمترین تلاش و کار، سخنوری طبیعی شود.
توصیه‌های تخصصی کتاب کلیدهای برخورد با لکنت زبان در کودکان همراه با یافته‌های پژوهشی اخیر به شما کمک می‌کند تا مشکل لکنت زبان فرزندتان را درک و در جهت مقابله با آن اقدام کنید. علاوه بر این می‌توانید ناراحتی و اضطراب او را در خانه و مدرسه تشخیص دهید و در جهت تخفیف آن بکوشید.
درباره تاخیرها و اختلالات زبانی و گفتاری کودکان بیشتر مطالعه کنید: