تصور کنیم هیچ درختی روی زمین نیست، و پوشش گیاهی به کلی از میان رفته و اثری از آن یافت نمی‌شود، چه رخ می‌دهد؟
شاید فیلم پویانمایی «وال ئی»[۱] را تماشا کرده باشید؛ وال ئی رُباتی است که کارش فشرده‌سازی پسماندهای بازمانده از دنیای صنعتی است. وال ئی روزی هنگام کار، گیاه کوچکی را میان زباله‌ها پیدا می‌کند. رباتی به نام «ایو» در پی نشانه‌ای از حیات، به زمین فرستاده می‌شود، و وال ئی که تنهاست برای جلب دوستی ایو، گیاه را به آن می‌دهد و همراهش راهی فضا می‌شود.
زمین خالی از سکنه شده است. انسان‌هایی فربه و کِسل که در فضاپیمایی دور از زمین زندگی می‌کنند، روی صندلی‌های چرخ‌دارشان به این‌سو و آن‌سو جابه‌جا می‌شوند و راه رفتن نیز برای‌شان دشوار است. آن‌ها هرگز زمین را از نزدیک ندیده‌اند. وال ئی در مسافرت فضایی‌اش همراه ایو، به محافظ گیاه و دوستش ایو تبدیل می‌شود... . گویا در این رُبات بی‌جان، آگاهی ژرفی دربارهٔ اهمیّت آن گیاه و رابطه‌اش با معنای زندگی شکل می‌گیرد، چیزی که انسان‌ها آن را فراموش کرده‌اند... .
درختان و گیاهان تولیدکننده اکسیژن و جذب‌کننده مونوکسید کربن هوا هستند، بنابراین حیات ما و همهٔ موجودات زنده‌ی روی زمین، در گرو چگونگی زیست آن‌هاست. جنگل‌ها افزون بر درختان، شمار زیادی از گیاهان و جانوران را در خود جای داده‌اند که آن‌ها را به مجموعه‌هایی ویژه و هوشمند از حیات روی زمین تبدیل کرده است. جنگل‌های آمازون ریه‌های زمین نامیده می‌شوند؛ شاید این تشبیه اهمیّت حیاتی آن‌ها را برای زمین و همه موجوداتش یادآور شود، ولی آیا انسان‌ها اهمیّتِ درختان و جنگل‌ها را برای ادامه‌ی حیات به‌درستی درک کرده‌اند؟
امسال فاجعه‌هایی مانند آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌های آمازون، جنگل‌های استرالیا و جنگل‌های هیرکانی ایران و آذربایجان رخ داده است. هر یک از این جنگل‌ها، تنوعی یکتا از گونه‌های بی‌مانند جانوری و گیاهی را در خود جای داده‌اند، و از منابع زیستی مهم کُره‌ی زمین به‌شمار می‌آیند. آتش‌سوزی‌های گسترده، بخش بزرگی از پوشش گیاهی این جنگل‌ها را نابود کرده و به اکوسیستم این مناطق آسیب‌های ناگواری زده است. جانوران بسیاری از میان رفته‌اند یا تغییر مکان داده‌اند.
اکنون زمین با درد بزرگی دست‌وپنجه نرم می‌کند که شاید اهمیّت آن به اندازه‌ای که باید، در رسانه‌ها بازتاب داده نمی‌شود. دانشمندان هشدار داده‌اند که زمین با شتاب بسیار زیادی، در حال گرم شدن است. امسال بزرگ‌ترین کوه یخ جهان در قطب جنوب از این منطقه جدا شد و در اقیانوس به حرکت درآمد. زنگ‌های هشدار یکی پس از دیگری به صدا درآمده‌اند؛ اکنون در وضعیّتی دشوار از تاریخ زمین قرار داریم که شاید سرنوشت آن را برای همیشه دستخوش تغییرهای ناخوشایند کند.
میراث ما برای آیندگان چه خواهد بود؟ زمینی پُر از زباله‌های صنعتی و خالی از نشانه‌های حیات؟
با وجود پدیده‌های یاد شده، برخی همچنان بر این باورند که گرمایش جهانی دروغی بیش نیست و به فعالیّت‌های در تقابل با طبیعت مانند جنگل‌زدایی، استخراج منابع زیرزمینی و تولید گازهای گلخانه‌ای می‌توان ادامه داد. ولی دست‌ِکم در همین یک سال گذشته، می‌توان گفت به سبب آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌ها و افزایش دما در قطب جنوب، زمین در وضعیّت اقلیمی نامطلوبی قرار گرفته است. برداشت منابع زیرزمینی، انتشار گازهای گلخانه‌ای و افزایش گرمای زمین، حساسیت کودکان و نوجوانان را نیز در سراسر جهان برانگیخته است. آن‌ها پویش‌هایی را با هدف دفاع از طبیعت و بهبود وضعیت اقلیمی، راه‌اندازی کرده‌اند و از بزرگ‌سالان، به‌ویژه سیاستمداران و صاحبان صنایع، کارهای عملی برای بهبود وضعیت اقلیمی را خواسته‌اند. نمونه بیش‌تر شناخته شده این پویش‌ها، «جمعه‌ها برای آینده»[۲] است که «گرتا تونبرگ» دختر نوجوان سوئدی آن را آغاز کرد و اکنون هزاران نفر در سراسر جهان به پشتیبانی از آن، هر جمعه در راهپیمایی‌های سراسری شرکت می‌کنند.
حساسیت و هُشداری که کودکان را به خیابان‌ها کشانده است تا برای حق تصمیم‌گیری درباره آینده‌شان، با دولت‌ها، نهادها و شرکت‌های تجاری جهانی وارد گفت‌وگو و گاهی مجادلهٔ لفظی شوند، نشان‌دهنده نگرانی آن‌ها از رقم خوردن آینده‌ای با وضعیّت ناخوشایند است. این صدای اعتراض باید شنیده شود و مسئولیت بزرگ‌سالان، به‌ویژه تصمیم‌گیرندگان دولتی و صنعتی است که آن را بشنوند و برای کاهش نگرانی‌ها، اقدام‌های عملی و معنادار انجام دهند. شاید زمان آن رسیده است تا از خودمان بپرسیم: برای بهبود این شرایط چه راهکارهایی هست و چه کارهای مطلوب و ممکنی در دسترس ما قرار دارند؟
گرتا در ویدئویی که در اینستاگرام خود منتشر کرده است [۳]، به همراه «جُرج مونبیوت»[۴] کنش‌گر و روزنامه‌نگار سرشناس محیط زیست، از نگران‌کننده بودن وضعیت اقلیمی و راهِحلهای موجود برای بهبود آن، سخن گفته است. او و جرج مونبیوت درختان را مطمئن‌ترین و سالم‌ترین منبع نجات زمین از وضعیّت نابه‌سامان اقلیمی کنونی معرفی می‌کنند. در این ویدئو گرتا سه کلیدواژه را بازگو می‌کند: «حفاظت، بازسازی و سرمایه‌گذاری». او هُشدار می‌دهد اکنون که ما بیش از هر زمانی به طبیعت نیاز داریم، بیش‌تر از هر زمانی آن را تخریب می‌کنیم. از آن‌چه برای ما باقی مانده است باید «حفاظت» کنیم، به آن‌چه آسیب زده‌ایم، «بازسازی» کنیم و برای بهبود وضعیّت موجود، برروی راهِحلهای طبیعی «سرمایه‌گذاری» کنیم.
گرتا و دوستانش قصد دارند جهان را قانع کنند که سرمایه‌گذاری روی راهِحلهای طبیعی، منطقی‌تر از به‌کار بردن هزینه‌های گزاف برای راهِحلهای غیرطبیعی است.
هرچند کودکان و نوجوانان امروز با آگاهی از مسائل زیست محیطی، هم‌گام با بزرگ‌سالان برای آینده‌ای بهتر می‌کوشند، وظیفه ما بزرگ‌سالان این است که راهنما و تسهیل‌کننده مسیر آن‌ها باشیم. کاهش نگرانی کودکان و نوجوانان با برداشتن گام‌های عملیاتی و واقعی یک ضرورت و از وظایف بزرگ‌سالان است. هرچند حضور کودکان در اجتماع و ایفای نقش و تأثیرگذاری بر تصمیم‌هایی که آینده‌ی آن‌ها را تعیین می‌کند، بسیار مهم و نشان‌دهندهٔ هوش اجتماعی آنان است، روا نیست هنگامی که در جهانی امن به پرورش مهارت‌های خود و یادگیری همراه با لذّت باید بپردازند، به خیابان‌ها بیایند یا در گردهمایی‌های ملّی و جهانی با چهره‌هایی نگران، از تشویش‌شان برای بزرگ شدن در دنیایی با آینده‌ای نامعلوم، با ما سخن بگویند.
ایده‌ها و طرح‌های قابل اجرا و الگوبرداری وجود دارند که با اندکی بررسی، پژوهش و گرد هم آمدن گروه‌های تخصصی، حتی در سطح خُرد و در زندگی روزمره‌ی ما، می‌تواند انجام شود. بهره‌مندی از انرژی‌های پاک در خانه‌ها، مدرسه‌ها، آموزشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و شرکت‌های کوچک خصوصی یکی از این راه‌ِحل‌هاست. همچنین، ایجاد فضای سبز متناسب با اقلیم منطقه در محیط کار و زندگی و مدرسه‌ها، از دیگر راه‌حل‌هاست. در ادامه دو نمونه از ایده‌هایی که به‌آسانی قابل الگوبرداری و اجرا هستند، آورده شده است.
نمونه‌ی یک: «بریتا رایلی» کسب وکار سبز دارد و باغچه‌های آپارتمانی را برای تولید سبزی‌های خوراکی طراحی می‌کند. او برای این کار بطری‌های پلاستیکی بازیافتی را به‌کار می‌بَرَد و روش خود را به رایگان در دسترس افرادی در سراسر جهان قرار داده است تا آن را بیازمایند و متناسب با نیازشان بهینه‌سازی کنند. او برای به‌دست آوردن درآمد، ملزومات ساخت باغچه را به مدرسه‌ها و کسانی که فرصت ساختن آن‌ها را ندارند، می‌فروشد. تصور کنید پشت پنجره‌ی هر خانه‌ی آپارتمانی یا پنجره‌های کلاس‌های درس مدرسه و دانشگاه چنین باغچه‌هایی داشته باشیم. پیشنهاد می‌کنم گفته‌های او را در «رویداد تدکس منهتن» ببینید و بشنوید. [۵]
نمونه‌ی دو: فعالیّت بسیار مهم و حیاتی یک مهندس هندی به نام «شوبندو شارما» و گروهش برای زنده‌سازی پوشش‌های گیاهی محلی در قالب جنگل‌های کوچک در حیاط خانه، کارخانه یا مدرسه است. آن‌ها نخست پیشینهٔ پوشش گیاهی بومی هر منطقه را بررسی می‌کنند و گونه‌های درخت، درختچه، بوته و... بومی را شناسایی می‌کنند. سپس با راهِحلهای طبیعی، خاک و محیط را برای رشد دوباره این گونه‌ها آماده‌سازی می‌کنند و یک جنگل کوچک به شما تحویل می‌دهند. دیدن و خواندن شرح ریزه‌کاری‌های روش کار آن‌ها برای بازسازی پوشش گیاهی به ما نیز در اجرای پروژه‌های کوچک در محل زندگی یا کارمان ایده‌های خوبی می‌تواند بدهد. پیشنهاد می‌کنم گفته‌های او را ببینید و بشنوید و به صفحه اینترنتی او و گروهش سر بزنید. [۶] و [۷]
در کنار انجام دادن کارهای عملی و مؤثر برای بهبود وضعیت، شاید مهم‌ترین گام ما برای رهسپار کردن کودکانی آگاه به‌سوی آینده‌ای روشن، پرورش آن‌ها با دیدگاه کل‌نگر به زندگی باشد؛ دیدگاهی که نقش هر یک از اجزای اکوسیستم و پیوند آن‌ها با یکدیگر را بشناسد، و با طبیعت چنان رفتار کند که پشتیبان پایداری و بهبود داشته‌های آن برای نسل‌های آینده باشد.
یکی از کارهای سُنتی برای یادآوری اهمیت، حفظ و بهبود پوشش گیاهی، کاشت درخت در «روز درخت‌کاری» است. بسیاری از کشورها در روزشمار خود، روزی را روز درخت‌کاری نام‌گذاری کرده‌اند. در این روز که با توجه به آب‌وهوای ویژه‌ی هر منطقه، بیش‌تر نزدیک فصل بهار انتخاب شده است، نهال کاشته می‌شود و بر نقش و اهمیّت درخت در اکوسیستم تأکید می‌شود. در روزشمار ایران، ۱۵ اسفند ماه، روز درخت‌کاری و ۱۵ تا ۲۲ این ماه نیز «هفته طبیعت» نام‌گذاری شده است. امسال به‌سبب وضعیّت ویژه‌ای که با شیوع بیماری ویروسی «کووید-۱۹» در کشور پدید آمده است، برگزاری چنین رویدادهای گروهی و با حضور کودکان، حتی با رعایت کامل بهداشت، هرگز پیشنهاد نمی‌شود، ولی فعالیّت‌هایی سرگرم‌کننده و آموزنده را درون خانه و در فضایی امن می‌توان اجرا کرد.
تماشای فیلم‌های پویانمایی با موضوع محیط زیست و درختان و بلندخوانی کتاب‌هایی در این زمینه ایده‌ی خوبی می‌تواند باشد. دربارهٔ موضوع فیلم یا کتاب و اهمیت درخت در زندگی انسان و برای زمین با کودکان گفت‌وگو کنید.
فعالیّت‌هایی ساده و جذاب مانند نقاشی و ساخت کاردستی‌های ساده با لوازم در دسترس در خانه را در نظر بگیرید.
با کودک‌تان به سراغ گیاهان و گل‌های آپارتمانی خانه بروید، آن‌ها را به‌دقت مشاهده کنید و ببینید برگ‌های‌شان چه رنگ و چه شکلی است. از کودک‌تان بخواهید یکی از گیاهان را انتخاب کند، رنگ‌هایی را که می‌بیند از مداد شمعی یا مداد رنگی‌اش بیرون بیاورد و کنار هم بچیند، سپس آن را نقاشی کند. همین کار را با درختان داخل خیابان نیز می‌توانید انجام دهید؛ همراه کودک‌تان از پشت شیشهٔ پنجره به خیابان نگاه کنید، هر کدام یک درخت یا بوته یا گل را انتخاب کنید، با هم درباره‌ی ویژگی‌های آن گفت‌وگو کنید، و سپس آن را نقاشی کنید.
کنجکاوی کودکان بزرگ‌تر را برانگیزید تا دربارهٔ درختان و جنگل‌ها پژوهش کنند: یک بازی با هم می‌توانید انجام دهید، یک نقشه‌ی ایران نقاشی کنید و مناطق جنگلی ایران را روی آن مشخص کنید. با کودک‌تان نقشه را بررسی کنید. (برای دیدن نام منطقه‌های جنگلی ایران به صفحه ۱۹ از «مجموعه دانستنی‌های زیست‌محیطی برای آموزشگران، کتاب چهارم: جنگل و مرتع» می‌توانید مراجعه کنید. این کتابچه را از سایت «کتابک» می‌توانید دریافت کنید.)[۸] سپس یک نقشه ایران که تنها مرزها در آن نشان داده شده است، در دسترس کودک خود بگذارید یا از او بخواهید با نگاه کردن به نقشهٔ قبلی، خودش نقشه‌ای ترسیم کند. از او بخواهید مناطق جنگلی را به دلخواه خودش رنگ‌آمیزی کند.
باهم درباره‌ی هر یک از جنگل‌ها در فرهنگ‌نامه یا اینترنت جست‌وجو کنید و گونه‌های گیاهان و جانورانی را که در آن‌ها زندگی می‌کنند، پیدا کنید. سپس با کلاژ یا نقاشی آن‌ها را به نقشه بیفزایید. این فعالیّت را با نقشه‌ی جهان نیز می‌توانید انجام دهید.
با سر زدن به صفحه‌های اینترنتی، پویش‌های محیط‌ِزیستی نوجوانان، دیدن سخنرانی‌ها یا گفت‌وگوهای آن‌ها، همراه با فرزند نوجوان‌تان موضوع‌های جالبی برای گفت‌وگو با یکدیگر پیدا می‌کنید. همچنین، گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض انقراض، روش‌های حفظ درختان، نمونه‌هایی از سکونتگاه‌های دوست‌دار طبیعت، انواع روش‌های تولید انرژی‌های پاک، کاربرد فناوری در حفاظت از محیطِ‌زیست، نقش زنبورها در اکوسیستم و ...، موضوع‌های جالبی برای گفت‌و گو با نوجوانان می‌توانند باشند.
پی‌نوشت:
۱. Wall-E
۲. https://www.instagram.com/fridaysforfuture/?hl=en
۳. https://www.instagram.com/p/B4stLphJgIA/
۴. George Monbiot
۵. https://www.ted.com/talks/britta_riley_a_garden_in_my_apartment#t-229695
۶. https://www.afforestt.com/about
۷. https://www.ted.com/talks/shubhendu_sharma_how_to_grow_a_forest_in_your_backyard/transcript#t-324746
۸. https://ketabak.org/sites/default/files/amuzashgaran-4.pdf
