کتاب دوجلدی «فهرست کتاب‌های درسی کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی (مسجد اعظم)» حاصل تلاش‌های چندین ساله «مجید جلیسه» -کتاب‌شناس و کتاب‌پژوه- است که با همکاری «معصومه امید»، فهرست الفبایی کتاب‌های درسی دو دوره قاجار و پهلوی موجود در کتابخانه مسجد اعظم قم را در اختیار پژوهش گران قرار داده است. این کتاب توسط «نشر وراقان» در سال ۱۴۰۲ منتشر شده است.
شاید با توجه به موضوع و محتوای این کتاب، پرسش‌هایی در ذهن پژوهشگران حوزه ادبیات کودک شکل بگیرد. از جمله اینکه: موضوع کتاب‌های درسی چه ارتباطی با ادبیات کودک دارند؟ و آیا یکی از کارکردهای این کتاب می‌تواند پژوهش در حوزه ادبیات کودک باشد یا خیر؟ پاسخ این نوع پرسش‌ها را می‌توان در چند محور صورتبندی کرد:
یکم:
کتاب «فهرست کتاب‌های درسی کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی» کتابی است متعلق به حوزه «فرهنگ کودکی»؛ به طوریکه بخشی از تاریخ این فرهنگ را منعکس می‌کند. اما تمایز و جداسازی فرهنگ کودکی از ادبیات کودک و به دنبال آن، تاریخ فرهنگ کودکی از تاریخ ادبیات کودک ناممکن به نظر می‌رسد. این حیطه‌ها در هم تنیده‌تر از آن هستند که بتوان دست به تمایزگذاری بین آن‌ها برد.
خرید مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران
دوم:
این مجموعه، شامل فهرستی از کتاب‌های درسی است و به عبارتی معرف آثار پداگوژیک است. در نگاه معاصر، هنر و از جمله ادبیات کودک نمی‌تواند نسبتی با این نوع کتاب‌ها داشته باشد. اما تاریخ ادبیات کودک، با این نگاه معاصر سازگار نیست. به لحاظ تاریخی، ادبیات کودک چه در ایران و چه در جهان-اگر چه، نه به صورت همزمان- روندی را طی کرده‌اند که می‌توان آن را روند گذار از آموزش به لذت نامید. خواندن به قصد لذت، معیاری امروزی است و در نتیجه نمی‌توان برای شناخت ادبیات کودک در گذشته، تنها به این معیار اکتفا کرد. ادبیات کودک در گذشته بیشتر بر هدف آموزشی متمرکز بوده است. امروزه نیز، آثار ادبی خلق شده برای کودکان - حتی زمانی که بیشترین ویژگی‌های هنری را دارند و سرشار از جنبه‌های زیبایی شناختی هستند - گوشه چشمی بر امر آموزش دارند. با این تفاوت که آموزش و یادگیری را در بستری از لذت خواندن، ممکن می‌کنند. بنابراین به صرف اینکه این کتاب حاوی فهرستی از کتاب‌های درسی است، نمی‌توان حکم به عدم ارتباط آن با ادبیات کودک داد.
در سایت آموزک بخوانید: مقاله‌ها و نوشته‌های پداگوژی آموزش خلاق
سوم:
کتاب‌های درسی معرفی شده در این دو جلد، متعلق به دو دوره قاجار و پهلوی است و در بخش بزرگی از این ظرف زمانی، ادبیات کودک -به معنی خلق آثار غیر درسی برای کودکان- وجود نداشته است. این وضعیت دست کم تا دهه سی شمسی کم و بیش ادامه پیدا می‌کند. زنده یاد «توران میرهادی» از فقر کتاب برای برگزاری نمایشگاه کتاب در سال ۱۳۳۵ می‌گوید:
«... اولین نمایشگاه کتاب را در سال ۱۳۳۵ در دانشکده هنرهای زیبا و با کمک مجله سپیده فردا دایر کردیم. قصد داشتیم مجموعه تمام کتاب‌هایی را که در ایران برای بچه‌ها منتشر شده است، به نمایش بگذاریم. در بازار به جستجو پرداختیم. ابتدا کتاب داستان خاله سوسکه و آقا موشه را با نقاشی‌های ناشیانه و چاپ سنگی پیدا کردیم. سپس به سراغ "جبار باغچه بان" و کتابهایش مانند "خانم خزوک" و "زندگی اطفال" رفتیم. کتاب‌هایی مثل حسین کرد شبستری، لیلی و مجنون و گلستان و بوستان را هم جمع آوری کردیم... این نمایشگاه کوچک فقر ما را در زمینه کتاب‌های کودکان بوضوح مطرح می‌کرد...»(۱)
از این‌رو، برخی جامعه شناسان، ادبیات کودک را پدیده‌ای مدرن در ایران می‌دانند و بر این باورند که ادبیات کودک نیز همچون کودکی برساخته‌ای مدرن است. به رسمیت شناخته شدن کودک و کودکی، مرز تفکیک این دوران با گذشته است. پیش از این دوران، آنچه کودکان می‌خواندند، آثاری نه برای کودکان که برای بزرگسالان بودند؛ اما گاهی برای خواندن و آموزش کودکان از سوی بزرگسالان انتخاب می‌شدند. مطابق این دیدگاه، ادبیات کودک به معنای متعارف امروز -خلق آثار غیردرسی و برای کودکان- وجود نداشته است. در غیاب آثاری از این دست، بار بر جا مانده ادبیات کودک بر دوش کتاب‌های درسی قرار می‌گیرد؛ چندانکه «تاریخچه ادبیات کودک نشان می‌دهد این گونه ادبی در ایران پس از مشروطه توسط علمای تعلیم و تربیت شکل گرفته است.»(۲) و در برخی موارد چهره‌های ادبیات کودکی هستند که در تألیف و تدوین کتاب‌های درسی نقش آفرینی می‌کنند.
چهارم:
ادبیات کودک به مثابه برساختی مدرن، تنها نظریه در تکوین ادبیات کودک ایران نیست. پژوهشگرانی هستند که با تأمل در فرهنگ کودکی و تاریخ فرهنگ کودکی بر این باورند که ادبیات کودک ایران، تاریخ و قدمتی دیرینه دارد و ریشه‌های آن «به فراتر از سه هزار سال باز می‌گردد.»(۳) عدم به رسمیت شناخته شدن کودک و کودکی در ادوار پیشین، دلیلی بر فقدان ادبیات کودک در آن ادوار نیست و به رغم تفاوت‌های ادبیات کودک در گذشته و حال، شناخت ادبیات مدرن کودک در گرو بازخوانی و شناخت سنت است. «ادبیات کودکان برای پیشرفت خود نیاز به آگاهی تاریخی دارد. دستیابی به این آگاهی تاریخی تنها با پژوهش و شناسایی جایگاه ادبیات کودکان در بستر تاریخ ممکن است.»(۴) کتاب «فهرست کتاب‌های درسی کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی» از جمله کتاب‌هایی است که امکان این نوع پژوهش و بازخوانی را می‌دهد.
تکمله:
کتاب «فهرست کتاب‌های درسی کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی»، منبعی است برای راهنمایی پژوهشگران، چندانکه که گویی راهی از راه‌های دشوار پژوهش را علامت گذاری کرده است. اما از حیث محتوا و موضوع پژوهش، کتابی است با دو نبش: نبشی رو به تاریخ آموزش و پداگوژی در ایران، با همه زیرشاخه‌هایش و نبشی رو به ادبیات کودک، باز هم با همه زیرشاخه‌هایش. هر دو نبش متعلق به یک بنا یعنی فرهنگ کودکی هستند؛ اگرچه این تعلق، امروزه نسبت به گذشته با حدود و ثغور بیشتری همراه شده است.
منابع:
۱- میرهادی، توران. جستجو در راه‌ها و روش‌های تربیت. نشر دیدار. صفحه ۱۴۷
۲-حجوانی، مهدی. ارکان ادبیات کودک. انتشارات فاطمی. تهران: ۱۴۰۲. صفحه ۷۳
۳-محمدی، محمدهادی. قایینی، زهره. تاریخ ادبیات کودکان ایران. تهیه شده در موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان. نشر چیستا. ۱۳۸۰ جلد اول، پیشگفتار، صفحه دو
۴-همان منبع، صفحه یک
