هفته چهارم سپتامبر که امسال در ایران مقارن با ۶ تا ۱۲ مهر است، به عنوان هفته جهاني ناشنوايان نامگذاري شده است و هر ساله جشن و مراسمي به اين مناسبت در سراسر جهان برپا مي شود. فدراسيون جهاني ناشنوايان هدف از اين جشن را بالا بردن فرهنگ ناشنوايان، آشنایی بیشتر با زبان اشاره، آگاه کردن برنامه ریزان و سیاستگزاران فرهنگی، هنری، آموزشی، جامعه ی شنوا و همچنين عموم مردم ازدستاوردها و مشكلاتي مي داند كه جامعه ی ناشنوايان با آن روبه هستند.
براساس برآوردهاي جهاني پيش‌بيني مي‌شود، در حال حاضر حدود ۴۵۰ هزار ناشنوا و كم‌شنوا در كشور زندگي مي‌كنند كه تاكنون حدود ۱۲۱ هزار نفر از آن‌ها شناسايي شده‌اند. بنابر نظر کارشناسان اگر در ۳ ماهه ی اول تولد نوزاد، مشكلات شنوايي تشخيص داده شود و قبل از ۶ ماهگي وسايل توانبخشي در اختيارش قرار گيرد، کودک مي‌تواند در سنين مدرسه همچون افراد عادي فعاليت كرده و وارد مدارس معمولي شود.
خواندن همیشه سبب گسترش دانش انسان در زمینه های مختلف می شود و فاصله ی بین انسان و محیط او را کم می کند. این مسئله در مورد کودکان و نوجوانان که دچار افت شنوایی هستند هم صدق می کند و ضرورت خواندن برای این گونه کودکان و نوجوانان از اهمیت بیشتری برخوردار است. همانطور که هلن کلر این موضوع را این گونه بیان می کند "کتاب ها نه تنها به من همان لذت و دانستنی را می بخشد که دیگران از طریق خواندن بدست می آورند، بلکه به اطلاعاتی نیز دست می یابم که دیگران از راه دیدن و شنیدن به آن می رسند."
کودکانی که دچار افت شنوایی هستند نیاز به دریافت خدمات ویژه‌ی دارند تا مشکلاتی که شامل مشکلات دریافتی- بیانی و کاربردی زبان، مشکلات درک شنوایی گفتار، مشکلات ارتباطی و در کنار آن کاهش توانایی خواندن، کاهش توانایی نوشتن و دیگر مسائلی است که در زندگی روزانه این کودکان و نوجوانان وجود دارد، حل یا اثرات آن را کاهش دهند. پس به مواد خواندنی متنوع و متناسب با توانایی های خود نیاز دارند. این کودکان باید از سنین کودکی با کتاب ها آشنا شوند تا دامنه ی واژگانی آن ها گسترش یابد و قوه ی تخیل شان نیز برانگیخته شود. کتابداران کتابخانه های عمومی و آموزشگاهی در مجموعه سازی کتابخانه خود باید به مواد خواندنی و دیداری که می تواند به این گروه کمک کند توجه کنند.
این منابع عبارتند از:
کتاب های تصویری:
کتاب های تصویری به عنوان کتاب های پایه برای ایجاد علاقه به کتاب مورد نظر است. این کودکان پیش از آنکه به مشکلات کلامی خود پی ببرند باید با کتاب ها آشنا شوند. باید به شیوه های صحیح با آثار ادبی مربوط به خودشان رابطه درستی برقرار کنند. چون تسلط بر واژگان نوشتاری به مراتب مشکل تر از تسلط بر واژگان گفتاری است. باید به وسیله ی کتاب های تصویری کودکان را به سخن گفتن و ارتباط بیشتر ترغیب کرد.
کتاب های مناسب سازی شده:
هدف از مناسب سازی با شیوه های گوناگون در کتاب ها آن است که واژگان، عبارت ها یا پارگراف های مشکل را برای کودکان ساده، قابل درک و کشش و جذابیت کتاب را مشخص تر کرد. این شیوه ها تلاش دارند که با حداقل تغییر در کتاب های موجود، همگام با نیازهای کودکان و نوجوانان مشکل درک متن های طولانی، واژگان دشوار را رفع کرده و به کودکان و نوجوانان مهارت های زندگی و در نهایت اعتماد به خویشتن و خود باوری را منتقل سازند. کتابداران می تواند با توجه به توانمندی مخاطبان ناشنوای خود اقدام به مناسب سازی کتاب های موجود در بازار نشر کنند تا مواد خواندنی بیشتری در دسترس این گروه قرار گیرد.
انواع شیوه های مناسب سازی کتاب عبارتند از:
الف) پاورقی: در انتخاب این شیوه باید به سن مخاطب کتاب (کودک و نوجوان) و شیوه ی قرار گرفتن تصویرها و نوشته ها در صفحه های کتاب توجه کرد. این روش بیشتر برای گروه سنی ۸ سال به بالا استفاده می شود. پاورقی کلمات دشوار در کنار هر صفحه کتاب با شماره گذاری کلمات دشوار که با ساده ترین معنی آن همراه است قرار می گیرد تا در صورت نیاز کودک و نوجوان به آن مراجعه کرده و مشکل خود را بر طرف گرداند.
ب) واژه نامه: این شیوه در کتاب های نوجوانان کاربرد دارد چرا که نوجوان با حوصله و صرف وقت بیشتر و انگیزه قوی تر می تواند از آن بهره بگیرد. این شیوه به ۲ شکل: واژه نامه به صورت شماره گذاری کلمات دشوار که در پایان داستان یا در انتهای هر فصل کتاب یا در بین چند صفحه از هرداستان آمده است و واژه‌‌نامه به صورت الفبا آورده می شود.
ت) پرده ای: در این شیوه ساده ترین معادل برای کلمات دشوار بر روی همان کلمه یا عبارت یا پارگراف آمده است تا کودک یا نوجوان بر اساس کتاب مورد نظر بلافاصله معنی کلمات دشوار را درک کرده و کتاب را ادامه دهد. در این شیوه پرده ی متحرک بر روی کلمات و یا عبارت ها چسبانیده شده است. متحرک بودن این پرده به کودک و نوجوان امکان انتخاب هریک از واژه ها را می دهد.
ث) ساده نویسی و خلاصه نویسی متن های طولانی: گاهی اوقات در بین کتاب های موجود به کتاب هایی بر می‌خوریم که متن های طولانی دارند، اما محتوا و پیام آن ها با نیازهای روزانه و مورد علاقه ی کودکان و نوجوانان بسیار همراه است. از این رو، خلاصه کردن و یا ساده کردن متن ها بدون دخل و تصرف در محتوای کتاب را برای درک بهتر با آرامش بیشتر فراهم می‌سازد. در این روش متن خلاصه شده یا ساده شده هر صفحه در همان صفحه به صورت پرده‌ی متحرک قرار گرفته و در همان حال فرصت مطالعه ی انتخابی را به کودک و نوجوان می‌دهد.
د) درشت نویسی: درشت نویسی شیوه ای متداول برای کودکان کم بینا است اما برای کودکان دچار افت شنوایی و کم توان ذهنی هم کاربرد دارد.
کتاب های زبان اشاره:
در این گونه کتاب ها که تعداد آن ها محدود است، متن کتاب همراه با تصویر و زبان اشاره است.
کتاب های ویدئویی به زبان اشاره:
این کتاب ها فیلم های ویدئویی است که گوینده، داستان را به زبان اشاره با حرکات لب یا بدون آن روایت می‌کند و تصاویر کتاب نیز به همراه صدای گوینده ارایه می شود. نوار ویدئویی با کتاب دراختیار شنونده قرار می گیرد. کودک ناشنوا یا نیمه شنوا، پس از تماشای فیلم ، متن را راحت تر و با انگیزه ی بیشتری می‌خواند.
کتابخانه های عمومی
بر پایه ی حق دسترسی کودک به اطلاعات در پیمان نامه حقوق کودک، بیانیه یونسکو و رهنمودهای ایفلا برای کتابخانه های عمومی کودکان و نوجوانان ویژه باید مورد حمایت و توجه ویژه قرار گیرند. در ایران نخستین کتابخانه عمومی که خدمات ویژه ی کتابخانه ای در اختیار کودکان و نوجوانان آسیب دیده قرار داد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود. ۱۲ آذر سال۱۳۸۰کانون پرورش فکری به یاری شورای كتاب كودك، سازمان یونیسف و سازمان بهزیستی نخستین كتابخانه فراگیر را در پارک فدک راه اندازی کردند. واژه ی فراگیر در كنار كتابخانه بدان معنی است كه این كتابخانه امكانات خود را به گونه ای تجهیز كرده است كه همه ی كودكان اعم از كودكان عادی و كودكان با نیازهای ویژه بتوانند از آن استفاده كنند. بدین ترتیب كودكان نابینا، ناشنوا و دیگر معلولان جسمی در كنار كودكان عادی و همراه با آن ها در كتابخانه حضور می یابند و می توانند از فعالیت‌های آموزشی، هنری و تفریحی كه كتابخانه برای آنان تدارك دیده اند بهره مند شوند. در بخش ناشنوایان کتابخانه های فراگیر مراجعه کنندگان به كتاب های ویدیویی با زبان اشاره و كتاب هایی كه مناسب سازی شده‌اند دسترسی دارند. مجموعه ی اولیه این کتابخانه ها شامل: ۱۰۰ عنوان كتاب مناسب سازی شده و ۵۰ عنوان كتاب ویدیویی (از هر كدام ۵ نسخه) بود که توسط کارشناسان گروه ناشنوایان شورای کتاب کودک فراهم شد و در اختیار کتابخانه ها قرار گرفت. در حال حاضر ۴ کتابخانه فراگیر در سطح شهر تهران وجود دارد که عبارتند از: مركز فرهنگی هنری ۲۱، در پارك فدك خیابان شهید مدنی، مركز فرهنگی هنری ۲۰ ، پارك راه آهن میدان راه‌آهن، مركز فرهنگی هنری ۱۱ در پارك شفق خیابان یوسف آباد و مركز فرهنگی هنری ۴۰ در پارك میعاد بزرگراه آیت‌الله كاشانی.
منابع نخستین کتابخانه ی فراگیر از این مجموعه پس از گذشت ۸ سال از فعالیت آن هنوز افزایش نیافته است این در حالی است که کانون در صدد گسترش این گونه کتابخانه ها در سطح استان تهران و دیگر استان های کشور است. توجه به مجموعه سازی مناسب و به روز برای این مخاطبان سبب تدوام و پایداری سوادآموزی و بالا بردن سطح خواندن و درک کودکان می شود. رها کردن کودکان و نوجوانان ناشنوای این کتابخانه ها پس از ارایه تنها ۱۵۰ منبع مناسب شاید تنها یک شروع خوب باشد.
کتابخانه عمومی حسینه ارشاد یکی از کتابخانه های عمومی غیردولتی است که دارای یک کتابخانه ی سیار برای کودکان و نوجوانان ناشنوا است. کتاب های مناسب سازی شده در این کتابخانه توسط گروهی آشنا به زبان اشاره به دانش آموزان ناشنوا در مدرسه ها امانت داده می شود. فکر راه اندازی این بخش از سال ۱۳۸۴ در دستور کار این کتابخانه قرار گرفت. با اعلام آمادگی ۱۰ نفر از کتابداران کتابخانه برای همکاری در این زمینه از سال ۱۳۸۵ جلسات آموزشی زبان اشاره و ارتباط با ناشنوایان توسط یک آموزگار ناشنوا و جلسات کارشناسی فعالیت ها آغاز شد. سپس ۶ مدرسه در سطح تهران مورد بازدید قرار گرفتند تا تحت پوشش کتابخانه سیار ناشنوایان قرار بگیرند. این کتابخانه با کسب اجازه از ناشران ۴ نسخه از هر کتاب را مناسب سازی کرده و در اختیار مخاطبان خود قرار می‌دهد. در حال حاضر حدود ۲۰۰ ناشنوا عضو این کتابخانه هستند. تولید منابع به بروز و توسعه ی کمی و کیفی مجموعه و حرکت کتابخانه به طرف مخاطب با فکر ایجاد کتابخانه ی سیار، بی شک راز موفقیت این کتابخانه در تحت پوشش قرار دادن کودکان و نوجوانان ویژه است.
