بخش نخست این مقاله را می‌توانید از لینک زیر مطالعه کنید.
کتاب‌خانه‌ی دیجیتال چیست و چه مزایایی دارد؟ (بخش اول)
1- برتری‌های مربوط به فضا و هزینه
کتابخانههای سنتی، فضای ذخیره‌سازی محدودی دارند. چرا که تمام نسخه‌های آنها چاپی است. و نیازمند فضای فیزیکی گسترده است. بنابراین منابع کم‌تری در این کتاب‌خانه‌ها وجود خواهد داشت. اما کتابخانههای دیجیتال، ظرفیت ذخیره‌سازی بی‌نهایت دارند. چرا که فضای دیجیتال نامحدود است و منابع دیجیتالی حجم بسیار پایینی دارند. بنابراین ذخیره‌سازی این نوع منابع راحت‌تر است، هم هزینه‌ی کم‌تری دارد و هم تعداد بیشتری از منابع را می‌توان در آن نگه داشت. یک کتاب‌خانه‌ی سنتی باید مبالغ زیادی را برای هزینه کارکنان، نگهداری کتاب، اجاره‌ی مکان و انبار کتاب‌های اضافی پرداخت کند. کتابخانههای دیجیتالی ممکن است این هزینه‌ها را کاهش داده یا برخی از هزینه‌های گفته شده را حذف کنند.
مزیت‌های کتابخانههای دیجیتال (فضا و هزینه)
2- برتری‌های مربوط به نوع و شکل منابع
در کتابخانههای سنتی، منابع به شکل چاپی است. اما در کتابخانههای دیجیتالی، متناسب با نیاز مخاطب، انواع مختلفی از منابع وجود دارد. برای مثال برای افرادی که حمل کتاب‌های قطور برایشان دشوار است، فایل‌های فشرده‌ی کتاب‌ها در ابزارهای فناوری نوین مانند گوشی تلفن هوشمند و یا تبلت، می‌تواند کمک کننده باشد. این افراد می‌توانند هزازان نسخه کتاب را به راحتی با خود حمل کنند و همیشه و همه جا در دسترس خود داشته باشند. یا برای افرادی که فرصت خواندن کتاب ندارند و یا در خواندن آن دچار مشکل هستند، مانند افراد کم بینا یا نابینا و یا افرادی که دارای اختلال خوانش پریشی هستند، کتاب‌ها به شکل صوتی ارائه می‌شوند. این افراد می‌توانند در مکان‌های مختلف، به جای خواندن کتاب با چشم، آن را بشنوند. همچنین در پیشرفته‌ترین نوع آن، مطالب کتاب‌ها و منابع علمی می‌تواند به شکل اپلیکیشن‌هایی در بیایند و آن مطالب از راه بازی به کودکان و افراد کم‌توان، مانند افراد مبتلا به ناتوانی ذهنی و اختلالات یادگیری، منتقل شود. اما در کتابخانههای سنتی، نیازهای ویژه‌ی افراد در نظر گرفته نمی‌شد و برای همه‌ی مخاطبان، فقط یک شکل از منبع یعنی منیع چاپی وجود داشت.
مزیت‌های کتابخانههای دیجیتال (شکل منابع)
3- برتری‌های مربوط به فهرست‌نویسی
هر دو نوع کتاب‌خانه‌ی سنتی و دیجیتال، به فهرست‌نویسی نیاز دارند تا به کاربران امکان پیدا کردن و بازیابی مطالب را بدهند. فهرست‌نویسی دیجیتال و جست‌وجوی آن برای مخاطبان آسان‌تر است. در گذشته، تقسیم‌بندی کتاب‌ها بیشتر بر اساس حروف الفبا بوده و یافتن مجموعه‌ی کتاب‌هایی که موضوعی یکسان دارند، بسیار دشوار بود. برای یافتن کتاب‌هایی با موضوع مرتبط یا مکمل هم، نیاز به افرادی بود که مطالعات گسترده‌ای داشتند و باید از این افراد به عنوان کتابداران ماهر کمک گرفته می‌شد. اما در کتابخانههای دیجیتال، کتاب‌ها هم الفبایی و هم موضوعی با هم ارتباط شبکه‌ای دارند. بنابراین کاربر می‌تواند با جست‌وجوی یک موضوع به کتاب‌های مشابه آن برسد. یکی از مفاهیم مهم در جست‌وجوی منابع دیجیتال، «کلیدواژه» است. کلیدواژه‌ها سبب می‌شوند که جست‌وجوی موضوعات یا عناوین منابع علمی (کتاب، مقاله و...) هدف‌مندتر شود. با ایجاد کتابخانههای دیجیتال، تحول بسیار بزرگی در زمینه‌ی فهرست‌نویسی و جست‌وجوی منابع رخ داده است.
مزیت‌های کتابخانههای دیجیتال (فهرست‌نویسی)
4- برتری‌های مربوط به محدودیت فضا
کاربر یک کتاب‌خانه‌ی دیجیتالی نیازی به مراجعه‌ی فیزیکی به کتابخانه ندارد. تا زمانی که شبکه‌ی اینترنت در دسترس باشد، افراد سراسر جهان می‌توانند از خدمات کتاب‌خانه‌ی دیجیتالی استفاده کنند. کتابخانههای سنتی تعداد محدودی از افراد را هر ساله می‌توانند به عنوان عضو بپذیرند. از سویی، تعداد صندلی‌ها هم محدود است و دلیل موقعیت جغرافیایی کتاب‌خانه‌ها، دسترسی هر فردی به منابع سنتی، محدود به کتابخانههای محلی شهر یا روستایش است. اما منابع کتاب‌خانه‌ی دیجیتال، به شکل نامحدود برای همه‌ی افراد در همه‌ی مختصات جغرافیایی جهان در دسترس است. بنابراین توسعه‌ی کتاب‌خانه‌ی دیجیتال هم می‌تواند هزینه‌های احداث یا نگهداری از ساختمان کتاب‌خانه‌ها را کاهش دهد و هم می‌تواند از رفت و آمد و بی مورد به‌ویژه در شرایط همه گیری ویروس کویید 19 بکاهد و هم منابع بیشتری را بدون محدودیت جغرافیایی و مکانی در اختیار همه قرار بدهد.
مزیت‌های کتابخانههای دیجیتال (برتری‌های مربوط به محدودیت فضا)
5- دسترسی هم‌زمان کاربران به منابع
یکی از محدودیت‌هایی که در کتابخانههای سنتی وجود داشته و دارد، کم بودن منابع نسبت به تعداد مخاطبان است. افراد ممکن است زمان زیادی را در انتظار بمانند تا کسی که منبعی را قرض گرفته، پس بیاورد تا او بتواند از کتابخانه امانت بگیرد. درمورد منابع با ارزش و منحصر به فرد مثل نسخ خطی، هر کسی اجازه دسترسی و نسخه‌برداری از آنها را ندارد. بنابراین افراد محدودی با مجوزهای ویژه می‌توانند این کتاب‌ها را مطالعه یا نسخه‌برداری کنند. اما در کتابخانههای دیجیتال، محدودیت تعداد یک منبع وجود ندارد. برای مثال یک فایل صوتی از یک کتاب را بی‌نهایت کاربر می‌تواند دانلود کند. از سویی همه می‌توانند با پرداخت مبلغی به عنوان حق مولف یا مصنف و یا موسسه‌ی نگهداری از نسخه‌های خاص، به صورت برخط، از تصویرهای منابع ویژه استفاده کنند. بنابراین در کتابخانههای دیجیتال، محدودیتی در دسترسی به منابع مختلف وجود ندارد.
مزیت‌های کتابخانههای دیجیتال (دسترسی هم‌زمان کاربران به منابع)
6- ارزش افزوده
کتاب‌ها به مرور زمان ممکن است کیفیت خود را از دست بدهند. برخی از آنها نیز که قدیمی هستند کم کم ناخوانا می‌شوند. تصویرهایی که از این کتاب‌ها برای تبدیل شدن به نسخه‌های دیجیتال تهیه می‌شود، همگی با کیفیت بالا هستند. طبیعی است که گذشت زمان اثری بر آنها ندارد. بنابراین کیفیت منابع در کتابخانههای دیجیتال بسیار بهتر از کتابخانههای سنتی است. از سویی با گسترش کتابخانههای دیجیتال، در هزینه‌های سالانه برای نگهداری و ترمیم کتاب‌ها صرفه جویی می‌شود.
مزیت‌های کتابخانههای دیجیتال (ارزش افزوده)
راه‌های گردآوری و تهیه‌ی منابع کتابخانههای دیجیتال
تامین منابع علمی کتابخانههای دیجیتال، از این جهت مهم است که انتظار می‌رود نسبت به کتابخانههای سنتی حجم بیشتری از منابع را در اختیار کاربران بگذارد. از سویی، جهان دیجیتال، یک جهان تجاری است و برای عقب نماندن از رقبا، هر کتاب‌خانه‌ی دیجیتال باید سعی کند تا خدمات بهتر و کامل‌تری ارائه کند. بنابراین کتابخانههای دیجیتال باید نسبت به تامین منابع خود بسیار حساس و کوشا باشند. روش‌های تامین منابع در کتابخانههای دیجیتال این‌ها هستند:
- انتخاب منابع و تبدیل آنها از چاپی به دیجیتالی از راه اسکن کردن آنها با دستگاه‌های دقیق و تهیه تصویرهای باکیفیت
- خریدن منابع دیجیتالی از شبکه‌ی اینترنت، با رعایت احکام مربوط به قانون حمایت از مولفین و مصنفین
- تبادل برخی از منابع دیجیتالی میان کتابخانههای دیجیتال سراسر کشور یا جهان
- تبدیل منابع میکروفرمی در کتاب‌خانه‌ها به دیجیتال
یک دستگاه تهیه‌ی میکروفرم از نوشته‌ها در گذشته
کتابداری در عصر کتابخانههای دیجیتال
با تغییر شکل کتاب‌خانه‌ها از سنتی به دیجیتال، کسانی که وظیفه‌ی کتابداری دارند یا در این رشته‌ی علمی تحصیل کرده اند، وظایفی تازه پیدا می‌کنند. کارشناسان وظایف زیر را برای کتابداران عصر نو برشمرده‌اند:
- به عنوان یک مشاور، بهترین منابع را برای برآورده کردن نیازهای اطلاعاتی کاربران به آنها معرفی می‌کنند.
- روش کار با منابع اطلاعاتی الکترونیک و دیجیتال را به مردم آموزش می‌دهند. این آموزش می‌تواند به صورت حضوری و در کلاس‌های درس باشد و یا به صورت برخط. افرادی که می‌خواهند با کتاب‌خانه‌ی دیجیتال کار کنند و جست‌وجوی‌شان در این فضا، سریع‌تر، مفیدتر و جامع‌تر باشد، بهتر است آموزش‌های لازم را از کتابداران ماهر فرابگیرند.
- از آنجا که برخی از منابع را فقط افراد خاصی جست‌وجو می‌کنند، کتابدارانی که در مورد این نوع منابع آموزش دیده‌اند، می‌توااند این افراد را راهنمایی کنند. مثلا در مورد کتاب‌های خطی و تاریخی، به کاربران کمک می‌کنند که بدانند این کتاب‌ها در چه دوره‌ی تاریخی و در چه شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نوشته شده‌اند و چقدر مطالب این کتاب‌ها متاثر از شرایط پیرامون نگارنده‌اش بوده است.
- ترکیبی از نتایج پژوهش‌های مختلف را درباره‌ی یک موضوع برای مخاطب فراهم می‌آورد. در واقع اطلاعاتی را که شخص به دنبال آن است، علاوه بر معرفی منابع مربوط به آن اطلاعات، برآیند نتایج تحقیقاتی که درباره‌ی آن انجام شده است را نیز در اختیار کاربر قرار می‌دهد. و حتی در صورت درخواست کاربر و وجود امکان فنی، می‌تواند این نتایج را به رایانامه‌ی کاربر به صورت اختصاصی ارسال کند.
- این افراد پایگاه‌های مختلف اطلاعاتی و همچنین بایگانی‌های مختلف دیجیتالی را می‌شناسند. بنابراین نگاه جامع‌تر و کامل‌تری به انبارهای اطلاعاتی منابع دارند و می‌توانند اطلاعات دقیق‌تری را در اختیار کاربران بگذارند.
کتابداران برای انجام این وظایف، لازم است که روش کار با نرم افزارهای رایانه‌ای و ابزارهای دیجیتال را به خوبی بیاموزند.
کتابداری در عصر دیجیتال
معایب کتابخانههای دیجیتال
تا این‌جا به برتری‌های کتابخانههای دیجیتال پرداختیم. اما این نوع کتاب‌خانه‌ها نارسایی و کاستی‌هایی نیز دارند که در زیر به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود:
- احراز هویت کاربران دشوار است. از آنجا که هر کاربر در فضای دیجیتال با یک واژه‌ی شناسایی(ID) شناسایی می‌شود، نمی‌توان هویت کامل و واقعی هر کاربر را شناسایی نمود. شبکه‌های اجتماعی درواقع محل جمع شدن IDها دور هم است و نه کاربران. چرا که هر کسی می‌تواند چندین ID با هویت‌های جعلی بسازد و اگر از این هویت سواستفاده کند، پیگیری آن از راه مراجع قضایی بسیار دشوار است. این آسیب درباره‌ی کتابخانههای دیجیتالی نیز وجود دارد. ممکن است افرادی با IDهای جعلی وارد فضای این تابخانه‌ها شوند و از منابع آن، به‌ویژه منابع ارزشمند و دارای حق چاپ و نشر، سوءاستفاده کنند. به همین خاطر باید در کنار توسعه‌ی کیفی و کمی کتابخانههای دیجیتال، به فکر ارتقای سطح امنیت دیجیتالی آنها نیز بود.
- شکاف دیجیتالی. شکاف دیجیتالی اصطلاحی است که به عدم برابری افراد جامعه در دسترسی به منابع و ابزارهای دیجیتال اشاره دارد. همواره درصدی از مردم هستند که امکان دسترسی به ابزاهای دیجیتال و فضای مجازی را ندارند. بنابراین توسعه‌ی کتابخانههای دیجیتال، بر بی‌عدالتی آموزشی دامن می‌زند. بنابراین قبل از توسعه‌ی کتابخانههای دیجیتال، باید به فکر تامین زیرساخت‌ها و تخصیص بودجه برای دسترسی همه‌ی جامعه به ابزارهای فناوری نوین و شبکه‌های اینترنتی باشیم.
- نقض قوانین حمایت از مولفین و مصنفین. با وجود دقت سازندگان کتابخانههای دیجیتال بر اجرای دقیق این قوانین، ممکن است افراد سودجویی با هک شبکه و یا انتشار منابع بعد از پرداخت هزینه آن در فضای عمومی، این قوانین را نقض کنند. با افزایش نقض این قوانین، نویسنده‌ها و تامین کننده‌های آثار مکتوب و دیجیتالی، با نقصان مالی روبرو شده و فعالیت خود را در این فضا کاهش داده یا قطع می‌کنند. به همین دلیل برای ادامه‌ی دسترسی به اینگونه منابع در کتابخانههای دیجیتال، باید نقش‌های این قوانین در فضای دیجیتال شناسایی و اصلاح شود.
- آموزش به افراد. آموزگاران، استادها، دانش‌آموزان و همه‌ی کسانی که کاربر کتاب‌خانه‌ی دیجیتال خواهند بود، باید دوره‌های آموزشی استفاده‌ی مناسب و سریع و کارآمد از این نوع کتاب‌خانه‌ها را بیاموزند. برای این کار ابتدا باید مهارت‌های فنی استفاده از ابزارهای دیجیتال آموزش داده شود و سپس روش استفاده‌ی درست از کتابخانههای دیجیتال را بیاموزند. در این میان، آموزش کتابداران بسیار دشوارتر است. چرا که باید واحدهای درسی و دوره‌های آموزشی مربوط به کتابداری کتابخانههای دیجیتال برای این افراد تعریف شود. در واقع در کنار تحول در نوع کتابخانه از سنتی به دیجیتال، علم کتابداری نیز باید متحول گردد. این اتفاقات زمانبر است و از آنجا که سیر تغییرات و پیشرفت در فضای دیجیتال بسیار سریع‌تر از آموزش جوامع است، طبیعی است که افراد جامعه از ناآگاهی نسبت به فضاها و فرصت‌های جدید، آسیب‌هایی خواهند دید. بنابراین باید به آموزش همگانی سواد دیجیتال توجه شود.
معایب کتابخانه دیجیتال (آموزش به افراد)
جمع‌بندی
با پیشرفت فناوری و همه‌گیری شبکه‌ی اینترنت، تغییرات زیادی در همه‌ی بخش‌های زندگی بشر رخ داده است. به گونه‌ای که هیچ بخشی از زندگی بدون تاثیر و یا همراهی فناوری‌های نوین قابل تصور نیست. فناوری اطلاعات در درجه‌ی اول راهی برای انتقال اطلاعات بین انسان‌های عصر حاضر است. اما چالش مهم در این انتقال آسان اطلاعات، صحت و عمیق و درست بودن آن است. روشن است که اطلاعات، زمانی درست و دقیق هستند که منبع آن علمی باشد. بنابراین بهترین کار برای انتقال اطلاعات درست و مفید، انتقال منابع علمی است. مخاطب با در اختیار داشتن منابع علمی، می‌تواند راه را از بی‌راهه و سره را از ناسره تشخیص دهد و با موج‌های تبلیغاتی که در فضای مجازی برپا می‌شود، به این سو و آن سو نخواهد رفت. تبدیل منابع سنتی علمی به منابع دیجیتالی(مانند تصویر، صدا و فیلم و...) و ذخیره و بایگانی آنها، «کتاب‌خانه‌ی دیجیتال» را شکل می‌دهد.
کتاب‌خانه‌ی دیجیتال، حجم بزرگی از کتاب‌ها و منابع علمی است که از راه شبکه‌ی اینترنتی به‌هم می‌پیوندند و به دو شکل نزدیک (حضور در کتاب‌خانه‌ی محلی) و دور (از راه اینترنت و در خانه یا محل کار و مدرسه و...) در اختیار کاربران قرار می‌گیرند.
کتاب‌خانه‌ی دیجیتال برتری‌های فراوانی دارد که از میان آنها می‌توان به کاهش هزینه‌ی ساخت و نگهداری فضای کتابخانه، دسترسی آسان، جست‌وجوی موضوعی و از روی کلیدواژه‌ها، آسانی جست‌وجو و برخورداری از حجم بالای کتاب و مقاله بدون هیچ مشکلی در حمل و نگهداری و...اشاره کرد. البته این نوع کتابخانههای مدرن مشکلاتی هم دارند، مانند عدم تامین زیرساخت‌های فنی آن و آموزش‌های مورد نیاز. پژوهش‌گران و کارشناسان بر این باورند که در آینده‌ی نزدیک، کتابخانههای دیجیتال سهم بسیار زیادی در انتقال دانش بشر و بهبود روابط انسانی در بین افراد تمام جوامع خواهند داشت.
مقاله‌ی مرتبط:
كتابخانه‌ی دیجیتال بین المللی كودكان
برخی منابع
- Perception of task-technology fit of digital library among undergraduates in selected universities in Nigeria
نویسنده: Funmilola O.Omotayo(فنمیلولا اّ. اوموتایو)، استاد مرکز علوم اطلاعات و ارتباطات دانشگاه ایبادان نیجریه، و همکاران. سال انتشار: 2020
- Enhancing usability of digital libraries: Designing help features to support blind and visually impaired users
نویسنده: Iris Xie(آیریس زای)، استاد دانشکده‌ی مطالعات ارتیاطات و اطلاعات دانشگاه ویسکانسین-میلواکی آمریکا، و همکاران. سال انتشار: 2020
- A systematic review of the computerized tools and digital techniques applied to fabricate nasal, auricular, orbital and ocular prostheses for facial defect rehabilitation
نویسنده: T.H.Farook( تی اچ فاروک)، استاد فناوری ارتباطات دانشگاه لیسبون پرتغال، و همکاران. سال انتشار: 2020