بیش‌تر وقت‌ها، خلاقیت شگفت انگیزی در نقاشی‌های کودکان، بازی‌های نمایشی و زبان اختراعی آن‌ها می‌بینیم. کودکان، تخلیلشان را در سخن گفتن خود به نمایش می‌گذارند. ما به عنوان آموزشگران آن‌ها نقش مهمی در تقویت توانایی‌شان در هنر، ارائهٔ نمایش و پاسخ‌های خلاق آن‌ها به مشکلات داریم.
بیش‌تر وقت‌ها، اولویت‌های ما سالم و ایمن نگه داشتن کودکان، آموزش مهارت‌های علمی همچون شناخت رنگ و فرم، آموزش رفتارهای اجتماعی، مهارت‌های ریاضی و خواندن و نوشتن، هستند. ما با اختصاص همهٔ وقت خود به این حوزه‌ها، فرصت کم‌تری برای تفکر دربارهٔ اهمیت پرداختن به توانایی‌های خلاقانه کودکان داریم، در حالی که نیروی خلاقیت، علاقهٔ کودکان را به آموختن افزایش می‌دهد و پیشرفت ذهنی آن‌ها را تقویت می‌کند.
خلاقیت چیست؟
اگر از پنج آموزشگر بخواهید که خلاقیت را تعریف کنند، احتمالاً پنج پاسخ گوناگون خواهید گرفت:
یک تعریف خلاقیت، بر فرآیند تفکر واگرا متمرکز است، که شامل موارد زیر است:
- کنار گذاشتن ایده‌های کهنه
- ایجاد ارتباط‌های تازه
- گسترش مرزهای دانش
- پرداختن به ایده‌های جالب
وقتی به پرورش تفکر واگرا می‌پردازیم، به ایجاد انگیزه و علاقه در کودکان برای یادگیری عمیق‌تر کمک می‌کنیم. تشویق کودکان به ارائهٔ ایده‌های نو، توانایی‌های تفکر خلاق را در آن‌ها پرورش می‌دهد. هنگامی که کودکان یاد می‌گیرند با نادانسته‌هایشان برخورد درستی داشته باشند، در حال پرورش توانایی تفکر پیچیدهٔ خود هستند. کودکان نیاز به کمک دارند تا یاد بگیرند که هر چیزی تنها امکان موجود نیست، ولی پذیرفتنی است، تا بتوانند ایده‌ها و نظرهای مخالف و ناهمساز را به طور هم زمان در ذهنشان داشته باشند. به آن‌ها اجازه بدهید با ایده‌هایی که ممکن است نادانسته یا غیر منطقی باشند، بازی کنند.
شما می‌توانید به کودکان کمک کنید که بفهمند:
- بعضی احساساتشان، همچون احساسات دیگر مردم هستند و برخی متفاوت با آن‌ها.
- یک دوست ممکن است بخواهد با شما بازی مشابهی بکند ولی همیشه این طور نیست.
- شما می‌توانید بعضی کارها را حالا و بعضی را بعد انجام دهید.
- یک ایده ممکن است در یک موقعیت خوب باشد و در موقعیت دیگر بد. (آواز خواندن تفریح است، ولی نه در زمان استراحت مردم.)
پیامدها و گزینه‌های گوناگونی برای فعالیت‌ها وجود دارند. این گونه تفکر، توانایی‌های استدلالی را برجسته می‌کند و راه حل‌های خلاقانهٔ کودکان را برای مخالفت و مقابله بر می‌انگیزاند.
یاد دادن خلاقانه
برای ارتقای خلاقیت کودکان موارد زیر را در نظر داشته باشید:
- یک روش مهم برای این که کودکان به ارزش خود پی ببرند، ارتباط متقابل با شماست.
- در ارائهٔ توصیف‌های مثبت از ایده‌ها و کارهای کودکان، دست و دلباز باشید.
- بر هر کودک و رقابت او با هدف پرورش فردیت و اعتماد و خلاقیت او تمرکز کنید.
- نشست‌های گروهی برای ارائهٔ ایده‌های کودکان به ویژه در حوزه‌های حل مسئله برگزار کنید.
پرسش‌های باز
پرسش‌های باز یا سقراطی، روشی مناسب برای جاری ساختن جوهر خلاقیت در کودکان است. این پرسش‌ها به آن‌ها کمک می‌کنند تا از زمان و مکان فاصله بگیرند. گزینه‌ها، مقایسه‌ها، ایده‌های نو، ساختار بندی و پاسخ‌های بی همتا به این پرسش‌ها، همه، اجزای مهم در تفکر خلاق هستند.
در این بخش چند پرسش باز برای الهام بخشیدن به خلاقیت کودکان ارائه شده است:
- اگر همیشه شنبه‌ها باران ببارد، چه اتفاقی می افتد؟
- چه می‌شد اگر خودروها هیچ وقت کهنه نمی‌شدند؟
- اگر یک موش ببینید که در حیاط خلوت، گل‌های مورد علاقهٔ مادرتان را می‌جود، چه کار می‌کنید؟
- چرا ما با موهای مرتب و شانه شده از خواب بیدار نمی‌شویم؟
- چه اتفاقی می افتد اگر یک گاو، یک زنبور و یک شبدر با هم یک جا باشند؟
- چه می‌شد اگر گربه‌ها پارس می‌کردند؟
- اگر همهٔ کفش‌های دنیا یک اندازه بودند، چه می‌شد؟
پرسش‌هایی را به یاد بیاورید که ممکن است برای یک کودک سخت باشد و تجربهٔ مرتبط اندکی در زمینهٔ آن داشته باشد. برای نمونه، در دنیای واقعی، بعضی از کودکان شهری هرگز گاو و شبدر ندیده‌اند.
مطمئن شوید که پرسش‌هایتان با دانش تجربی کنونی کودکان همخوانی دارند. اگر امکان دارد، آن‌ها را به یک کشتزار ببرید، به آن‌ها فیلمی نشان بدهید یا کارشناسانی را دعوت کنید که برای افزایش زمینهٔ تجربی کودکان از مکان‌های مختلف به کلاس آن‌ها بیایند.
اگر روش‌های برانگیختن خلاقیت کودکان را در برنامه‌های آموزشی آن‌ها بگنجانید جالب خواهد بود. وقتی کودکان درگیر هنر، بازی خلاقانه، یا موسیقی و فعالیت‌های حرکتی می‌شوند، تفکر سنجیده و برنامه ریزی، می‌تواند به آن‌ها کمک کند که در توانایی‌های تفکر خلاق تواناتر شوند.
دستیابی به درک عمیق‌تر از راه هنر
نقاشی انگشتی و با سه پایه و در حال گوش دادن به قطعه‌ای موسیقی کلاسیک، طراحی، کار با سفال، کار چاپ، بازی با نشاسته با انگشتان، تنها نمونه‌های اندکی از فعالیت‌های هنری هستند که خلاقیت را تقویت می‌کنند و هم اکنون در بسیاری کلاس‌های کودکان به آن‌ها می‌پردازند. مشاهدهٔ دقیق، کشف‌های خلاق را آشکار می‌کند. برای نمونه یک آموزشگر ممکن است یک قلم موی بزرگ نقاشی و یک فنجان رنگ آبی را به یک کودک پیش دبستانی بدهد. او ممکن است به هر قطعهٔ آبی که روی کاغذش هست توجه کند. امکان دارد در یک شادی رؤیایی، قلم مویش را به رنگ آبی روی کاغذش آغشته کند و با چشمان شگفت زده، نوار اولیهٔ آبی را که در رنگ غرق می‌شود، نگاه کند و قطره‌های بزرگی را که از رنگ آبی که آرام از کاغذ پایین می‌خزد، دنبال می‌کند، او از خلق سایهٔ آبی بیش‌تر حیرت می‌کند.
در این مشاهده، آموزشگر می‌تواند کشف کودکان را هنگامی که لایه‌های بیش‌تر، تغییرات تراکم رنگ و مقدار بیشتری شره (ریزش) رنگ ایجاد می‌کنند، تحسین کند. حساسیت شما به قدرت کشف کودکان، اشتیاق آن‌ها را برمی انگیزد و زمینه‌های خلاقیت را فراهم می‌کند.
حرکت‌های جادویی
بعضی کودکان نیاز دارند بیش‌تر به حرکت‌های شوق انگیز بپردازند. این کودکان بهتر است به تحرک و رقص تشویق شوند. در صورت امکان، کودکان را به دو گروه بخش کنید، یک گروه با دست زدن یا سازهای موسیقی ریتمیک، موسیقی بنوازند یا پاهایشان را بر زمین بکوبند. از گروه دوم بخواهید با دقت به ریتم‌های گروه دیگر گوش بدهند و با موسیقی و شیوه‌های خلاقانه برقصند.
در این فعالیت کودکان یاد می‌گیرند که موضوع‌ها را با استفاده از بدن‌هایشان در فضا نمایش بدهند. آن‌ها عاشق این هستند که سعی کنند مثل یک خرگوش بجهند. کودکان بزرگ‌تر ممکن است از حرکت کردن مانند لاک پشت یا یک اژدهای پرنده یا فیل لذت ببرند. از آن‌ها بپرسید چگونه از بدنشان برای نشان دادن احساسات خود، همچون هیجان، لذت و خشم بهره می‌گیرند.
تفکر خلاق در بسیاری از بازی‌های گروهی گنجانده شده است، مثل بازی "مار بزرگ". در این بازی، کودکان روی شکم‌هایشان می‌خوابند و قوزک پای نفر جلویی را می‌گیرند تا شکل یک مار دو نفره را ایجاد کنند. مار روی شکمش می‌خزد و بازی پیش می‌رود تا یک مار چهار نفره ساخته شود و همین طور ادامه پیدا می‌کند. کودکان ناچارند ادای مار در حال خزیدن ر ادر بیاورند که چگونه روی یک کوه می‌خزد یا بدون این که هیچ قسمتش جدا بشود، به پشت بر می‌گردد.
بازی‌های "تنها تصور کن"
بازی‌های "تصور کن" به کودکان اجازه می‌دهند که با تخیل خود به پرواز در بیایند. ضرورت این بازی‌ها، بازیابی اطلاعات از حافظه است تا ایده‌ها را با هم بسنجند و ارتباط‌هایی میان بخش‌های اطلاعاتی جداگانه بر قرار کنند.
در زمان استراحت، باید به کودکان اجازه بدهید که سناریوهای مختلف خیالی را به تصویر بکشند، همچون پرنده‌ای که میان سقف‌ها راه می‌رود به دنبال چیست؟ چگونه کودکان در رختخواب خودشان از بالاترین نقطهٔ سقف به پرواز در می‌آیند؟ همچنین می‌توانید از کودکان بخواهید که ادا در بیاورند: به آن‌ها بگویید شما می‌توانید جانوری باشید که دوست دارید. چه جانوری را انتخاب می‌کنید؟ چه کارهایی به جای آن جانور در طول روز انجام می‌دهید؟
برخی از بازی‌های خلاق به کودکان کمک می‌کنند که بیش‌تر در بارهٔ خودشان یاد بگیرند و اولویت‌ها و واکنش‌های خودشان را تشخیص دهند. در این بازی می‌توانید بپرسید:
فرض کنید به شما سه شیء داده شده (سه شیء را نام ببرید). اگر قرار باشد یکی را برگردانید، کدام یکی از آن‌ها را پس می‌دهید؟ چرا؟ با آن دو تای دیگر چه کار می‌خواهید انجام بدهید؟ آیا می‌توانید از آن‌ها با هم استفاده کنید؟ چرا؟
بازی "کاربردها" توانایی‌های کودکان را در جادوی کاربردهای غیرعادی و غیرمعمول برای اشیایی مثل قوطی کنسرو، گیر هٔ کاغذ یا مقوای نازک، رول دستمال کاغذی و... کشف می‌کند.
هنگامی که آموزشگر، چند کراوات به یک گروه کودک شش ساله می‌دهد، آن‌ها از کراوات‌ها به عنوان کمربند صندلی در مسافرت هوایی استفاده می‌کنند. همچنین وانمود می‌کنند که کراوات‌ها مار هستند و روی زمین می‌خزند. به کودکان این فرصت را بدهید که بر پایهٔ نمایش‌های خیالی‌شان تا پایان پیش بروند و سپس زیر چشمی از جادوی خلاقانه آن‌ها لذت ببرید.
پیک نیک داخلی
با کودکان برای خلق یک سناریوی خیالی داخل خانه، برنامه ریزی کنید که حال و هوای همه را در یک روز تیرهٔ زمستانی عوض کند. برای نمونه، تلاش کنید یک پیک نیک تابستانی در کلاس اجرا کنید. یک ملافهٔ بزرگ پهن کنید. چند صدف و حتی چند مشت شن را داخل لوله‌های پلاستیکی با آب کم بریزید. با کودکان همکاری کنید تا ساندویچ‌های مختلف و تکه‌های میوه آماده کنند. از والدینشان بخواهید که چند دست لباس تابستانی برایشان بفرستند. کودکان پیش دبستانی حتی می‌توانند مایو بپوشند و حوله با خودشان بیاورند. یک استخر کوچک پلاستیکی روی کف کلاس بگذارید و با کودکان به شنا بروید. آن‌ها می‌توانند روی لبهٔ صفحه شنی، کلوچه‌های شنی یا صدف درست کنند.
شیوه‌های شاعرانه
شعر بخوانید. پژوهشگران مغز بر برقراری ارتباط میان مسیرهای عصبی، از راه تنوع و غنای داد و ستدهای زبانی تاکید می‌کنند. هر چقدر در سال‌های نخست از مغز کار بیشتری بکشید مغز فعال‌تر می‌شود.
می‌توانید از شعر برای تشویق کودکان در حل مسئله‌ها و این پرسش که بعد چه اتفاقی می افتد، استفاده کنید.
این شعر بامزه را از کتاب "جوهر توت سیاه" ایو مری‌ام در سال ۱۹۹۴ با کودکان آزمایش کنید:
بللا یک چتر نو داره
نمی خواد اونو گم کنه
وقتی که بیرون می ره در بارون
هیچ وقت ازش استفاده نمی کنه
بینیش گرفته
کفشاش گلی شدن
جوراباش خیسه خیسن
عینکش بخار گرفته
جیباش پر آبه
با یه قورباغهٔ سبز کوچیک.
تنها چیزی که او می تونه بگه "هاپچیه"
اما چترش
نو و تمیز مونده.
سازمان دهی برای خلاقیت
شما چطور کف کلاس را برای رویدادهای خلاقانه آماده می‌کنید؟ فضای کافی برای گوشه‌های ایمن و خودروهای کافی و بلوک‌هایی برای ایجاد بزرگراه و ترافیک فراهم کنید. سه پایه‌ها و روپوش‌هایی با بندهای گردنی پلاستیکی داشته باشید تا کودکان آن‌ها را برای فوران الهام‌هایشان بپوشند. سعی کنید محدودیت‌های زمانی کم‌تری برای فعالیت‌هایی که خلاقیت کودکان در آن‌ها از قید و بند ساعت کلاس رها می‌شوند، ایجاد کنید.
داستان خوانی و فعالیت‌های گروهی نیز شیوه‌های جالبی برای افزایش همکاری اجتماعی هستند. البته برای مشارکت همهٔ کودکان در فعالیت‌ها باید برنامه ریزی شود. آن‌ها ممکن است تصور کنند که قسمت ویژه‌ای از برنامه مربوط به آن‌ها نیست. برای نمونه، اگر کودکان بازی را بیرون از فضای کلاس انجام می‌دهند و یک کودک می‌خواهد قلعهٔ شنی بسازد، آموزشگر دارای انعطاف، با این انتخاب شخصی تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد و با دور اندیشی چنین خواسته‌های شخصی را به گونه‌ای مدیریت می‌کند که رشد کودکان آسیب نبیند.
الگوهای بازی – هیجان انگیز
از ضرورت‌های یک کلاس، فضای بازی پر هیجان است. آموزشگران، بیش‌تر وقت‌ها از خودشان می‌پرسند آیا سناریوهای ثابت بازی هیجان انگیز می‌تواند به هر شکل خلاق باشند؟
کودکان چون همدیگر را تعقیب می‌کنند، بعضی‌هایشان دوست دارند هیولا باشند و بقیه جیغ بزنند و فرار کنند. بازی تکراری هیولا به هیچ بخش هیجان انگیزی نیاز ندارد،، اما آموزشگرانی که می‌خواهند خلاقیت کودکان را تقویت کنند، می‌توانند به پیوند کلیشهٔ رفتاری آن‌ها به دنیای بازی رؤیایی بزرگ‌تر، کمک کنند. ما به عنوان آموزشگر، مشاهده کننده‌های ثابتی هستیم و از ترس‌ها و شخصیت و نقاط قوت و استفاده از رویاهای کودکان آگاهی داریم.
به الگوهای تکراری کودکان و این که چگونه به مقابله با اضطراب آن‌ها کمک کنیم، دقت کنید. از آن‌ها برای درک بیش‌تر بازی‌های هیجان انگیز و رویاهای شان سؤال کنید.
ارتباط میان کودکان و آموزشگران، چگونگی شکل دهی مکان و زمان کلاس و منابع موجود، عوامل مهمی در پرورش خلاقیت‌اند. کلاس‌ها همان مکان‌هایی هستند که کودکان در آن‌ها از جنبهٔ علاقه‌ها و ارتباط‌ها و منابع کاشفانهٔ خود بدون ترس یا مخالفت همکلاسی‌ها و آموزشگران تقویت می‌شوند و آموزشگران آماده می‌شوند تا منابع ارضای خلاقیت کودکان را که تشنهٔ آن هستند، فراهم سازند. کلاس‌ها مکان‌هایی هستند که ممکن است شکوفه‌های خلاقیت در آن‌ها بشکفند و رشد کنند.
