بازگویی و خواندن خلاق؛ ساختن معنا با زبان کودک

چکیده

بازگویی و خواندن خلاق یکی از مؤثرترین مدل‌های رشد زبان و پرورش تخیل است؛
در این روش، کودک داستانی را که شنیده یا خوانده است با زبان خودش دوباره روایت می‌کند،
برای آن پایان تازه می‌سازد، شخصیت‌ها را تغییر می‌دهد، صحنه‌ها را جابه‌جا می‌کند
و معنای شخصی خود را از داستان می‌آفریند.

این تجربه، پیوندی عمیق میان خواندن، گفت‌وگو، تخیل و خودبیانگری ایجاد می‌کند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد بازگویی یکی از قوی‌ترین روش‌ها برای تقویت درک مطلب، مهارت روایت و تولید زبان است.

تعریف و ویژگی‌های مدل

بازگویی (Retelling) یعنی کودک داستان را — نه به‌صورت حفظی — بلکه به شیوه‌ای تازه و شخصی بازآفرینی می‌کند.

در این مدل، کودک می‌تواند:

• داستان را با کلمات خودش بازگو کند؛

• بخشی را حذف یا اضافه کند؛

• زاویه‌ی دید را تغییر دهد؛

• پایان یا شروعی تازه خلق کند؛

• شخصیت‌ها را عوض کند یا با دنیای خودش ترکیب کند؛

• داستان را به نقاشی، نمایش یا بازی تبدیل کند.

Louise Rosenblatt (1978) در نظریه‌ی تعاملی خواندن تأکید می‌کند:

«خواندن زمانی کامل می‌شود که خواننده تجربه‌ی متن را در ذهن و زبان خود بازآفرینی کند.»

این مدل دقیقاً بر همین اصل استوار است.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

۱) رشد زبان و ساختار روایت

بازگویی به کودک کمک می‌کند ترتیب رویدادها، ساختار داستان و پیوند علت و معلول را بفهمد.
پژوهش‌های Nell Duke نشان می‌دهد که بازگویی یکی از مؤثرترین ابزارها برای تقویت درک مطلب است.

۲) تقویت تخیل و آفرینش

کودک هنگام تغییر پایان یا شخصیت‌ها، تخیل خود را به کار می‌اندازد و به «سازنده‌ی معنا» تبدیل می‌شود.

۳) رشد اعتمادبه‌نفس کلامی

وقتی کودک داستان را به زبان خودش می‌گوید، قدرت بیان، جرات گفتن و توان توضیح دادن در او افزایش می‌یابد.

۴) تثبیت یادگیری و حافظه

بازگویی باعث تثبیت اطلاعات و فهم عمیق‌تر داستان می‌شود؛
در کلاس‌ها از آن به عنوان ابزاری برای سنجش فهم واقعی کودک استفاده می‌شود.

۵) پیوند میان خواندن و هنر

بازگویی می‌تواند در قالب نقاشی، نمایش، کلاژ، ساخت کتاب کوچک یا بازی نمایشی اجرا شود.
این ترکیب خواندن و هنر برای کودکان بسیار انگیزشی است.

پشتوانه‌ی علمی و پژوهشی

Margaret Meek (1991)

می‌گوید کودکان با بازگویی، «صدا و دیدگاه» خود را وارد داستان می‌کنند؛
این فرایند پایه‌ی شکل‌گیری هویت خواندن است.

Aidan Chambers (1993)

در کتاب Tell Me بر اهمیت گفت‌وگو و بازگویی تاکید می‌کند و آن را ابزار اصلی فهم کودکان از روایت می‌داند.

Maria Nikolajeva (2014)

در Reading for Learning توضیح می‌دهد که بازآفرینی داستان باعث می‌شود کودک «معنای داستان را تجربه کند، نه فقط بفهمد.»

UNESCO (2020)

بازگویی را یکی از مهارت‌های کلیدی در «سواد شکوفایی» معرفی می‌کند.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مدرسه و کتابخانه

در خانه

• بعد از بلندخوانی بپرسید: «حالا تو این داستان رو چطور تعریف می‌کنی؟»

• اجازه دهید کودک بخش‌هایی را تغییر دهد؛ تصحیح نکنید.

• کودک می‌تواند با اسباب‌بازی‌ها صحنه‌ها را اجرا کند.

در مدرسه

• معلم می‌تواند کارت‌های تصویری ترتیب رویدادها بدهد تا کودک آن‌ها را بازگو کند.

• فعالیت «پایان تازه بنویس» برای رشد خلاقیت بسیار مفید است.

• بازگویی گروهی (هر کودک یک بخش را ادامه دهد) مهارت شنیدن و همکاری‌ را تقویت می‌کند.

در کتابخانه

• نشست «قصه‌گو باش!»؛ کودک پس از شنیدن داستان نسخه‌ی خودش را تعریف می‌کند.

• ساخت کتاب کوچک: کودک داستان بازآفرینی‌شده‌اش را روی چند برگه می‌نویسد و نقاشی می‌کند.

  

نمونه‌ی عملی

پروژه‌ی کلاس اول: «خرس کوچولو چه می‌گوید؟»
پس از بلندخوانی داستان «خرس کوچولو گم شد»، معلم از کودکان می‌خواهد داستان را با پایان متفاوت بازگو کنند.

یک کودک می‌گوید:

«خرس کوچولو گم نشد؛ خودش رفت دنبال دوست جدید!»

کودک دیگر پایان تلخ‌تری می‌سازد.
این تفاوت‌ها فرصتی برای گفت‌وگو درباره‌ی احساسات، انتخاب‌ها و اخلاق داستان ایجاد می‌کند؛
در نهایت آن‌ها نسخه‌هایی کوچک از «داستان خودشان» درست می‌کنند.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. بازگویی را تصحیح نکنید؛ هدف، خلاقیت است نه تکرار دقیق.

2. اجازه دهید کودک پایان‌های عجیب و خیال‌انگیز بسازد.

3. با پرسش‌های باز کمک کنید:
   «اگر تو جای شخصیت بودی، چکار می‌کردی؟»

4. بازگویی را با هنر ترکیب کنید.

5. در بازگویی‌های گروهی، کودک خجالتی را مجبور نکنید.

6. از کتاب‌های تصویری با ساختار ساده برای شروع استفاده کنید.

   

جمع‌بندی

بازگویی و خواندن خلاق پلی است میان فهم و آفرینش.
در این مدل، کودک از شنونده‌ی منفعل به قصه‌گوی فعال تبدیل می‌شود؛
او نه فقط معنا را دریافت می‌کند، بلکه در ساختن آن نقش دارد.
این تجربه، یکی از لذت‌بخش‌ترین و مؤثرترین مسیرهای تربیت کتاب‌خوان خلاق است.

منابع

• Meek, M. (1991). On Being Literate.

• Chambers, A. (1993). Tell Me: Children, Reading & Talk.

• Duke, N. (2011). Reading Research in Practice.

• Rosenblatt, L. (1978). The Reader, the Text, the Poem.

• Nikolajeva, M. (2014). Reading for Learning.

• UNESCO (2020). Emergent Literacy Framework.