مانگا چیست؟
مانگا، نوعی کمیک استریپ (داستان مصور) یا رمان گرافیکی است که در ژاپن منتشر می‌شود. اولین مانگاها در قرن بیستم در ژاپن طراحی و منتشر شدند. داستان مصور به شکل امروزی، در طی جنگ جهانی دوم، وارد ژاپن شد. پیش از آن، این نوع داستان‌ها فقط در ایالات متحده‌ی آمریکا تولید می‌شد. اما پس از ورود آن به ژاپن، گسترش چشم‌گیری پیدا کرد تا آن‌جا که ژاپنی‌ها در این زمینه، گوی سبقت را از آمریکایی‌ها ربودند. البته فرم روایی مانگا در ژاپن پیشینه‌ی تاریخی طولانی دارد. اما مانگاهای امروزی سابقه‌ای کمتر از 100 سال در این کشور دارند.
در ژاپن مردم در هر سنی مانگا می‌خوانند. این مانگاها، آثاری در موضوع‌های گوناگون مانند ماجراجویی، کسب و کار و تجارت، طنز، کارآگاهی، نمایشی، تاریخی، ترسناک، معمایی، عاشقانه، علمی_تخیلی، فانتزی، ورزشی، بازی‌ها و ... هستند. در ابتدا مانگاها فقط در مجله‌ها منتشر می‌شد اما کم کم و با افزایش استقبال مخاطب‌ها از آن، کتاب‌های مانگا منتشر شدند و دیری نپایید که شمار کتاب‌های مانگا آن‌قدر زیاد شد که به زبان‌های مختلف ترجمه شدند تا جایی که امروزه، مانگا تبدیل به ویژگی فرهنگی کشور ژاپن شده است.
اگر کتاب‌های مصور آمریکایی فقط برای روایت داستان‌های علمی تخیلی و جنایی و بیشتر برای کودکان و نوجوانان تولید شده بودند، مانگاها، برای همه و در موضوعات بسیار گسترده منتشر شده‌اند. انواع مانگا براساس سن مخاطب این‌ها هستند:
- کودومو(kodomo): برای کودکان
- شونن(shonen): برای نوجوانان پسر
- شوجو(shojo): برای به نوجوانان دختر
- سینن(seinen): برای مردان
- جوسی(josei): برای زنان
مانگاهایی که برای کودکان و نوجوانان تولید می‌شوند، محتوای آموزشی هم دارند. هر ساله ژاپن تولید انبوهی از این محصول دارد. به گونه‌ای که درآمد صادرات مجله‌ها و کتاب‌های مانگا، سالانه به بیش از چندین میلیارد دلار می‌رسد. از میان این حجم عظیم محتوا، بخشی هم به مانگاهای کمک آموزشی برای کودکان و نوجوانان اختصاص داده شده است.
نقش مانگاها در آموزش کودکان و نوجوانان بسیار اهمیت دارد چرا که مانگا هم خوانندگان را با داستان‌ها و شخصیت‌های جذاب سرگرم می‌کند و هم به آن‌ها اطلاعات ارزشمندی از دنیای واقعی می‌دهد. مانگا، مانند داستان‌های مصور دیگر، خواندن و دیدن را با هم ترکیب می‌کند و با این کار، روند داستان را سریع‌تر و یادآوری آن را آسان‌تر می‌کند. چرا که دیگر نیاز نیست تا مغز مخاطب برای تصویرسازی داستان وقت و انرژی بگذارد و این انرژی را برای درک عمیق محتواهای کتاب می‌گذارد. از سویی با تصویرهای زیبا و جذاب، که اغلب فانتزی و اغراق‌آمیز هستند، خواندن را برای مخاطبینی که رابطه‌ی خوبی با کتاب‌خوانی ندارند، شیرین‌تر می‌کند.
اولین مانگاهای آموزشی، درباره‌ی مشاغل مختلف برای کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان بودند. این مانگاها به منظور آشنا شدن توده‌ی مردم با ویژگی‌های یک شغل مانند استعداد مورد نیاز، مدارک تحصیلی و کاری و هم‌چنین شرایط کاری و درآمد آن، تولید و منتشر شدند. این مانگاها علاوه بر زیبایی و جذابیت بصری، محتوای تحقیقاتی و علمی زیادی داشتند. بعد از آن شمار زیادی کتاب و مجله‌ی مانگا در موضوعات مختلف علمی مانند کشاورزی، پرورش گیاهان زینتی و حتی علوم پایه هم‌چون فیزیک و شیمی و ...تولید شدند. اما این کتاب‌ها با وجود ظاهر جذاب و سرگرم‌کننده هنوز محتوایی سنگین و تخصصی داشتند و تا تولید مانگاهای مناسب برای آموزش عمومی کودکان و نوجوانان راه طولانی در پیش بود.
امروزه دانشمندان در جهان درباره‌ی مانگا مطالعه می‌کنند. همان‌طور که گفته شد، از مانگا در ژاپن و کشورهای دیگر جهان، به عنوان یک قالب مهم روایی و آموزشی استفاده می‌شود. مانگا گونه‌های مختلفی دارد و هرچند که مانگاهای مخصوص آموزش کودک و نوجوان درصد کمی از تولیدات آن را تشکیل می‌دهد، با این حال به دلیل تولید بسیار مانگا، همین درصد کم، شامل میلیون‌ها نسخه‌ی آموزشی می‌شود.
در مانگا، زبان تصویر بر زبان متن غالب است. برای نمونه در روایت یک داستان، حالت چهره‌ی شخصیت‌های آن داستان بیشتر از واژه‌هایی که در صفحه‌های مانگا آورده می‌شود، بار روایی دارد. بر اساس نظریه‌ی «رمزگذاری دوگانه» که درباره‌ی فعالیت‌های مغز است، سیستم شناختی انسان از دو قسمت تشکیل شده است، سیستم کلامی و سیستم غیرکلامی. هر کدام از این سیستم‌ها ورودی‌های ویژه‌ی خود را دارند. هم‌چنین قسمت پردازش هرکدام از این سیستم‌ها متفاوت است. مانگا سبب می‌شود که ورودی‌های کلامی (واژه‌ها) و غیرکلامی(تصویرها)، یکی بشوند. از سویی وقتی مفاهیم تصویرها و واژه‌ها با هم مطابقت داشته باشد، مفهوم کلی آن صفحه، توسط هر دو سیستم رمزگذاری و پردازش می‌شود. بنابراین آن مطلب، در حافظه‌ی کوتاه مدت و بلند مدت خواننده کتاب می‌ماند. از سویی پژوهش‌گران بر این باورند که نظام علت و معلولی نوشته‌هایی که با تصویرها همراه هستند، راحت‌تر قابل درک هستند و به سرعت خواندن و درک مطلب کمک می‌کنند.
پژوهش‌هایی که به تازگی انجام شده است، دلیل موثر بودن مانگا را برای آموزش، وجود سطوح مختلف دریافتی در آن‌ها می‌دانند. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که هر مانگا، از چهار سطح بصری و کلامی برخوردار است که جمع این‌ها، کارایی مانگا را برای انتقال مفاهیم بالا می‌برد:
سطح اول: نشانه‌های تصویری برای انتقال معانی در تصویرها
سطح دوم: نشانه‌های روایی در جمله‌های گفتاری (استفاده از کلمه‌های کلیدی و مختصر و مفید)
سطح سوم: حرکت در تصویرها (تصویرهایی که با وجود دوبعدی بودن، ایستا به نظر نمی‌آیند.)
سطح چهارم: نشانه‌های ویژه‌ای که حالت‌های درونی افراد را نشان می‌دهد (مانند به کار بردن قطره‌های کوچک، دود، ستاره و خط‌های به هم ریخته در پیرامون سر شخصیت برای نشان دادن احساس تعجب.)
در دهه ی 1950، یک سبک مانگا به نام مانگای گاکوشو (gakushū) یا «مانگای یادگیری روشن» از میان تمام سبک‌های آموزشی مانگا به وجود آمد که ویژه‌ی آموزش کودکان بود. این نوع مانگا، درس‌هایی مانند تاریخ، جغرافیا، علوم، ریاضیات و حتی ادبیات و دستور زبان را به کودکان ژاپنی آموزش می‌داد. در همین دهه، مانگای گاکوشو به زبان‌های انگلیسی و فرانسه و آلمانی ترجمه و بومی‌سازی شد و در جهان به عنوان شیوه‌ی تاثیرگذار و تازه‌ای از آموزش به کودکان معرفی شد.
در سال 1986، کتاب «نسبت اقتصاد نوین ژاپن با مانگا» منتشر شد. در این کتاب نوشته شده که بر خلاف نگاه غالب جامعه، بیش‌ترین فروش و استقبال از مانگا از انواع عاشقانه و اروتیک آن نیست. بلکه بیشتر خوانندگان به دنبال خرید آن دسته از مانگاهایی هستند که بتواند مفاهیم خشک و دشوار علمی را با لحنی شیرین و سرگرم‌کننده توضیح دهد. در اهمیت مانگا در معادله‌های اقتصادی جهان همین بس که این کتاب (کتاب نسبت اقتصاد نوین ژاپن با مانگا) در سال 1987، یکی از 5 کتاب پرفروش جهان در زمینه‌ی اقتصاد و تجارت شد.
در مانگاهای آموزشی، تلاش شده که از پیچیدگی زبان کاسته شود و مفاهیم اصلی درسی به شکل داستان بیان شوند. برای نمونه مفاهیمی مانند نظریه‌ی فرگشت داروین و یا حتی مفاهیم پیچیده‌ی اقتصادی مانند کتاب شرح کتاب «سرمایه» از مارکس. ناگفته پیداست که تولید مانگای آموزشی در کنار ذوق هنری، به تسلط بر موضوع مورد آموزش هم نیاز دارد. برای این منظور برای طراحی مانگاهای آموزشی، یک گروه چند نفره از طراحان مانگا و متخصصان آن رشته‌ی تخصصی خاص با هم همکاری می‌کنند.
نمونه‌ای از کتاب مانگای آموزشی با موضوع «نظریه‌ی فرگشت داروین»
نمونه‌ای از مانگای آموزشی با موضوع «شرح کتاب سرمایه‌ی مارکس»
در مورد درس‌های ابتدایی، مانگاهای زیادی تولید شده است. برای نمونه مانگای معروف "Moyashimon-Tales of Agriculture"(مویاشیمون- قصه‌های کشاورزی)، به بررسی دانه‌ها و محصولات مختلف کشاورزی و شیوه‌ی به عمل آمدن آن‌ها و هم‌چنین آسیب‌ها و مواد و شرایط مورد نیازشان می‌پردازد. در این مانگا، دانه‌های مختلف گیاهی و قارچ‌ها و ...جان‌بخشی شده‌اند و با انسان‌های دیگر، که اغلب دانش آموز هستند، تعامل دارند. این تعامل داستان‌هایی را شکل می‌دهد که مخاطب از راه آن‌ها با ویژگی‌های هریک از محصولات کشاورزی آشنا می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که پس از چاپ این کتاب مانگا علاقه‌ی دانش‌آموزان دوره‌ی متوسطه به ادامه‌ی تحصیل در رشته‌ی کشاورزی در دانشگاه به میزان چشم‌گیری افزایش یافته است.
نمونه‌هایی از صفحه‌های مانگای Moyashimon-Tales of Agriculture( مویاشینوم-قصه‌های کشاورزی)
مانگاهای آموزشی مانند این فراوان هستند. پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که مانگاها در سال‌های آینده، در آموزش کودکان سهم بسیار مهمی خواهند داشت. به طوری که کتاب‌های سنتی درسی کودکان به زودی حذف می‌شوند و جای خود را به مانگاها و کمیک استریپ‌ها و رمان‌های گرافیکی خواهند داد. نظام آموزشی ما هم برای جذب کودکان و نوجوانان نسل‌های جدید که میانه‌ی خوبی با کتاب درسی ندارند، ناگزیر است به سوی تولید بومی کمیک استریپ برود و از تجربه‌های موفق کشوری مانند ژاپن در این زمینه استفاده کند.
