تعریف و چیستی ادبیات کودکان

۱. چکیده

ادبیات کودکان در ظاهر مفهومی ساده به‌نظر می‌رسد: «کتاب‌هایی که برای کودکان نوشته می‌شوند.» اما پژوهش‌های ادبی، فرهنگی و مطالعات کودکی نشان می‌دهند که این تعریف ناکافی و گاه گمراه‌کننده است. ادبیات کودک نه تنها یک ژانر ادبی، بلکه تجربه‌ای خواندنی، عرصه‌ای فرهنگی–اجتماعی و میدان تولید هویت و قدرت است. این مقاله با بررسی سه رویکرد اصلی — تعریف مبتنی بر متن و مخاطب، تعریف مبتنی بر تجربهٔ خواندن، و تعریف مبتنی بر گفتمان فرهنگی — به چیستی ادبیات کودک از منظر نظریه‌پردازان برجسته‌ای همچون Perry Nodelman، Peter Hunt، Maria Nikolajeva و Louise Rosenblatt می‌پردازد.

۲. مقدمه

ادبیات کودکان در سدهٔ اخیر از حوزه‌ای آموزشی و کم‌اهمیت به عرصه‌ای مهم در پژوهش‌های ادبی و فرهنگی تبدیل شده است. از دههٔ ۱۹۷۰ به این سو، مطالعات ادبیات کودک در دانشگاه‌های آمریکای شمالی و اروپا تثبیت شد و پژوهشگرانی چون Nodelman، Hunt و Nikolajeva آن را از سطح «کتاب برای کودکان» به سطح «نظام فرهنگی» ارتقا دادند.

در نتیجه، پرسش «ادبیات کودکان چیست؟» از یک تعریف ساده به مسئله‌ای پیچیده و چندلایه تبدیل شده است.

۳. تعریف ادبیات کودکان

۳.۱. تعریف مبتنی بر مخاطب

رایج‌ترین تعریف این است که ادبیات کودک شامل کتاب‌هایی است که برای خوانندگان کودک و نوجوان نوشته شده‌اند. اما این تعریف سه مشکل اساسی دارد:

1. مفهوم کودک ثابت نیست: Chris Jenks و James & Prout نشان می‌دهند که «کودکی» ساختی فرهنگی و تاریخی است، نه یک وضعیت زیستی مطلق (James and Prout 6).

2. محدودهٔ سنی مبهم است: هیچ توافق جهانی دربارهٔ «سن کودک» وجود ندارد.

3. خواندن بین‌سنی رخ می‌دهد: بسیاری از کودکان متونی را می‌خوانند که برای بزرگسالان نوشته شده و بالعکس.

بنابراین، تعریف مبتنی بر مخاطب ضروری است، اما کافی نیست.

۳.۲. تعریف مبتنی بر نیت مؤلف

در این رویکرد، نیت نویسنده یا ناشر معیار اصلی است. اما همان‌طور که Peter Hunt اشاره می‌کند:

«نیت مؤلف نه قابل مشاهده است و نه قابل اتکا» (Hunt 10).

به‌علاوه، بسیاری از آثار کلاسیک کودک، مانند آلیس در سرزمین عجایب یا هابیت، با نیت اصلی کودک نوشته نشده بودند.

۳.۳. تعریف مبتنی بر کارکرد (آموزشی، ادبی، فرهنگی)

برخی پژوهشگران ادبیات کودک را با توجه به کارکردهای اصلی آن تعریف می‌کنند:

• انتقال زبان

• تربیت اجتماعی

• لذت ادبی

• ساخت هویت

اما همان‌طور که Nodelman می‌گوید، کارکردها نه به متن، بلکه به تجربهٔ کودک وابسته‌اند (Nodelman 21).

۳.۴. محدودیت تعاریف سنتی

نیکولایوا تأکید می‌کند که هیچ تعریفی از ادبیات کودک نمی‌تواند تمام ابعاد آن را پوشش دهد؛ زیرا این حوزه هم ادبی است، هم تربیتی، هم فرهنگی، و هم سیاسی (Nikolajeva 5).

۴. ادبیات کودک به‌مثابه ژانر ادبی

۴.۱. ویژگی‌های ژانری

اگر ادبیات کودک را ژانر بدانیم، باید ویژگی‌هایی برای آن تعریف کرد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند:

• زبان ساده‌تر

• ساختار روایی خطی‌تر

• تمرکز بر بحران‌های رشدی

• موضوعات نزدیک به تجربهٔ کودک

• پایان‌بندی‌های کم‌تر مبهم

اما Barbara Wall هشدار می‌دهد که «سادگی» همیشه ویژگی واقعی ادبیات کودک نیست؛ بسیاری از متون کودک چندلایه و پیچیده‌اند (Wall 12).

۴.۲. گونه‌های اصلی ادبیات کودک

مطابق با طبقه‌بندی هانت و نیکولایوا:

• کتاب تصویری

• داستان کوتاه کودک

• رمان نوجوان

• ادبیات عامیانه (Folk Literature)

• ادبیات غیرداستانی کودک

این طبقه‌بندی‌ها ژانری هستند، اما به چیستی عمیق ادبیات کودک نمی‌پردازند.

۴.۳. مرزبندی‌های ژانری

Nodelman تأکید می‌کند که مرز میان ادبیات کودک و بزرگسال «ساخت بزرگسالان» است، نه بخشی از ذات متن (Nodelman 14).

۵. ادبیات کودک به‌مثابه تجربهٔ خواندن

۵.۱. نظریهٔ واکنش خواننده (Reader-Response)

لوئیز رزنبلت در The Reader, the Text, the Poem نشان می‌دهد که خواندن، یک «رخداد» است؛ نه یک دریافتِ منفعل. کودک در تجربهٔ ادبی:

• معنا را می‌سازد

• متن را دوباره تفسیر می‌کند

• تجربهٔ شخصی را وارد خواندن می‌کند

• تخیل را فعال می‌سازد

این نگاه تأکید می‌کند که ادبیات کودک، «تجربه‌ای ادبی» است، نه صرفاً مجموعه‌ای از متون.

۵.۲. نقش کودک در تولید معنا

کودک در تعامل با متن:

• انتخاب می‌کند

• حذف می‌کند

• مخالفت می‌کند

• معناهای تازه تولید می‌کند

این همان چیزی است که Rosenblatt «معنای زیباشناختی» می‌نامد (Rosenblatt 25).

۵.۳. تأثیر زمینهٔ فرهنگی

مطالعات بریتانیایی و اسکاندیناوی نشان می‌دهند ارزش‌ها، خانواده، مدرسه و زبان بر تجربهٔ خواندن کودک اثر می‌گذارند.

۶. ادبیات کودکان به‌مثابه گفتمان فرهنگی

۶.۱. کودکی به‌مثابه برساخت اجتماعی

مطالعات کودکی (James & Prout؛ Jenks) نشان می‌دهند:

• کودکی طبیعی نیست

• تجربهٔ کودک محصول تصمیم‌های سیاسی و فرهنگی است

• ادبیات کودک بخشی از دستگاه تولید «کودکی» است

۶.۲. نقش قدرت و ایدئولوژی

Stephens و Zipes نشان می‌دهند که ادبیات کودک:

• نقش‌های جنسیتی را طبیعی‌سازی می‌کند

• ساختارهای طبقاتی را عادی جلوه می‌دهد

• مفهوم «خانوادهٔ خوب» را بازتولید می‌کند

• تصاویر خاصی از اخلاق و رفتار ارائه می‌دهد

ادبیات کودک همیشه سیاسی است — حتی وقتی بی‌ضرر به‌نظر می‌رسد.

۶.۳. ادبیات کودک و هویت

Rudine Sims Bishop مفهوم معروف «آینه‌ها و پنجره‌ها» را مطرح می‌کند:

• آینه: کودک خود را در متن می‌بیند.

• پنجره: کودک دیگری را می‌بیند.

• درِ کشویی: کودک می‌تواند وارد جهان دیگری شود.

ادبیات کودک ابزار مهمی برای شکل‌گیری هویت فرهنگی، اجتماعی و فردی است.

۷. چالش‌های تعریف ادبیات کودکان

۷.۱. مرزهای مبهم مخاطب

• کودکان متون بزرگسال را می‌خوانند.

• بسیاری از متن‌ها برای دو گروه نوشته می‌شوند.

۷.۲. چندلایگی متن کودک

آثار کودک می‌توانند دو سطح معنایی داشته باشند:

• سطح قابل‌فهم برای کودک

• سطح استعاری و فرهنگی برای بزرگسال

(Nodelman این را «دوگانگی ساختاری» می‌نامد.)

۷.۳. تفاوت‌های فرهنگی و تاریخی

کودکی در ژاپن، بریتانیا یا ایران یکسان نیست. در نتیجه، ادبیات کودک جهانی قابل تعریف واحد نیست.

۷.۴. نقش بازار نشر

Zipes نشان می‌دهد که اقتصاد نشر:

• تعیین می‌کند کدام متن «موفق» است،

• سلیقهٔ عمومی را شکل می‌دهد،

• و حتی هنجارهای فرهنگی را بازتولید می‌کند.

۸. نتیجه‌گیری

ادبیات کودک را نمی‌توان با یک جمله تعریف کرد. چیستی آن مجموعه‌ای از سه سطح است:

1. متن و ژانر

2. تجربهٔ خواندن

3. گفتمان فرهنگی

این سه سطح باهم، ادبیات کودکان را به حوزه‌ای پیچیده، ژرف و فرهنگی تبدیل می‌کنند؛ حوزه‌ای که نقش اساسی در رشد، هویت‌یابی و درک جهانِ کودک دارد.

۹. منابع (MLA)

• Hunt, Peter, editor. Understanding Children’s Literature. Routledge, 2005.

• James, Allison, and Alan Prout, editors. Constructing and Reconstructing Childhood. Routledge, 1997.

• Jenks, Chris. Childhood. Routledge, 1996.

• Nikolajeva, Maria. Children’s Literature: A Reader’s History from Aesop to Harry Potter. U of Chicago P, 2016.

• Nikolajeva, Maria, and Carole Scott. How Picturebooks Work. Garland, 2001.

• Nodelman, Perry. The Hidden Adult: Defining Children's Literature. Johns Hopkins UP, 2008.

• Rosenblatt, Louise. The Reader, the Text, the Poem. Southern Illinois UP, 1978.

• Stephens, John. Language and Ideology in Children’s Fiction. Longman, 1992.

• Zipes, Jack, editor. The Oxford Encyclopedia of Children’s Literature. Oxford UP, 2006.