در گفت و گو با عباس جهانگیریان
با نزدیک شدن به هفته کتاب و کتاب خوانی گفت و گویی داشتیم با عباس جهانگیریان نویسنده، پژوهشگر و مدرس دانشگاه در زمینه نقش تاتر در ترویج کتاب خوانی.
شما در زمینه ی استفاده از روش های خلاق برای تشویق کودکان و نوجوانان به خواندن، تجربه های بسیار زیادی دارید و بیش از همه نمایش را در این میان مفید و موثر ارزیابی می کنید. امروزه هم ما درباره ی نمایش خلاق خیلی می شنویم و می بینیم که در جاهای مختلف در این حوزه فعالیت می کنند. شما در این زمینه برای خانواده ها و به ویژه آموزگاران و مربیان برای استفاده از نمایش چه رهنمودهایی دارید و آن هاچگونه می توانند این رهنمود هارا اجرا کنند ؟
- جامعه باید با کارکردهای تاتر آشنا شود. ضرورت ما را خود به خود به طرف راهکار می برد. مشکل این است که نه خانواده ها و نه آموزش و پرورش هنوز به ماهیت تاتر پی نبرده اند و نمی دانند چه کارکردهایی در جامعه دارد. منظورم از جامعه حوزه های اجتماعی، فرهنگ و آموزش است. بنابراین، پیش از هر چیز باید به این مسئله اشاره بکنیم و به پدر و مادرها و معلم ها بگوییم تاتر وسیله ای است برای گسترش تخیل. به عنوان نمونه در یک طرحی به رادیو پیشنهاد دادم، بچه ها را آموزش بدهیم که چگونه در خانه، محله و مجتمع های مسکونی دور هم جمع بشوند و یک نمایش رادیویی ضبط کنند، یعنی خودشان دست به تولید نمایش رادیویی بزنند. فقط کافی است مقداری افکت (صدا) در اختیار داشته باشند که بتوانند فضا سازی کنند. به عنوان مثال یک روستا را می توانیم با صدای پارس سگ ها نشان دهیم، صداهایی که خود بچه ها می توانند ضبط کنند. قرار بود رادیو تمام صداهایی را که دارد در اختیار درخواست کنندگان قرار دهد. ما پیشنهاد دادیم که انتشارات سروش این کار را به عهده بگیرد و هر کسی که می خواهد از آنجا بخرد. بعد از بخش افکت، دو تا ضبط صوت لازم است. چند نفر از کودکان دور هم جمع می شوند، یک متن تخیلی ساده را با هم می سازند، نقش های خودشان را بازی می کنند و از همان کودکی یاد می گیرند که چه کسی کارگردان است و چه کسی بازیگر و ... . یک نفر هم افکتور می شود (مسئول صدا). ما این تجربه را به شکل محدود در چند جا انجام دادیم و دیدیم که دستاورد این کار بچه ها را بسیار خوشحال می کند و توانایی های شان را محک می زند و نشان می دهد که چند نوجوان می توانند به راحتی یک نمایش رادیویی تولید بکنند. در مدرسه هم می توانیم این کار را انجام دهیم. در مدرسه، معلم همراه بچه ها هم می تواند نمایش رادیویی تولید بکند و هم نمایش صحنه. علت این که ما فکر می کنیم نمی شود، این است که در مدرسه همیشه همه فکر می کنند باید یک سالن تاتر وجود داشته باشد، صدابرداری شود، دکور و امکانات نمایش باشد تا بتوان یک تاتر نمایشی کار کرد. فکر می کنم که خود این تصور از امکانات نمایشی و نبود امکانات نمایشی در مدرسه سبب شده که به سراغ تاتر نرویم. من در مقاله ای باعنوان "تاتر بی امکان" اشاره کردم که چگونه در تمام مدرسه های ایران، در روستاها و حتا مکان هایی که هیچ سالنی وجود نداشته باشد، حتا در یک کلاس، در فضای باز جلوی تخته کلاس هم می توانیم تاتر میدانی کار کنیم. به سادگی می توانیم مطالب ساده ی اجتماعی را در قالب یک کار خیلی کوتاه نمایشی در کلاس به کمک خود بچه ها اجرا بکنیم و بچه ها را با مسائل اجتماعی پیرامون خودشان آشنا کنیم. به عنوان مثال، رد شدن بچه ها از روی پل عابر پیاده را در نظر بگیریم: چند بچه می خواهند از یک خیابان رد شوند، یکی از آن ها حاضر نمی شود از روی پل عابر پیاده عبور کند. وقتی می خواهد از خیابان رد شود، صدای تصادف را پخش می کنیم. با این نمایش می توانیم خطرهای رد نشدن از روی پل عابر را در قالب یک نمایش به بچه ها نشان دهیم. همین مسائل روزمره در خیابان که برای بچه ها پیش می آید مثل قهر و آشتی کردن را می توانیم به سادگی با نمایش نشان دهیم. در بعضی از کشورها تاتر عمرش با تشکیل مدرسه همزمان است. ولی در برخی از کشورها درک جدید از هنر تاتر سبب شده است که توجه بیشتری به تاتر بکنند. الان در خیلی از کشورها مثل اتریش کارهای شکسپیر را به صورت ساده در دبستان ها اجرا می کنند. در ایران هم آقای رضا بابک دارد هملت را آماده می کند که در خانه ی هنرمندان اجرا کند. بسیاری از داستان های شاهنامه را می توانیم در مدرسه به شکل تاتر اجرا کنیم. این کار، هم کودکان را با ادبیات سرزمین خودمان آشنا می کند، هم با هنر و هم بچه ها وقتی که روی صحنه می آیند، اعتماد به نفس پیدا می کنند و با هنر ارتباط برقرار کردن را می آموزند. ضمن این که تاتر به بچه ها کمک می کند که قدرت تجسم و تخیل شان را گسترش دهند. امروزه روان شناسان می گویند پنج نوع یادگیری وجود دارد که یک نوع از آن ها یادگیری نمایشی است، یعنی بچه ها با دیدن رفتارهای دیگران، از راه گفت و گو، از راه نوشتن و گاهی از راه نمایش یاد می گیرند. ثابت شده است آنچه از طریق بصری و اعمال نمایش آموزش داده می شود پایدارتر است، به خاطر این که به تصویر ذهنی تبدیل می شود و در حافظه ی عمیق ماندگار می شود. بنابراین، این مقوله می تواند به عنوان یک شیوه ی آموزشی مورد توجه قرار گیرد.
با توجه به این که شماری از خوانندگان کتابک مربیانی هستند که در شهر ها و روستاها ی دور افتاده به سر می برند، شما چه رهنمودهای عملی از راه د ور برای آن ها دارید که بتوانند به راحتی آن ها را اجرابکنند؟
- فکر می کنم همانند دوره ی نمایش خلاق که آقای داوود کیانیان به شکل محدود در چند استان برگزار کرده است، اگر خود نظام آموزش و پرورش این کار را بکند، خیلی موثرترخواهد بود. به نظر من، سه روز برای برگزاری یک کارگاه فشرده کافی است. به نظر من ضرورت دارد تمام معلم های دبستان و به ویژه کلاس های اول و دوم و کسانی که در این رشته تدریس می کنند، در این کارگاه ها معلم ها را آموزش می دهند. البته تنها معلم های هنر نباید این دوره ها را بگذرانند. دبستان، دوره های پرورش خلاقیت را برگزار کنند که نظام آموزشی را از این وضعیت کسل کننده در بیاورند. بچه ها علاقه ندارند بنشینند و بخوانند و مدام به آن ها تکلیف بدهیم و بگوییم این کار را بکن و آن کار را نکن و یک نظام مبتنی بر امر ونهی را ادامه دهیم. بعضی از بازی هایی که در ایران و جهان داریم، بازی های نمایشی اند. بازی های نمایشی در سرشت خود خلاقیت پرورند. من از میان بازی های نمایشی آن هایی را که می شود در کلاس کار کرد، جدا کرده ام. بعضی از این ها ظرفیت تاتر میدانی دارند، برخی هم ظرفیت تبدیل شدن به نمایش دارند و هم بازی اند. با انجام این بازی ها بچه ها هم نمایش اجرا می کنند، هم ورزش می کنند، هم فشارهای روحی شان تخلیه می شود و هم فضای شادی که معلم از طریق این نمایش ها به وجود می آورد، ذهن را برای پذیرش مطالب درسی آماده می کند. اگر آموزش و پرورش گوش شنوا داشته باشد، در اتاق مدیران به روی پژوهشگران باز باشد، در آموزش و پرورش روی این موضوع کار شود و به بخشنامه وسپس به کتاب تبدیل شود، آن وقت می توانیم بگوییم که همه ی دانش آموزان می توانند از این امکان بهره مند شوند. بهترین راهش همان برگزاری دوره های آموزشی در واحدهای آموزشی است. اما اگر عده ای از معلمان، داوطلبانه با همکاری آموزش و پرورش شهرستان شان، با انجمن نمایشگران کودک و نوجوان، خانه تاتر، امور تاتر کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان یا مستقیما با ما هماهنگ کنند، فکر می کنم می توانیم از دوستانی که پرورش خلاقیت درس می دهند، تقاضا کنیم دو یا سه روز بروند به یک منطقه و یک دوره ی آموزشی در آن محل برگزار کنند. بهترین راهش این است که وقتی می بینیم نمی توانیم از مجاری رسمی عبور کنیم، مستقیم با مخاطب مان ارتباط بگیریم و بگوییم که می توانیم بیاییم و در دوره های پرورش خلاقیت شرکت بکنیم و آنچه را در این سال ها تجربه کرده ایم و آموخته ایم به دیگران منتقل کنیم.