کتاب‌خانه‌ی دیجیتال، پایگاه داده‌ی آنلاین است که مجموعه‌ای از متن، تصویرهای ثابت و متحرک، صدا، اسناد دیجیتالی و یا فرمت‌های دیگر رسانه دیجیتال است. این کتابخانه از راه اینترنت قابل دسترسی است. در کتابخانههای دیجیتال، نسخه‌های چاپی تبدیل به محتواهای دیجیتالی شده‌اند، مانند تصویرهایی که از صفحه‌های کتاب‌هایی است که در خطر از بین رفتن هستند. هم‌چنین محتواهای مدرن دیجیتالی می‌تواند فرسته‌ها (پُست‌ها) ارسال شده در رسانه‌های اجتماعی باشد. کتاب‌خانه‌ی دیجیتال همراه با ذخیره‌ی محتوا، امکاناتی را برای سازماندهی این محتواها، جست‌وجو و بازیابی آن‌ها فراهم کرده است.
کتابخانههای دیجیتال را افراد یا سازمان‌های مختلفی تولید و نگهداری می‌کنند. بنابراین هر کتاب‌خانه‌ی دیجیتال می‌تواند وسعت و اندازه‌ی متفاوتی داشته باشد. محتواهای این کتابخانه هم می‌تواند محلی و محدود باشد و هم در سطح کشور و یا حتی جهان در دسترس کاربران قرار بگیرد. این کتابخانههای مجزا نیز می‌توانند از راه شبکه‌ی اینترنت با هم تبادل اطلاعات و همکاری و ارتباط پایدار داشته باشند.
به دو روش می‌توان به کتابخانههای دیجیتال دسترسی داشت:
- مراجعه‌ی مستقیم به کتابخانه، که ممکن است کاملا دیجیتال باشد و یا ترکیبی از کتاب‌خانه‌ی سنتی و دیجیتال باشد.
- برخط (آنلاین) و با ورود به صفحه‌های دیجیتالی مربوط به کتاب‌خانه‌ی دیجیتال. این کتاب‌خانه‌ها دارای فهرست برخط همه‌ی محتواهای خود هستند که با جست‌وجو می‌توان به راحتی عنوان و یا موضوع دل‌خواه خود را در آن‌ها پیدا کرد.
تاریخچه‌ی کتاب‌خانه‌ی دیجیتال
جمع‌آوری و فهرست‌بندی نظام‌مند دانش جهان، رویایی بوده است برای اندیشمندان. اولین تلاش برای این کار در سال ۱۸۹۵ انجام شد. به دلیل دوری کتابخانههای جهان از هم و نبود امکان جمع شدن تمام کتاب‌ها در یک مکان، این کار به سختی و کندی انجام شد و در نهایت به نتیجه‌ی دل‌خواه نرسید. اما حدود یک قرن بعد از آن تاریخ و با ظهور فناوری دیجیتال و شبکه‌ی جهانی اینترنت، تحقق این رویا، ممکن و ممکن‌تر تر شد. ونوار بوش و J.C.R. Licklider (جی سی آر لیکلایدر) دو شرکتی هستند که این ایده را در قالب فناوری‌های نوین پیش بردند. بوش از تحقیقی که منجر به پرتاب بمب بر روی هیروشیما شد، حمایت کرده بود. پس از دیدن فاجعه‌ی مرگ چندین هزار انسان بر اثر آن حادثه، تصمیم گرفت ماشینی ایجاد کند که نشان دهد چگونه فناوری می‌تواند به جای تخریب به نزدیکی فرهنگ‌ها و پیشرفت دانش سازنده‌ی بشر منجر شود. این دستگاه شامل یک میز با دو صفحه نمایش و صفحه کلید بود. او این دستگاه را "Memex " نامید. با استفاده از این دستگاه، افراد می‌توانستند به کتاب‌ها و فایل‌های پژوهشی منتشر شده در سراسر جهان دسترسی پیدا کنند. پس از آن شرکت‌ها، بنیادها و موسسات دیگری هم به این دو شرکت پیوستند. کم کم حجم مجتواهای ذخیره شده از سراسر جهان افزایش یافت و در سال 1969، اولین کتاب‌خانه‌ی دیجیتال فراگیر و جهانی، در قالب امروزی آن، که شامل پایگاه‌هایی از داده‌های علمی، چکیده‌ی کتاب‌ها و متون آموزشی بود تحت عنوان «مرکز اطلاعات منابع آموزشی» (ERIC) کار خود را آغاز کرد. از آن سال به بعد، کتابخانههای دیجیتال بیش‌تری در سراسر جهان تولید شد و با پیوستن آن‌ها از راه شبکه‌ی اینترنت، این کتاب‌خانه‌ها به تدریج بزرگ و بزرگ‌تر شدند.
سیر تحول کتاب‌خانه‌ها از سنتی تا مجازی
کتاب‌خانه‌ی سنتی: موجودی این کتاب‌خانه‌ها به صورت چاپی بوده و هیچ کار رایانه‌ای روی آن انجام نشده‌است. هم‌چنین فعالیت‌های کتابداران نیز به صورت سنتی و نوشتاری انجام می‌گیرد.
کتابخانه خودکار: در این کتاب‌خانه‌ها، فعالیت‌های کتابخانه مانند فهرست نویسی، امانت، فراهم آوری و ...، با کمک گرفتن از فناوری دیجیتال و رایانه انجام می‌شود. منابع این کتاب‌خانه‌ها به صورت چاپی است اما فعالیت‌های کتابداران و اعضای کتابخانه، به صورت دیجیتال انجام و ثبت می‌شود.
کتاب‌خانه‌ی الکترونیکی: در این کتاب‌خانه‌ها، فعالیت‌ها به صورت خودکار است اما منابع به صورت دیسک‌های فشرده در اختیار افراد قرار می‌گیرد. در واقع در این مرحله، تعداد منابع چاپی کم‌تر می‌شود.
کتاب‌خانه‌ی دیجیتال: در این کتاب‌خانه‌ها نیز فعالیت‌ها به صورت خودکار است اما منابع به شکل دیجیتال درآمده است و از راه فناوری اطلاعات(IT)، منابع چه در داخل کتابخانه و چه در بیرون آن در دسترس عموم قرار دارد. این دسترسی می‌تواند از راه وبگاه‌های ویژه‌ی کتاب‌خانه‌ها باشد و یا از راه اپلیکیشن‌هایی که برای خرید و یا خواندن رایگان منابع تولید شده‌اند.
انواع کتابخانههای دیجیتال
- مخازن نهادی(Institutional repositories):
بسیاری از کتابخانههای دانشگاهی می‌توانند مخازن کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها و سایر آثار موسسه‌های مربوط به خود را دیجیتال کنند و محتواهای علمی خود را به شکل فایل‌های دیجیتال دربیاورند. البته درمورد برخی از منابع علمی و پژوهش‌های سری، محدودیت‌هایی در دسترسی عموم وجود دارد. هم‌چنین مقالات و پژوهش‌هایی که جنبه‌ی تجاری دارند، با قوانین خاصی منتشر می‌شوند. برای مثال مقاله‌ها و نوشته‌هایی که شامل قانون حمایت از حق مولفین و مصنفین هستند، تنها در صورت پرداخت مبلغ مشخص شده برای خواندن آن، برای افراد دیگر در دسترس قرار می‌گیرد. اما با این وجود، مخازن نهادی اغلب به عنوان کتابخانههای دیجیتال رایگان شناخته می‌شوند. چرا که درصد زیادی از منابع آن‌ها برای عموم مردم در دسترس است.
- کتابخانههای ملی:
کتابخانههای ملی هر کشوری، شامل کتاب‌های فراوان و منابع بی‌شمار علمی ثبت شده‌ی آن کشور است. روش انتشار این منابع در فضای دیجیتال در کشورهای مختلف، بنابر قوانین آن کشورها، متفاوت است. برای مثال در کشورهای آلمان و انگلستان، امکان استفاده‌ی عموم از این منابع، فقط در سالن‌های مطالعه‌ی کتابخانههای عمومی سراسر این کشورها فراهم است. در حالی که در کشوری مثل استرالیا، منابع موجود در کتاب‌خانه‌ی ملی این کشور، از راه شبکه‌ی اینترنت و وبگاه این کتابخانه در دسترس تمام مردم، قرار دارد. ویژگی کتاب‌خانه‌ی ملی دیجیتال این است که قوانین سخت‌گیرانه‌تری درباره‌ی حقوق مولفین و مصنفین دارد. بنابراین دسترسی به این منابع محدودتر و نیازمند پرداخت مبلغی جهت مطالعه‌ی فایل‌های نوشتاری، تصاویر و ... از سوی خوانندگان است.
- بایگانی‌های دیجیتال:
فعالیت‌های بایگانی کتاب شامل این سه مورد می‌شود:
- ذخیره‌ی منابع اولیه‌ی اطلاعات(نوشته‌ها و مقالاتی که توسط یک فرد یا سازمان تهیه شده است). در مقابل منابع اولیه‌ی اطلاعات، منابع ثانویه قرار دارد که شامل کتاب‌ها، نشریات و ... است.
- سازماندهی محتویات منابع اولیه به صورت گروهی و دسته‌ای و نه به شکل جداگانه
- حفظ و نگهداری منابع با ارزش (منابع غیرقابل جایگزین)
در کتابخانههای دیجیتال، این سه مورد تغییر می‌کند. برای مثال در کنار ذخیره و حفظ منابع اولیه‌ی اطلاعات، منابع ثانویه نیز بایگانی و ذخیره می‌شوند. برای این کار بسیاری از منابع ثانویه در ابتدا یک نسخه‌ی دیجیتال از خود را، به همراه نسخه‌ی غیر دیجیتالی، تهیه و تولید می‌کنند تا فرایند بایگانی آن سرعت پیدا کند. هم‌چنین، محتویات منابع، چه اولیه و چه ثانویه، در کتاب‌خانه‌ی دیجیتال، هم به شکل گروهی و هم به شکل جداگانه بایگانی می‌شود. با این کار جست‌وجو و یافتن این منابع، بر اساس موضوع، نام نویسنده، نام ناشر و... راحت‌تر و دقیق‌تر انجام می‌شود. هم‌چنین با دیجیتالی شدن منابع با ارزش، مثل نسخه‌های خطی و...، این منابع ماندگار شده‌اند و در خطر از بین رفتن نیستند. هزینه‌ی نگهداری و انتقال و حفاظت از سلامت این منابع هم کاهش می‌یابد. چرا که برای مثال فایل پی دی اف نسخه‌ی خطی در بایگانی کتابخانههای دیجیتال وجود دارد و در دسترس همگان است و نیازی به جابه‌جایی و استفاده از اصل این منابع نیست.
در سطح دیجیتال، توصیفات بایگانی یک منبع، معمولاً با استفاده از فرمت XML Encoded Archival Description رمزگذاری می‌شوند. از این راه می‌توان به صورت سلسله مراتبی(الگوی درختی) ، از موضوع و سال انتشار و نام نویسنده و ناشر و...، و تنها با انتخاب و یا تایپ هرکدام از این موارد به منابع دلخواه‌مان دسترسی داشته باشیم.
ادامه دارد...
