۱۵ خرداد، روز جهانی محیط زیست است. همواره درباره تاثیر محیط زیست بر زندگی کودکان سخن گفته می شود. اما محیط زیست چیست؟ و چگونه بر دنیای کودکان اثر می گذارد؟ مقاله زیر به این موضوع پرداخته است:
- کودکان:
درمورد این که کودکان دقیقا درچه گروه های سنی قراردارند، یک توافق کلی وجود ندارد، WLO (سازمان جهانی کار) و UNEP (برنامه محیط زیست سازمان ملل) همه افراد زیر ۱۵ سال راکودک معرفی می کند واین درحالی است که پیمان نامه جهانی حقوق کودک همه افراد زیر ۱۸سال را کودک برمی شمارد.
- محیط زیست (Environment):
محیط زیست دریک تعریف کلی عبارتست ازمجموعه شرایط بیرونی که درطول عمر یا زندگی یک موجود زنده، مانند انسان بر او اثرمی گذارد. به این ترتیب نورخورشید، آب، هوا، اقلیم، گیاهان، جانوران و سایر موجودات بی جان وجاندار که برروی سیاره زمین وجود دارند و با یکدیگر در ارتباط دوسویه هستند، محیط زیست انسان را تشکیل می دهند. البته از محیط زیست تعریف های گوناگونی وجود دارد که ازآن ها چشم پوشی می نماییم. محیط زیست ومنابع موجود درآن، در واقع محل زندگی و تامین کننده اصلی ترین نیازهای انسان به شمارمی آید. با وجود این، در سال های گذشته، با رشد فزاینده جمعیت وپیشرفت های تکنولوژیکی، روند بهره برداری از منابع موجود در زمین نیز بیشتر شده است و در یک کلام محیط زیست انسان دستخوش تخریب وآلودگی قرارگرفته است.
- ویران کردن محیط زیست (Environmental Degradation):
هم اکنون ویران کردن جنگل ها، فرسایش خاک، پیشروی کویر و کاهش زمین های کشاورزی، تهی شدن دریاها از ذخایر آبزی، بهره برداری بی رویه ازمنابع معدنی، انقراض گونه های گیاهی وجانوری،آلودگی هوا وآب وخاک ازشناخته شده ترین جنبه های ویرانی وآلودگی سیاره زمین به شمارمی رود.
درمیان موجودات زنده، انسان بیشتر از موجودات دیگر، در محیط زیست خود دگرگونی ایجاد می کند وسبب شکل گیری انواع آلودگی ها می گردد. علت بسیاری از بلاهای طبیعی هم فعالیت های انسان در دگرگون کردن محیط زیست است. اینک دامنه آلودگی هوا ازمناطق صنعتی و فراز شهرها و کشورها فراتررفته و لایه های زیستی زمین راهدف قرارداده است.
آلودگی آب به یک مشکل جهانی تبدیل شده و حجم ترکیبات سمی که به صورت فاضلاب در زمین تزریق می شود، روزبه روز افزایش می یابد. نکته قابل توجه در این موارد اثراتی است که بر روی سلامتی انسان ها می گذارد. هوا، آب، خاک و مانند آن ها مهم ترین منابع زیستی هستند که آلودگی هریک ازآن ها به طور مستقیم برمجموعه زیستمندان روی کره زمین اثر می گذارد.
هرسال چندین میلیون نفر در نتیجه آلودگی هوا درشهرهای بزرگ و مناطق صنعتی جان می بازند و یا به سبب بیماری های مزمن به نوعی زندگی همراه بامرگ تدریجی تن می دهند.
شمار افرادی که به آب سالم دسترسی ندارند به میلیون ها نفرمی رسد. دربسیاری ازجوامع درحال توسعه مردم ازکمترین امکانات بهداشتی محرومند و دربرابر ساده ترین بیماری های محیطی ناتوان وآسیب پذیرند.
- تغییرات محیط زیست (Changing Environment):
محیط زیست همچنان درحال دگرگونی است. استفاده از گازهای مخرب لایه ازن، امکان انتشارسرطان وبیماری های پوستی را افزایش داده و درنتیجه استفاده فزاینده ازسوخت های فسیلی دمای کره زمین درحال افزایش است. استفاده ازمواد رادیواکتیو، فلزات سنگین و ورود آن ها به زنجیره غذایی نیز مشکلات بی شماری را برای سلامتی افراد ایجاد کرده است.
کودکان ومحیط زیست:
ازنظراکولوژیکی چند ویژگی، کودکان را از دیگر گروههای سنی جدا کرده است:
- کودکان بزرگترین گروه انسانی اند.
- آنان بیش از ۳۰درصد جمعیت جهان راتشکیل می دهند. درکشورهای درحال توسعه این مقدار به ۵۰ درصدهم می رسد.
- کودکان هم نسل بعدی را تشکیل می دهند وهم مسوولیت ارتباط نسل حاضر با نسل های آینده را دارند.
- کودکان درتصمیم گیری های امروز که نتایج آن به آن ها مربوط می شود کمترین مشارکتی ندارند.
- کودکان دربرابر انواع آلودگی های محیط زیستی آسیب پذیرتراز دیگر گروه های سنی هستند.
- افزون براین، کودکان بزرگترین مصرف کنندگان منابع غذایی،انرژی، آموزشی، بهداشتی و دیگر منابع مادی هستند. سرانجام این که کودکان هیچ گونه نقشی درآلودگی محیط زیست و ویرانی منابع طبیعی ندارند.
- کودکان وآلودگی محیط زیست:
کودکان سازگاری (Adaptation) کمتری بامحیط زیست خود (خانه، محله، مدرسه و اجتماع) دارند و از همین رو، نسبت به بزرگسالان در برابرعوامل بیماری زا (چه انسانی و چه طبیعی) مقاومت کمتری دارند و آسیب پذیرترند. متاسفانه هرازگاهی گزارش های نگران کننده ای درباره بیماری ومرگ و میرکودکان انتشارمی یابد. موضوع مرگ ومیرکودکان از آنچنان اهمیتی برخورداراست که امروزه به عنوان یکی از شاخص های مهم توسعه درجوامع مختلف شناخته می شود. برنامه محیط زیست ملل متحد(UNEP) در سال ۱۹۹۰ گزارشی ویژه با نام "کودکان ومحیط زیست" منتشر کرد که با این عبارت آغاز شده است: "ویرانی محیط زیست کودکان را نابود می کند". دراین گزارش تکان دهنده به جنبه های مختلف محیط زیست وارتباط آن با کودکان اشاره شده که بخشی از آن درباره ویرانی محیط زیست واثرات آن برروی سلامت وبهداشت کودکان است. ویران کردن جنگل ها، بیابان زایی، بهره برداری فزاینده از زمین های کشاورزی در کشورهای حال توسعه با کاهش میزان تولید و فراوری محصولات کشاورزی، سطح تغذیه کودکان راکاهش می دهد.
تنگدستی، وجود فاضلاب ها وآب آلوده ازجمله عواملی اند که به طور مستقیم سلامت کودکان را تهدید می کند.
در این جوامع، سالانه ۱۰ میلیون کودک زیر۵ سال به سبب استفاده ازآب آلوده، دسترسی نداشتن به خدمات بهداشتی، آلودگی محیط زیست، ابتلا به بیماری های واگیر دار و سوء تغذیه جان خود را ازدست داده و بیش از ۳ میلیون نفر نیز دچار معلولیت می شوند. این درحالی است که در بسیاری از موارد با صرف هزینه ای اندک، یعنی از راه تغذیه با شیر مادر، استفاده از قطره های خوراکی، رعایت بهداشت در تهیه موادغذایی، واکسیناسیون کودکان،همچنین با مدیریت بهتر محیط زیست قابل پیشگیری است. آلودگی هوا نیز بر روی کودکان اثراتی بسیار بیشتر از بزرگسالان دارد. در کشورهای صنعتی نیز که تاچندی پیش رهاسازی یا "سرراه گذاشتن" کودکان، اصلی ترین عامل زیست محیطی تهدید آن ها به مرگ ومیر یا معلولیت بود، اکنون آلودگی محیط زیست و به ویژه آلودگی هوای حاصل از تخلیه ترکیبات شیمیایی درمحیط زیست مهم ترین تهدید به شمار می رود.
- کودکان وتوسعه پایدار:
توسعه پایدار (Sustainable Development) بهره برداری نسل حاضر از منابع طبیعی ومدیریت منابع زیست محیطی به گونه ای است که نسل های آینده نیز بتوانند از این منابع بهره مند گردند. امروزه کودکان در کانون برنامه های توسعه پایدار قرار دارند.
اگر نسل حاضر نتواند نیازهای اساسی کودکان امروز یا بزرگ سالان نسل آینده را تامین نماید، آن ها چگونه خواهند توانست نسل های پس از خود را از شانس برخورداری از زندگی با منابع پایدار، بهره مند سازند؟!
برابر آمار، بیشترین میزان مرگ ومیر کودکان در کشورهای آفریقایی و آسیای جنوبی است که متاسفانه همان کشورهای درحال توسعه اند.
مرگ ومیرکودکان:
ازدهه ۱۹۸۰ تاکنون پیشرفت های بزرگی در وضعیت بهداشتی جهان حاصل شده که می توان به کاهش مرگ و میره کودکان و افزایش امید به زندگی (تقریبا درهمه جا) اشاره نمود. با وجود این، تفاوت بسیاری درمیان کشورهای فقیر و ثروتمند در این زمینه دیده می شود.
براساس گزارش UNICEF هرسال حدود۱۰ میلیون کودک براثرابتلاء به بیماری های مزمن تنفسی،سوءتغذیه، دیفتری، سیاه سرفه، کزاز، فلج اطفال، سرخک، سل و دسترسی نداشتن به بهداشت و آب سالم جان خود را ازدست می دهند.
این بیماری ها، به طور مستقیم با آلودگی های زیست محیطی رابطه دارند. برای نمونه نقش 2عامل آلودگی هوا وآب درابتلاء به بیماری های تنفسی ومزمن انکارناپذیراست. سوءتغذیه و دیگر بیماری ها نیز نتیجه ویرانی محیط زیست یا نبودن امکانات بهداشتی است.
- سرطان، دشمن آینده کودکان:
سرطان ازجمله بیماری های ناشی از تماس افراد با آلاینده های زیست محیطی است. آژانس بین المللی سرطان ۶۰ عامل مهم محیطی در ایجاد سرطان راشناسایی کرده که موادشیمیایی، پرتوها، داروها، موقعیت جغرافیایی، فعالیت های صنعتی، رژیم غذایی، مصرف دخانیات، ویروس ها و نوشیدن الکل ازمهم ترین آن ها است. درکشورهای صنعتی ۲۰ درصد ازمرگ ومیرافراد، به سرطان مربوط می شود. موارد بروز این بیماری درحال افزایش است. آن چه مسلم است اینست که باپیشرفت علم پزشکی نقش آلودگی های زیست محیطی دراین زمینه روشن ترخواهد شد.
- حفاظت ازمحیط زیست کودکان:
کودکان در دوران زندگی خود با سه محیط زیست در ارتباط اند.
- محیط زیست کوچک Micro Environment:
که به دامان مادر واتاق ویژه کودکان گفته می شود. در این محیط، سلامت و زنده ماندن کودک به عواملی مانند بهداشت، تغذیه، تعداد افراد خانواده، وضعیت اقتصادی، تحصیلات مادر و مانند آن بستگی دارد.
- محیط زیست متوسط Mezo Environment :
دراین محیط، کودک با مسائلی مانند آلودگی آب، باران های اسیدی، آلودگی هوا، استفاده نادرست ازترکیبات شیمیایی، جنگل زدایی و دیگر مشکلات محیط زیست در ارتباط قرار می گیرد. وجود این عوامل می تواند سلامت و رشد کودکان را تحت تاثیر قرار دهد.
- محیط زیست بزرگ Macro Environment:
درچنین محیطی، مسائل و دشواری های کودکان با بزرگسالان یکی می شود. کودکان با ورود به این محیط تحت تاثیر انواع آسیب های ناشی ازگرم شدن زمین، نازک شدن لایه ازون، بالا
آمدن سطح آب دریاها و دیگرعوامل ویران کننده محیط زیست قرارمی گیرند. دوران کودکی ونوجوانی از این روی که زمان تضمین سلامت وهمچنین تکوین شخصیت فردی است مهم ترین دوران زندگی انسان به شمارمی رود. حفاظت ازمحیط زیست و حمایت از کودکان در این ارتباط، نیاز به همکاری ها واقدامات همه جانبه ای دارد. از آن جمله می توان به فعالیت های یونیسف اشاره نمود. تصویب پیمان نامه جهانی حقوق کودک یکی ازمهم ترین دستاوردهای این سازمان است.
دراین راستا برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد نیز در سال های گذشته فعالیت هایی را برای رعایت حقوق و سلامت کودکان انجام داده است، که ازآن جمله می توان به این موارد اشاره کرد:
- اعلام سال ۱۹۸۵ به عنوان سال بین المللی جوانان
- انتخاب واعلام شعار "کودکان ومحیط زیست" برای سال ۱۹۹۰
- پرداختن به کودکان ومحیط زیست به طور ویژه در گزارش سال ۱۹۹۰ خود به که باهمکاری یونیسف چاپ و منتشر شد
- هدایت جوانان برای تشکیل نهادهای زیست محیطی غیردولتی برای آشنایی آن ها با موضوعات جهانی محیط زیست و تبادل اطلاعات زیست محیطی
- به رسمیت شناختن هدف های پیمان نامه حقوق کودک در جلسه سران کشورها که در ژوئن سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو(پایتخت برزیل) برگزارشد
سرانجام این که کودکان بخش مهمی از جمعیت جهان را تشکیل می دهند. آینده از آن کودکان است. آن چه امروزه در جهان به ویژه کشورهای درحال توسعه با نام برنامه های توسعه اقتصادی انجام می شود بدون توجه به کودکان، بی هدف و نامفهوم خواهد بود. کودکان هدف اصلی برنامه های توسعه به شمارمی آیند. آن ها امروز به ویژه در کشورهای فقیر و درحال توسعه در شرایط زیستی نامطلوبی به سر می برند. بسیاری از بیماری ها و مرگ و میر کودکان ناشی از آلودگی آب و فقدان امکانات بهداشتی است و این در شرایطی است که هیچ گونه مسوولیتی متوجه آن ها نیست.
کودکان درعین حال به عنوان نسل پس از ما و نماینده نسل های آینده حق دارند از محیط زیست و زندگی سالم برخوردار باشند. حفاظت از محیط زیست و حمایت از کودکان در حقیقت دو وظیفه اصلی برای دستیابی نهایی به یک زندگی پایدار(sustainable living) است. رسیدن به این هدف از یک سو به همکاری و مشارکت بین المللی و از سویی دیگر نیازمند توجه جدی دولت ها در سطح ملی است.
منبع:
مهندس محمود سلطانی، کارشناس ارشد محیط زیست، فصلنامه سازمان محیط زیست.
توضیح: این مطلب از سوی کتابک ویرایش شده است.
