آسیب شناسی ادبیات کودکان در ایران نشان می دهد که بیش تر خانواده های ایرانی ادبیات کودکان و کارکردهای آن را نمی شناسند و بنابراین در هنگام گزینش کتاب برای کودکان گاهی به بدترین انتخاب ها دست می زنند که خود سبب بیزاری کودک از کتاب می شود.
به راستی ما چگونه می توانیم برای کودک خود یا گروهی از کودکان کتاب مناسب انتخاب کنیم؟
- شما هنگامی می توانید کتاب مناسب برای کودکان برگزینید که ادبیات کودکان را بشناسید.
یکی از محورهای رشد نیافتگی ادبیات کودکان در ایران به عدم شناخت این پدیده از سوی خانواده ها به ویژه پدران و مادران برمی گردد. خانواده ایرانی نه ادبیات کودکان را می شناسد و نه به کارسازی این پدیده در رشد شخصیت کودک آگاه است. به همین سبب است که بارها این و آن گفته اند که مادر یا پدر ایرانی به آسودگی شکلات هزار تومانی را برای کودک خود می خرد، اما در برابر خرید کتاب از خود ایستادگی نشان می دهد و تلاش می کند که در برابر درخواست خرید کتاب از سوی فرزندان بایستد.
هنگامی که هم رضایت به خرید کتاب می دهد یا آن را به کتابفروش می سپارد و از او می خواهد که کتاب مناسبی برای کودکش معرفی کند که کتابفروش های ما نیز کمتر این مقوله را به درستی می شناسند. یا این که در برابر کیوسک های روزنامه فروشی بر پایه نقش و رنگ کتاب، به طور شانسی کتابی برای کودک خود انتخاب می کند. این پدیده برآمده از چه پیش زمینه هایی است؟ چرا پدر و مادر ایرانی در برابر شناخت ادبیات کودک از خود ایستایی نشان می دهد؟
در گستره چند نسل گذشته که به دوران پس از مشروطیت می رسد، ذهن پدر و مادر ایرانی گرفتار بین سنت و نوگرایی شده است. پدر و مادر ایرانی اگر از طبقه میانه و به ویژه دانش آموختگان دانشگاهی باشد، پیوسته خواسته است که از الگوهای رفتاری غرب پیروی کند تا خود را انسانی این روزگاری نمایش دهد. اگر شما به خانه یکی از همین خانواده ها سربزنید، از جنبه افزارهای زیستی هیچ تفاوتی با همین خانواده در آلمان یا اروپا نمی بینید.
برای نمونه اگر ماکروفر آخرین دستاورد فناوری غربی برای آشپزخانه امروزی است، خانواده ایرانی همپای خانواده غربی آن را فراهم آورده است. این پدیده را بگیرید و در همه زمینه های زیستی آن را بسنجید. اما اکنون زاویه دید خود را جا به جا کنید. به کتابخانه همین خانواده ها نگاهی بیندازید. در آن چه می بینید؟ گونه بندی یک کتابخانه از نگاه یک کارشناس، به سادگی اندرونه ذهنی صاحب آن کتابخانه را نشان می دهد. کتابخانه خانواده های طبقه های میانی در ایران که باید پرچمدار دگرگونی های اجتماعی باشند، بسیار کمبود دارد.
در یک کتابخانه که از آن یک خانم یا آقای پزشک است، شما به جز کتاب های تخصصی وابسته به رشته آن ها چه می بینید؟ جز چند کتاب دینی، چند دیوان شعر و شاید هم اندکی کتاب های تاریخی از نوع کتاب های ذبیح الله منصوری که سنگین و تحلیلی نیست و بیش تر داستانی و تخیلی است و گروهی کتاب ها با عنوان های پراکنده مانند آشپزی ایرانی و غیرایرانی چه می بینید؟ هنگامی که به دنبال این هستید که از چیدمان کتاب های یک کتابخانه در خانواده میانه ایرانی، روش ذهنی آن ها را پیدا کنید، با مشکل روبرو می شوید. در یک کلام، ذهن خانواده های طبقه میانه در ایران درباره موضوع های اجتماعی روشمند نیست. چون ذهن خانواده های میانی که در جهان امروز بیشترین خوانندگان متن های اجتماعی هستند، در ایران یا کشورهای همسایه ایران به خواندن روشمند خو نگرفته است.
- بنابراین اگر می خواهید به گونه ای روشمند برای کودک تان کتاب برگزینید، ابتدا به کتابخانه ای که در خانواده دارید، سروسامان دهید.
این موضوع به شما کمک می کند که از این پس، هنگامی که می خواهید برای کودک خود کتاب تهیه کنید، آگاه باشید که در نهایت شما دارید یک کتابخانه خانگی برای کودک خود می سازید و کتاب های این کتابخانه باید مناسب ظرفیت های شناختی و علائق کودک تان باشد.
- کتابخانه ای که به گونه ای روشمند تهیه شده باشد، در نهایت ذهن کودک را با روش شناسی تفکر آشنا می کند و این در زندگی اکنون و آینده او تاثیر بسزایی دارد.
آیا شما می دانید که گره ها و نابسامانی های اجتماعی هنگامی بسامان می شوند که شما در جایگاه یک شهروند اندیشه روشمند داشته باشید؟ اندیشه روشمند به شما و کودک تان می آموزد که برای حل مشکلات اجتماعی و خانوادگی روش ها و افزارهایی موثرتر به کار ببرید. این موضوع ممکن نمی شود، مگر این که همه ما به گونه ای روشمند مطالعه کنیم. کودکی که به صورت پراکنده و بی هدف تنها به قصد سرگرمی کتاب می خواند هیچ گاه نمی تواند با تفکر انتقادی و روشمند آشنا شود. پس در گزینش کتاب برای کودک همواره باید:
- بین کتاب هایی که کارکرد سرگرمی دارند با کتاب هایی که مفاهیم اجتماعی و فرهنگی را در بافتی زیبایی شناسانه به کودک می آموزاند، تعادل برقرار کرد.
اگر شما می خواهید برای کودک خود کتاب تهیه کنید، به یاد داشته باشید که بیشتر کیوسک های روزنامه فروشی کتاب های بازاری را ارائه می دهند که در نهایت تنها می توانند چند دقیقه ای کودک شما را سرگرم کنند. این گونه کتاب ها نه به کودک، روش های تفکر را می آموزند و نه مفاهیم انسانی و اجتماعی را به او منتقل می کنند. یک کتاب خوب باید در همین حال که کودک را سرگرم می کند مفاهیمی مانند پاسداری از محیط زیست یا همزیستی و مدارا با دیگران را به او بیاموزاند.
پدر و مادری که روشمند کتاب نمی خوانند و کودک خود را نیز با کتاب روشمند آشنا نمی کنند فضا را برای رواج کتاب های کودک بازاری فراهم می کنند. هرگز با خود اندیشیده اید که چرا کتاب های کارتونی چنین به فراوانی در کیوسک های مطبوعاتی به فروش می رسد و شوربختانه بیشترین مشتریان این کتاب های خانواده های طبقه میانی جامعه ما هستند. مادر یا پدر در حالی که بسیار شتاب دارد، هنگام خرید روزنامه، سیگار یا آدامس، اگر بچه ای همراه خود داشته باشد و او هم هوس کتاب کند، کتابی هم از روی پیشخوان برمی دارد. چنین پدر و مادری هنگامی که به کتابفروشی سر می زنند، بدترین کتاب ها را برای کودک و نوجوان خود برمی گزینند. اگر از کتابفروش هم کمک بخواهند در بیش تر موردها کتابفروش نمی تواند به آن ها کمک کند، چون او هم خود روشمند نمی اندیشد.
نکته مهم دیگر در گزینش روشمند کتاب برای کودک درک ظرفیت های شناختی اوست.
- ذهن هر کودکی گنجایش خاصی دارد. برای گزینش کتاب باید گنجایش های ذهنی کودک را در نظر گرفت.
کودک پیش دبستان با کودک سال های پایان دبستان دو دنیای متفاوت دارند. بسیار رخ می دهد که پدر و مادری برای کودک پیش دبستان کتابی می خرد که فراتر از ظرفیت های شناختی اوست و بیش تر مناسب کودک سال های دبستان است و برعکس آن نیز دیده می شود. گاهی ما برای یک نوجوان کتابی را برمی گزینیم که سبب فرار او از کتابخوانی می شود. زیرا سادگی متن و مفاهیم ارائه شده در آن او را از خواندن بیزار می کند. در این وضعیت نیز تنها گزینش آگاهانه و روشمند کتاب به یاری خانواده می شتابد.
پدران و مادران باید به این باور برسند که ادبیات کودکان سودمندی های بسیاری برای کودک آن ها دارد. پدران و مادران! باور کنید که خواندن ادبیات به کودک شما کمک های فراوانی می کند. نخستین آن آشنایی با تجربه هایی است که کودک از هیچ راه دیگری جز کتاب نمی تواند با آن آشنا شود. هنگامی که کودک شما داستانی در باره قطب شمال می خواند، نه تنها با طبیعت آنجا آشنا می شود، رفتارها و سنت های آن ها را می شناسد، بلکه خودآگاه یا ناخودآگاه به سنجش بین طبیعت و رفتارهای جامعه خود با آنجا می پردازد. این سنجش بنیان های استدلال عقلی را در ذهن او افزایش می دهد. او را کودکی سنجشگر بار می آورد. و مهم تر از آن کودک شما را از دنیای کوچک پیرامونش جدا می کند و به سرزمین های شگفت آور تخیل می کشاند.
- گزینش روشمند کتاب، دروازه های تخیل را به روی کودک شما باز می کند.
اگر شما به گونه ای روشمند برای کودکان کتاب تهیه کنید، نسبت بین دنیای تخیلی و واقعی را در نظر خواهید گرفت. به همان اندازه که برای کودک داستان های فانتزی برمی گزینید، داستان های واقعی نیز انتخاب کنید.
اگر می خواهید که این زنجیره کتاب گریزی در جامعه ما شکسته شود، باید که برای کودک خود کارشناسانه کتاب برگزینید. و چون رسیدن به کارشناسی آسان نیست، پس باید به این نکته توجه کنید که در جهان امروز کار کتاب کودک کاری پیچیده و دانشورانه است، و در این زمینه نیز کارشناسانی وجود دارند. نخستین و ساده ترین کار این است که به فهرست های برگزیده که بنیادها و سازمان ها و انجمن های دوستدار کتاب کودک منتشر می کنند، برگردید و بر پایه روش های کارشناسی که آن ها ارائه می دهند، برای کودک خود کتاب برگزینید. اگر برای همه این چیزها که گفته شد، وقت کافی ندارید، کوشش کنید که با کارشناسان ادبیات کودکان و کسانی که این مقوله را می شناسند گفت و گو کنید و از آن ها راهنمایی بخواهید. ما پایگاه کتابک را به همین منظور راه انداخته ایم. امید که پایگاه ترویج بتواند در این زمینه به شما کمک کند.