تغذیه ی کودکان با شیرخشک

شیر مادر یا شیر خشک؟

این پرسش امروزه همان قدر اهمیت یافته است که پرسش بودن یا نبودن. در باره ی سود مندی های شیر مادر بسیار گفته شده و می شود. درگذشته ی نه چندان دور در ایران، بزرگتر های خانواده پیش از به دنیا آمدن کودکان، با دادن خوراک ها و نوشیدنی های مغذی و حتی معطربه زنان باردار، می کوشیدند آن ها را برای دوران شیردهی و داشتن شیر فراوان و خوش بو آماده کنند. بسیاری از این بزرگترها شیردادن مادران به نوزادان خود را تا دو سال کاری طبیعی و بدیهی می دانستند.

اگر خود مادر به دلایل گوناگون نمی توانست به فرزندش شیر بده ، یکی از نزدیکان یا همسایگان این وظیفه را به عهده می گرفت. به این کسان، مادر شیری یا رضاعی می گفتند. اما امروزه شیرخشک دربسیاری موارد جای شیر مادر را گرفته است. خواندن این مقاله، به مادرانی که ناچار به استفاده از شیر خشک هستند، کمک خواهد کرد تا با ترکیبات شیرخشک، روش های آماده کردن آن برای تغذیه ی نوزاد و شیوه های شیر دهی هر چه بهترآشنا شوند.

در مناطقی از دنیا که پاکی و خلوص آب آن ها استاندارد بالایی دارد، تغذیه با شیرخشک جانشین سالمی برای شیر مادر است، گرچه به اندازه ی آن سودمند نیست.

ترکیبات شیرخشک

به سبب بالا بودن مقدار پروتئین و مواد معدنی در شیرگاو، نوزادان نمی توانند این شیر را تحمل کنند. ماهیت شیرگاو، برآمده از نیازهای رشدی گوساله هاست. بنا بر این، برای آماده و متناسب کردن شیرگاو برای تغذیه ی نوزادان، باید تغییراتی در کیفیت آن داده شود.

در همین جا باید یادآورشویم که شیر بز، شیرهای شیرین و غلیظ شده و تبخیر شده، برای تغذیه ی کودکان مناسب نیستند. فرآورده های تغییر یافته ی شیرگاو که شیرخشک نامیده می شوند، برای اولین بار در سال ۱۹۳۱ به شکل تجاری در دسترس همگان قرار گرفتند.

از سال ۱۹۸۰ به این سو، باید تولید شیرخشک ها از نظر کیفیت و ترکیب، برپایه ی استانداردهای اجباری انجام شود. شیرخشک ها از نظر کربوهیدرات شامل لاکتوز یا سوکروز، از نظر پروتئین شامل کازئین به عمل آمده از گرما و پروتئین های پنیری شیرگاو و از نظر چربی دارای روغن های نباتی هستند. بعضی شیرخشک ها هم از پروتئین سویا، ویژه ی نوزادانی تولید می شوند که نمی توانند لاکتوز یا دیگر پروتئین های موجود در شیرگاو را تحمل کنند.

اگر کودکی نتواند شیرخشک حاوی سویا را هم تحمل کند، برای او شیرخشک هایی که پروتئین آن ها هیدرولیزه و به لیپیدها و اسیدهای امینه تجزیه شده است، تجویز می شود، مانند شیرخشک نوترامیژن. انواع دیگری از شیرخشک های مخصوص نیز در دسترس هستند که برای موارد ویژه پزشکی تولید می شوند. مهم این است که در برنامه ی تغذیه ی کودکان، شیرخشک غنی شده از آهن جای داشته باشد، مگر این که پزشک تجویز دیگری بکند.

شیرخشک های دوره ی انتقالی هم برای نوزادان بزرگتر تولید می شوند. این شیرخشک ها برای نوزادان بزرگتر از ۶ ماهه که آماده ی خوردن غذای جامدند و بعضی هم برای کودکانی که تازه راه افتاده اند، مناسب هستند.

شیرخشک های دوره انتقالی، میزان چربی کمتری از شیر انسانی یا شیرخشک های استاندارد دارند، اما میزان آهن آن ها بیشتر از مقدار آهن شیرگاو است. این شیر خشک ها از نظر دارا بودن دیگر مواد معدنی هم بیشتر شبیه شیرانسانی هستند تا شیرگاو. کارخانه های سازنده ی این گونه شیر خشک ها ادعا می کنند که هم بهای آن ها کمتر است و هم خوشمزه ترند. والدین کودکان باید در مورد مصرف این نوع شیرخشک ها با پزشک کودک خود مشورت کنند.

آماده کردن شیرخشک

در دهه ی ۱۹۵۰ چندین شیشه ی مصرفی در یک روز را پس از آماده کردن، ۳۰ دقیقه در آب می جوشاندند. امروزه شیشه ها هرکدام جداگانه در یک زمان آماده می شوند، حتی بعضی شیرخشک ها به شکل آماده ی مصرف موجودند. این نوع شیرها در شیشه های تمیز ریخته و بلافاصله مصرف می شوند. بیشتر کودکان اگر درجه حرارت شیرخشک با درجه حرارت اتاق شان سازگار باشد، نوشیدن آن را می پذیرند.

در غیر این صورت، مراقبان می توانند برای گرم کردن بطری شیر، آب داغ روی شیشه بگیرند یا شیشه را برای مدت کوتاهی در قابلمه ای که آب آن نزدیک به جوش است، قرار دهند. شیرخشک را نباید در اجاق مایکروویو گرم کرد، زیرا نقاط داغی در آن به وجود می آید که ممکن ا ست دهان و مری نوزاد را بسوزاند.

شیرخشک های پودر شده، بیشتر از انواع آماده ی مصرف کاربرد دارند. تمام ظرف ها و وسایلی را که برای آماده کردن این شیرها به کار می روند، باید شست و کاملاً آبکشی کرد. پودر شیرخشک را در دا خل شیشه بریزید و به آن آب تمیز و سرد اضافه کنید (مطابق دستورالعمل آن) و سپس شیشه را خوب تکان دهید. بعد، اگر خواستید آن را گرم کنید و بلافاصله به کودک بدهید.

نباید ازآب گرم لوله ها برای آماده کردن شیرخشک ها استفاده کرد ، زیرا میزان سرب آن ها زیاد ا ست. آب سرد از این نظر کمتر خطردارد.

شیرهای آماده و رقیق شده را می توان برای یک روز در یخچال نگهداری کرد. اما مقدار شیری را که در هر بار شیردهی باقی می ماند، باید دور ریخت چون با باکتری ها و آنزیم های بزاق کودک آلوده می شود. اگر آب چاه مصرف می شود، باید آن را دست کم در ۳ ماه اول زندگی کودک، پیش از مصرف بجوشانید. این آب باید از نظر میزان نیترات های موجود آزمایش شود، زیرا ممکن است کودک را به کم خونی شدید دچار کند.

وقتی میزان غلظت نیترات ها در سیستم آب لوله کشی شهری بالا باشد، نباید تا زمانی که غلظت نیترات ها به حد مطلوب برسد، از آب لوله کشی برای آماده کردن شیرخشک ها استفاده کرد. البته این مشکل بیشتر در فصل تابستان پیش می آید، یعنی زمانی که آب باران های سنگین، زمین های کشاورزی کود داده شده را می شویند و به رودخانه های محلی می ریزند.

شیوه ی شیردهی

چون شیرخوارهنگام شیرخوری، چه شیرخشک یا شیرانسانی، مقدار زیادی هوا فرو می دهد، لازم است پس از حدود ۱۰ دقیقه شیرخوری یا خوردن ۳۰ سی سی تا ۶۰ سی سی از شیر شیشه، به حالت ایستاده قرار گیرد تا باد گلویش خارج شود. در پایان شیرخوری، باید همین کار را تکرار کرد. بالا آوردن مقدار کمی شیر در این زمان طبیعی است. پس از شیرخوردن، شیرخواران باید در حالت خوابیده به پشت قرار گیرند. نباید آن ها را روی شکم خواباند، زیرا قرار گرفتن دراین وضعیت ممکن است به مرگ ناگهانی نوزاد یا «SIDS » بیانجامد.

بحث های مربوط به خوابیدن به پشت از سال ۱۹۹۴ آغاز شد که نتیجه ی آن کاهش۴۰ درصدی مرگ ناگهانی نوزادان بود. اما در عوض پلاگیو سفالی یا به اصطلاح سندروم سرپهن افزایش یافت، چون جمجمه ی نوزادان نرم است و می تواند به شکل دیگری درآید. وقتی نوزاد بیش از حد به پشت بخوابد یا در مقابل صندلی بلند ماشین قرار گیرد، به این سندروم دچار می شود.

در واکنش به این نگرانی ها توصیه می شود وضعیت سر نوزاد به شکل متناوب تغییر داده شود و در زمانی که نوزاد خوابیده یا بیدار است، مدتی روی شکم قرار گیرد. افزون بر این، بعضی شیرخواران ممکن است نیازمند پوشیدن کلاه های مخصوص باشند تا شکل سر شان اصلاح شود.

وقتی نشانه ی سیری در نوزاد دیده می شود، تغذیه با شیشه باید متوقف شود، حتی اگر مقداری شیر در آن باقی مانده باشد. نشانه های سیری نوزاد این ها هستند: برگرداندن سر به طرف دیگر،‌ بی اعتنا یی به شیشه، به خواب رفتن یا خنده رو شدن. برای آگاهی از مقدار شیر لازم، اشتهای کودک نشانه ی بهتری است تا توصیه های استاندارد. شیرخوارانی که شیر مادر می خورند، بیشتر وقت ها لازم است پس از حدود ۲۰ دقیقه به شیرخوردن ادامه دهند.

اگر چه مشکل است بگوییم کودکانی که شیرمادر می خورند چه مقدار دریافت می کنند، اما آن ها نیز وقتی سیر می شوند نشانه هایی بروز می دهند. مراقبان کودک می توانند با دقت به این نشانه ها، هم در کودکانی که شیرخشک می خورند و هم در آن هایی که شیرمادر می خورند توجه کنند و با نشان دادن پاسخ مناسب به این نشانه ها مطمئن شوند که نیازهای کودکان تأمین شده است، با این کار، جو اعتماد ومسئولیت پذیری را نیز درآن ها پرورش می دهند.

تکامل مهارت های تغذیه ای در شیرخواران بزرگتر

در حدود ۶ تا ۷ ماهگی شیرخوار یاد گرفته است اشیا را بگیرد و از دستی به دست دیگر جا به جا کند. کم و بیش در همین زمان دندان ها ظاهر می شوند و نوزاد با مهارت نسبی شروع به جا به جایی غذاهای انگشتی می کند. در ا ین مرحله، خوردن نان تست خشک در برش های نازک برای او لذت بخش است.

از ماه هفتم تا هشتم، شیرخواران می توانند غذا را در دهان و در کام خود قرار دهند و با فنجان بازی کنند.

آن ها می توانند شیشه را نگه دارند یا یک تکه کلوچه یا تست را خودشان بخورند. دستیابی به این مهارت ها به شیرخواران اعتماد به نفس می دهد و متکی به خود می شوند. نکته ی مهم این ا ست که والدین در این موارد بردبار باشند و از کوشش های اولیه ی کودک حمایت کنند، حتی اگر این کارها به ظاهر بیهوده به نظر برسند.

در حدود ۱۰ ماهگی، کودکان به طور جدی غذاهای انگشتی را خودشان می خورند و از فنجان می نوشند. البته زمان تغذیه ی آن ها بسیار نامنظم است. غذا برای این کودکان ابزاری برای جست وجو و کشف محیط است. کودکان در اولین سالگرد تولدشان از نظر بدنی به اندازه ای تکامل یافته اند که بخزند، شاید راه بروند و خودشان غدا بخورند. اگر چه تلاش های تغذیه ای در این کودکان نامنظم است، از انجام کارهای مختلف به شکل مستقل خوشحال می شوند. هر قدر کودک بتواند بیشتر از فنجان بنوشد، کمتر نیاز به تغذیه با شیشه یا تغذیه ی پستانی خواهد داشت. افزایش تحرک و راه رفتن، به طور طبیعی به پایان تدریجی خوردن شیرخشک یا شیرپستانی می انجامد.