پیترپن، کودک 100 ساله و همیشه‌جوان

ج.ام بری[1]: "پیتر پن[2]" هنوز هم یکی از محبوب‌ترین کتاب‌های کلاسیک کودکان است و تا به حال تفسیرهای زیادی را به خود دیده است.

امسال صدمین سالگرد انتشار رمان کودکانه‌ی "پیتر و وندی[3]" نوشته‌ی جیمز متیو بری[4] است. قهرمان داستان، پیترپن در این مدت نه پیر و نه بزرگ شده است (این با شعار او در تضاد است). او که همیشه جوان است، در قرن بیست‌ویکم در سرزمین نورلند[5] پرواز می‌کند، با هوک، دزد دریایی شوم، مبارزه می‌کند و وندی، جان[6] و میشائل[7] را وارد ماجراجویی‌های هیجان‌انگیز می‌کند. شخصیت پیترپن در سرتاسر جهان به عنوان یک "اسطوره یا نماد همیشه‌جوان و جاودانه" شناخته می‌شود. اما چقدر متن اصلی برای خوانندگان امروزی در آلمان شناخته شده است و در واقع «اصل» اثر چیست؟ این مقاله به بررسی این پرسش، به تاریخچه‌ی پیدایش آن، اهمیت آن در آلمان، و تصاویر مختلف و نسخه‌ی رسمی کلاسیک آن می‌پردازد.

در سایت کتابک بخوانید: معرفی کتاب پیتر پن

رمان، نمایشنامه، کتاب کودک

تاریخچه‌ی انتشار ماجراهای پیترپن در نگاه اول گیج‌کننده است. در شکل چاپی، شخصیت پیترپن برای اولین‌بار در یک رمان اپیزودیک بزرگسالان ظاهر شد. رمان پرنده‌ی سفید کوچولو (1902) اغلب بازنمای رابطه‌ی تخیلی بری با خانواده لولین دیویس[8] و پسر ارشد آن‌ها جورج[9] است. چندین فصل در کتاب وجود دارد که در آن راوی، تجربیات یک کودک پرنده به نام پیترپن را برای دوستش دیوید[10] می‌گوید. پیتر بلافاصله پس از تولد به محل اصلی خود در پارک کنزینگتون[11] لندن پرواز و در جزیره‌ی پرندگان زندگی و شب‌ها با پری‌ها بازی می‌کند و از آزادی خود لذت می‌برد. تلاش او برای بازگشت به مادرش با شکست مواجه می‌شود، زیرا او اکنون صاحب فرزند دیگری شده است و پنجره‌ای را که پیتر از آن فرار کرده، بسته نگه می‌دارد.

چهارسال بعد فصل‌های این کتاب با تغییرات جزئی به‌عنوان یک کتاب مستقل برای کودکان تحت عنوان پیترپن در باغ‌های کنزینگتون (1906) منتشر شد. این داستان حاوی عناصر و ایده‌های کلیدی داستان پیترپن قبلی است و سبک روایت تا حدی طنزآمیز و کنایه‌آمیز است که هم بزرگسالان و هم کودکان را مورد خطاب قرار می‌دهد.

خرید آثار کلاسیک کودک و نوجوان

با این حال، این کتاب و چنین تجربه‌هایی با پری‌ها و پرندگان در دنیای پارک کنزینگتون، هرگز محبوبیت ماجراجویی‌های بعدی پیترپن را نداشتند و امروزه بیشتر در مباحث نقد ادبی از این کتاب استفاده می‌شود. در سال 1904، بری، نمایشنامه‌ی پیترپن یا پسری که بزرگ نمی‌شود را از روی داستان‌های دزدان دریایی و داستان‌های هندی ساخت که با پنج پسر خانواده دیویس اجرا می­کرد. نمایشنامه در 27 دسامبر 1904 در لندن به نمایش درآمد. در این نمایشنامه که شباهت زیادی به رمان اواخر سال 1911 دارد، پیتر از فرزندان خانواده‌ی دارلینگ (وندی، جان و مایکل) دعوت می‌کند تا او را در جزیره‌ی خارق‌العاده نورلند همراهی کنند تا به شکاری ماجراجویانه بروند و برای شان داستان پسران گمشده را تعریف می‌کند. بری، جلوه‌های ویژه‌ی استادانه‌ای را برای نمایش ابداع کرد تا صحنه‌های پرواز کودکان، ظاهر پری تینکر بل[12] و تمساح‌های گرسنه را به تصویر بکشد. او از همان ابتدا با واکنش‌های پرشور مخاطبان بزرگ و کوچک مواجه شد. در انگلستان، این نمایش که در قالب سنت پانتومیم‌های کریسمسی بریتانیایی است، در 106 سال گذشته تقریباً هر سال اجرا می‌شود. بری در چند سال نخست بارها فیلمنامه را به دلیل مشکلات فنی و نقش‌های بازیگران تغییر داد تا این که در سال 1928 نسخه‌ی نهایی را منتشر کرد که تفاوت زیادی با نسخه‌ی اولیه داشت. از مهمترین تغییرات نسبت به نمایشنامه می‌توان به روایت بسیار متمایز اشاره کرد که راوی در این نسخه اغلب مستقیماً با خوانندگان صحبت می‌کند، شخصیت‌پردازی دقیق‌تر است و همچنین چندین صحنه به آن اضافه شده است.

پیترپن در آلمان

این نمایشنامه که در سال 1952 در نسخه‌ای ترجمه اریش کستنر[13] به نمایش درآمد، در آلمان نیز بسیار محبوب است. تنها در 20 سال گذشته، نمایش پیترپن در بیش از 30 تئاتر حرفه‌ای آلمان اجرا شده است (از جمله نسخه‌ی موزیکال کریستین برگ[14] و کنستانتین وکر[15] در هامبورگ در سال 2008) که تماشاگران بسیاری را به خود جلب کرد. با این وجود، ماجراهای قهرمانِ همیشه‌جوان در این کشور از سوی دو منبع دیگر بیشتر شناخته شده است: از سوی شرکت فیلم‌سازی والت دیزنی در سال 1953 و کتاب‌های کلاسیک کودکان در چاپ‌های مختلف. در حال حاضر بیش از ده نسخه‌ی مختلف پیترپن در بازار کتاب آلمان موجود است. داستان پیترپن در مجموعه ‌کتاب‌های کلاسیک کودکان آرنا[16] و مجموعه‌کلاسیک‌های درسلر[17]، که مانند نسخه‌ی غیرمصور انتشارات اینزل[18] و نسخه‌ی دوزبانه انتشارات آناکوندا[19] که حاوی متن‌های خلاصه نشده است، منتشر شده است. البته نسخه‌های کم‌وبیش کوتاه‌شده و مصور آرنا، کوپنرات[20] و راونسبورک[21] داستان پیترپن را که حدود 200 صفحه است در 40 تا 80 صفحه شرح داده است. اگرچه پیتر پن اولین کتاب کلاسیک کودکان فروخته شده در آلمان نیست (داستان‌هایی مانند "دکتر دولیتل" یا "آلیس در سرزمین عجایب" محبوبیت بیشتری دارند) این کتاب همچنان در بین ده کتاب برتر قرار دارد.

پیترپن در تصاویر

از همان ابتدا، آثار کلاسیک از سوی تصویرگران مشهور سراسر جهان به تصویر کشیده شده‌اند. پس از فرانسیس دی. بدفرد[22]، که تصویرگر نسخه‌ی اصلی پیترپن بود، می‌توان از میبل لوسی اتول[23]، ادوارد آردیزونی[24]، یان اورمراد[25]، تونی راس[26]، فولویو تستا[27] و استفان گیرل[28] و همچنین در آلمان، برای مثال، هورست لمکه[29] و سیبیل هاین[30]، نام برد که داستان را در دست گرفتند و آن را در سبک‌های مختلف و دوست‌داشتنی، جادویی یا خنده‌دار به تصویر کشیدند.

نمونه ای از تصاویر اصلی توسط اف دی بدفورد: پیتر در حال مبارزه با هوک

در سالگرد انتشار کتاب، نسخه‌ای با تصاویری از تصویرگر استرالیایی رابرت اینگپن[31]، به زبان آلمانی از سوی انتشارات کنزبک[32] در سال 2010 منتشر شد و اخیراً برای طرفداران بزرگسال پیترپن نیز جالب بوده است.

اینگپن با خط های نازک، سرزمین خیالی نورلند را با تصاویری مبهم و واقع‌گرایانه و جادویی با رنگ‌های گرم ترسیم می‌کند. تصاویر دوصفحه‌ای که محل سکونت زیرزمینی پسران گمشده و نبرد بین دزدان دریایی و سرخپوستان را نشان می‌دهد، و همچنین طرح‌های روی جلد قهرمان بازیگوش و رویایی در ژست‌های مختلف روی کاغذ پایانی کتاب، چشمگیر است. تصویر برجسته‌ی دیگری از تصویرگر آلمانی زوزانه یانسن[33] در نسخه‌ی سال 2006 ارائه شده است که متأسفانه تنها از سوی ادیسیون اتر[34] در فرانسه منتشر شد. کلاژهای برجسته، با فرمت بزرگ و تیره همراه با مقیاس‌ها و پرسپکتیوهای متفاوت، جزئیات تصویر را نشان می‌دهند که چشم‌اندازهای جدیدی را در متن می‌گشاید و نشان‌­دهنده‌­ی جنبه‌های تاریک داستان بری است.

نمونه ای از تصاویر خلق شده رابرت اینگپن

پیترپن و دزد دریایی سرخ

داستان پیترپن بارها و بارها الهام‌بخش نویسندگان دیگر شده است تا در آثار خود به این اثر کلاسیک معروف اشاره کنند یا ماجراهای کاملاً جدیدی ابداع کنند، مانند نویسندگان آمریکایی دیو بری[35] و ریدلی پیرسون[36] که اخیراً "پیتر و ستاره‌گیرها" را در چهار کتاب، منتشر کردند. مجموعه‌های ستاره‌گیران، (2009-2011) تجربیاتی از پیترپن را به تصویر می‌کشد که از نظر زمانی قبل از داستان بری قرار دارد.

با این حال، تنها نسخه‌ی «رسمی» که تاکنون از سوی نویسنده‌ی بریتانیایی جرالدین مک کاگرین[37] نوشته شده است و در مسابقه بزرگ اورموند استریت[38] برنده شد، اجازه‌­ی نوشتن ادامه‌ی داستان بری را کسب کرد.

در کتاب "پیترپن در اسکارلت" اثر مک‌کاگرین (پیترپن و دزد دریایی سرخ- سال 2006)، برادران جان و وندی بزرگ شده‌اند و همراه با پسران گمشده سابق، دچار کابوس‌‌هایی می‌شوند که با کمک یک ترفند، به شکل کودکان در می­‌آیند و به سرزمین نورلند باز می‌گردند، جایی که دوباره با پیتر به شکار لحظه­‌های ماجراجویانه می‌روند و با یک دشمن جدید مبارزه می‌کنند. نویسنده هوشمندانه سبک بری را بدون اینکه قدیمی به نظر بیاید، تقلید می‌کند و به شخصیت‌های کلاسیک، زندگی جدیدی می‌بخشد. مک‌کاگرین مطمئناً ذائقه‌ی خوانندگان اکشن‌محور امروزی را برآورده می‌کند.

پیترپن و دزد دریایی سرخ، تصویرگر دیوید وایات

اهمیت پیترپن امروزه

علی‌رغم نقدهایی که به کتاب پیترپن هست، برای نمونه، احساساتی بودن سبک بری و مخاطب قرار دادن ناروشن او، باز هم به نظر می‌رسد که این کتاب در این مدت بسیار گیرا و جذاب بوده است و بدون شک یکی از مهم‌ترین آثار کلاسیک کودکان محسوب می‌شود و همچنان الهام‌بخش تفسیرها و اقتباس‌های جدید است. منتقدان ادبی، روانشناسان و نویسندگان توضیحات مختلفی برای این موضوع ارائه می‌دهند. جکی وولشلگر[39] شخصیت پیترپن را به عنوان «پسر همیشه جوان» در مسیر دیگر شخصیت‌های ادبی که هیچ‌وقت پیر نمی‌شوند، مانند دوریان گری[40] اثر اسکار وایلد[41]، قرار می‌دهد. از دیدگاه او، پیترپن بری حاوی ترکیبی منحصر به فرد از داستان ماجراجویی و روایت فانتزی کمی وابسته به عشق شهوانی است، و همچنین دارای ترکیبات کهن الگویی یک افسانه است. از این­رو، جاودانه است.

پیتر هالیندیل[42]، اهمیت این نمایش را برای تماشاچی‌های مدرن، در به تصویر کشیدن عبور از مرزهای زمانی بین کودکی و دنیای بزرگسالی می داند که برای کودکان مانند والدین به طور یکسان هر بار جذابیت خودش را دارد. نویسنده‌ی مشهور بریتانیایی، جون ایکن[43]، در مقاله‌ی خود درباره نسخه‌ی کلاسیک درسلر[44]، این کتاب را با نگاه انتقادی به "غذاهای مخلتف پودینگ و خاویار، آبنبات و سس تارتار" مقایسه می‌کند. او نتیجه می‌گیرد که: «باید پذیرفت که پیترپن دارای نبوغی است که جایگاه او را تضمین می‌کند. کودکان همیشه از زبانی که کمی فراتر از درک آنهاست لذت می برند و والدین همیشه از مزخرفات زیرکانه لذت می‌برند و بنابراین یک مخاطب از پودینگ لذت می‌برد، دیگری از خاویار. شاید این راز موفقیت پیتر پن باشد.