چکیده
در دوران نوجوانی، خواندن از یک فرایند ساده‌ی رمزگشایی به فعالیتی آگاهانه و پیچیده تبدیل می‌شود.
«خواندن راهبردی» به معنای خواندنی است که در آن نوجوان برای درک و یادگیری، از راهبردهای شناختی هدفمند استفاده می‌کند؛
او هنگام خواندن، می‌داند چرا می‌خواند، چگونه بخواند و در صورت نفهمیدن چه کند.
این مدل پایه‌ی تمام آموزش‌های مدرن درک مطلب در مدارس متوسطه است و خواننده را از «پیرو متن» به «اندیشنده‌ی فعال» تبدیل می‌کند.
تعریف و ویژگی‌های مدل
خواندن راهبردی (Strategic Reading) یعنی به‌کارگیری آگاهانه‌ی مجموعه‌ای از راهبردهای شناختی و فراشناختی برای درک، یادسپاری و تفسیر متن.
در این رویکرد، خواننده نه‌تنها محتوا را دریافت می‌کند، بلکه فرایند خواندن خود را پایش (monitor) می‌کند.
به بیان دیگر، خواندن راهبردی شامل مهارت‌هایی است مانند:
-
پیش‌بینی موضوع و هدف متن پیش از خواندن،
-
تنظیم سرعت خواندن متناسب با نوع متن،
-
مشخص‌کردن واژه‌ها یا بخش‌های دشوار،
-
خلاصه‌سازی و یادداشت‌برداری،
-
طرح پرسش از متن،
-
و ارزیابی درک پس از خواندن.
این مدل نخستین بار در دهه‌ی ۱۹۸۰ توسط Pressley & Afflerbach در نظریه‌ی “Strategic Processing in Reading” مطرح شد و بعدها در چارچوب‌های جهانی سواد نوجوانان (UNESCO Literacy Framework، OECD Reading Literacy) به‌عنوان یکی از مهارت‌های کلیدی قرن بیست‌ویکم معرفی شد.
اهداف تربیتی و نقش در رشد نوجوان
خواندن راهبردی، نوجوان را به خواننده‌ای فعال، هدفمند و متفکر تبدیل می‌کند.
مهم‌ترین اهداف تربیتی این مدل عبارت‌اند از:
-
درک عمیق و تحلیلی از متن: نوجوان به‌جای حفظ کردن، معنا را می‌سازد.
-
افزایش خودآگاهی در خواندن: او یاد می‌گیرد کِی فهمیده و کجا باید دوباره بخواند.
-
رشد تفکر انتقادی: با طرح پرسش از متن، توان تشخیص استدلال و شواهد را پیدا می‌کند.
-
تقویت حافظه و سازمان‌دهی اطلاعات: خلاصه‌سازی و یادداشت‌برداری به یادگیری پایدار کمک می‌کند.
-
کاهش اضطراب مطالعه: با داشتن راهبردهای مشخص، خواندن برای نوجوان قابل‌پیش‌بینی و لذت‌بخش‌تر می‌شود.
پژوهش‌های Guthrie & Wigfield (2000) نشان می‌دهد که آموزش راهبردهای خواندن، هم درک مطلب و هم انگیزش درونی نوجوانان برای خواندن را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.
پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر
بر اساس مدل Interactive Compensatory Model از Stanovich (1980)، خوانندگان قوی کسانی‌اند که هنگام مواجهه با دشواری متن، از چندین راهبرد به‌صورت انعطاف‌پذیر استفاده می‌کنند — نه فقط از دانش واژگان یا دستور زبان.
در کتاب Thinking about Reading اثر Pressley & Afflerbach (1995)، پژوهشگران توضیح می‌دهند که «خواندن مؤثر، حاصل تعامل سه لایه است: متن، دانش قبلی و راهبردهای ذهنی خواننده».
همچنین گزارش OECD PISA (2022) نشان می‌دهد کشورهایی که در نظام آموزشی خود آموزش راهبردهای خواندن را در برنامه‌ی سواد نوجوانان گنجانده‌اند، درک مطلب و تفکر تحلیلی بالاتری دارند.
UNESCO (2020) نیز تأکید دارد که پرورش مهارت‌های راهبردی خواندن، کلید گذار از «سواد پایه‌ای» به «سواد تفسیری و یادگیرنده‌ی مادام‌العمر» است.
شیوه‌ی اجرا در خانه، مدرسه و کتابخانه
در خانه
-
والد می‌تواند هنگام مطالعه‌ی مشترک (مثلاً مقاله‌ی علمی یا داستان نوجوانانه)، از فرزندش بپرسد:
«به نظرت نویسنده چرا این‌جوری تمومش کرد؟» یا «این بخش رو چطور می‌فهمی؟» -
نوجوان را تشویق کند قبل از خواندن، عنوان و تصاویر را بررسی کند و حدس بزند موضوع چیست.
-
بعد از خواندن، از او بخواهد خلاصه‌ای از برداشت خود بنویسد یا در گفت‌وگو بازگو کند.
در مدرسه
-
معلم باید راهبردها را آشکار آموزش دهد (explicit instruction):
پیش‌بینی، پرسش‌سازی، خلاصه‌نویسی، شناسایی نکته‌ی اصلی، و تجسم تصویری. -
در کلاس‌های ادبیات یا مطالعات اجتماعی، می‌توان «دفتر راهبرد» داشت که هر دانش‌آموز در آن یادداشت کند از چه شیوه‌ای برای فهم متن استفاده کرده است.
-
در خواندن گروهی، هر دانش‌آموز مسئول اجرای یک راهبرد می‌شود (یکی خلاصه می‌کند، یکی پرسش می‌نویسد، یکی پاسخ می‌دهد).
در کتابخانه
-
کتابدار می‌تواند کارگاه «رازهای خواندن حرفه‌ای» برگزار کند.
-
نوجوانان کتابی یکسان را می‌خوانند و سپس درباره‌ی راهبردهای شخصی خود برای درک بهتر گفت‌وگو می‌کنند.
-
کتاب‌هایی با ساختار چندلایه (مثل رمان‌های معمایی یا تاریخی) انتخاب می‌شوند تا راهبرد تحلیل و پیش‌بینی تقویت شود.
نمونه‌ی عملی
📘 کتاب نمونه: «هزار خورشید تابان» نوشته‌ی خالد حسینی (برای نوجوانان ۱۵+)
در یک کلاس مطالعات ادبی، معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد پیش از خواندن فصل اول، درباره‌ی عنوان فکر کنند:
«چرا نویسنده از عدد هزار استفاده کرده؟ چه معنایی دارد؟»
در حین خواندن، دانش‌آموزان یادداشت می‌نویسند:
-
پرسش‌هایی که در ذهنشان شکل می‌گیرد،
-
پیش‌بینی ادامه‌ی داستان،
-
و بخش‌هایی که نیاز به توضیح دارد.
در پایان، هر دانش‌آموز برداشت خود را با گروه به اشتراک می‌گذارد و می‌بیند چگونه برداشت‌ها بر اساس راهبردهای مختلف متفاوت است.
نکات کلیدی برای مربیان و والدین
-
راهبردها را به‌صورت مستقیم آموزش دهید؛ نوجوان باید بداند چه می‌کند و چرا.
-
از پرسش‌های سطحی بپرهیزید؛ پرسش‌های تحلیلی و باز (چرا، چگونه) اثرگذارترند.
-
خواندن را فرایند فعال معرفی کنید، نه وظیفه‌ی حفظی.
-
به او اجازه دهید از متن یادداشت و علامت بگیرد؛ درگیر شدن با متن بخشی از تفکر است.
-
بازخورد بدهید: از نوجوان بخواهید توضیح دهد چگونه به نتیجه‌ی خود رسیده است.
-
از متون متنوع استفاده کنید: داستان، مقاله، وبلاگ، شعر یا کتاب غیرداستانی.
-
پیوند میان خواندن و زندگی را برجسته کنید؛ بپرسید این متن چه ربطی به تجربه‌ی واقعی تو دارد؟
جمع‌بندی
خواندن راهبردی یعنی آگاه بودن از فرایند فکر کردن هنگام خواندن.
در این مدل، نوجوان یاد می‌گیرد که فهم متن تصادفی نیست، بلکه حاصل مجموعه‌ای از انتخاب‌های ذهنی است.
او به‌تدریج از خواننده‌ای منفعل به پژوهشگر و تحلیل‌گر تبدیل می‌شود — کسی که می‌داند چگونه بخواند، چرا بخواند و چه چیزی را از خواندن کشف کند.
منابع
-
Pressley, M., & Afflerbach, P. (1995). Verbal Protocols of Reading: The Nature of Constructively Responsive Reading. Routledge.
-
Guthrie, J. T., & Wigfield, A. (2000). Engagement and Motivation in Reading.
-
Stanovich, K. E. (1980). Toward an Interactive-Compensatory Model of Individual Differences in the Development of Reading Fluency.
-
UNESCO (2020). Adolescent Literacy: Framework for Learning and Life Skills.
-
OECD (2022). PISA Reading Framework.
