بسیاری از مشکلات فردی، اجتماعی و روانی افراد ریشه در دوران کودکی دارد. از میان این مشکلات، گوشه‌گیری و انزوای کودک را باید جدی گرفت و به درستی علت آن را شناخت و با آن برخورد کرد.
ابراهیم فراهانی، کارشناس ارشد علوم تربیتی و مشاوره در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) – منطقه مرکزی، گوشه‌گیری اجتماعی، انزوا و تنهایی را حالت نسبتاً پایداری دانست که در آن کودک با وجود قرار گرفتن در جمع هم‌بازی‌ها و همسالان خود بیشتر اوقات به تنهایی بازی می‌کند.
وی پیرامون برخی علائم و نشانه‌های کمرویی و فقدان مهارت‌های اجتماعی گفت: عدم داشتن یک یا دو دوست صمیمی (دو طرفه)، عدم توانایی در ابراز همدلی با افراد آزار دیده یا طرد شده، عدم توانایی در شروع یا حفظ گفت‌وگو و صحبت کردن با دیگران، نادیده گرفته شدن یا مورد سوءاستفاده و اذیت قرار گرفتن توسط سایر کودکان و اشکال در پیشرفت تحصیلی از عمده نشانه‌های یک کودک خجالتی است.
رئیس مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی دانش‌آموزان استان مرکزی اظهار کرد: علاوه بر کمرویی، سه نوع دیگر از گوشه‌گیری نیز وجود دارد که از نظر زمینه روانی و عواقب با هم کمی متفاوت هستند.
فراهانی یک نوع از کمرویی را بی‌میلی اجتماعی یا غیراجتماعی بودن عنوان و تصریح کرد: در این حالت کودک میل و اشتیاقی برای بازی با دیگران و همسالان خود ندارد و زمانی که با دیگر کودکان است، ترجیح می‌دهد به تنهایی بازی کند و به اصطلاح کودک حالت شیء‌گرایی دارد تا اینکه مردم‌گرا باشد.
وی افزود: از ویژگی‌های این حالت عدم وجود نگرانی و ترس از تعامل با همسالان است، یعنی کودک در صورت اجبار به فعالیت گروهی یا یک بازی جالب، وارد جمع می‌شود و به خوبی با دیگران تعامل برقرار می‌کند.
گوشه‌گیری با افسردگی همراه خواهد بود
کارشناس ارشد علوم تربیتی تصریح کرد: وجود این ویژگی در دوران دبستان در هر دو جنس همواره با مشکل پذیرش همسالان و تصور و برداشت منفی در مورد خود و تنهایی و گاهی افسردگی همراه خواهد بود.
وی این رفتار را ریشه‌دار در سرشت و طبع کودک(محتاط /دیر جوش) و الگوی پیوند عاطفی ناامن در دوران کودکی دانست و افزود: البته کودکان خجالتی نیز ممکن است بطور واکنشی به این نوع رفتار پناه ببرند.
فراهانی نوع دوم از کمرویی را ناظر و تماشاچی یا مردد بودنِ کودک عنوان و اظهار کرد: در این حالت کودک تمایل به بودن و بازی کردن با دیگر همسالان خود را دارد ولی بدلیل اضطراب اجتماعی از درگیر شدن و شراکت خودداری کرده و از نظر رفتاری در گوشه‌ای فقط نظاره‌گر بازی دیگر کودکان می‌شود و به اصطلاح در اطراف آنها پرسه می‌زند. این حالت معمولاً در کودکان با والدین بسیار کنترل‌کننده، حمایتگر و مداخله‌گر بیشتر دیده می‌شود.
رئیس مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی استان، در اشاره به سومین نوع از کمرویی تحت عنوان انزوای اجتماعی گفت: در این نوع گوشه‌گیری کودک نه تنها تمایل به تنها بازی کردن دارد، بلکه از بودن و بازی کردن با دیگران گریزان است. ماهیت روانی این گروه از کودکان خجالت شدید همراه با خشم و حتی درجاتی از افسردگی است.
علل گوشه‌گیری و تنهایی در کودکان
فراهانی با اشاره به این نکته که گوشه‌گیری و تنهایی نه یک اختلال و بیماری بلکه خود نشانه وجود اختلال در کودک است، تصریح کرد: یکی از علل این رفتار خلق و خو و پیوند عاطفی است؛ دو عامل ارث(طبع و مزاج) و نوع پیوند عاطفی کودک با والدین مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده اجتماعی شدن کودک هستند.
این کارشناس ارشد علوم تربیتی و مشاوره، افسردگی، اختلال شخصیتی، در خودفروماندگی، اضطراب و ترس اجتماعی، کمبود توجه و تمرکز و بیش‌فعالیتی را از دیگر عوامل گوشه‌گیری ذکر کرد.
وی تأکید کرد: گروه کودکان بیش‌فعال بدلیل اشکال در برقراری ارتباط(نه بدلیل خجالت بلکه بدلیل عدم توجه) توسط همسالان خود طرد و دفع می‌شوند که غالباً منجر به گوشه‌گیری و انزوای اجتماعی آنها می‌شود.
رئیس مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی استان، در ادامه گفت: اگر یکی از والدین خجالتی باشد، هم از طریق انتقال ژنتیکی و هم یادگیری رفتار از والدین خجالتی شدن در کودک انتظار می‌رود.
فراهانی در توضیح عامل پیوند عاطفی ناامن اظهار کرد: کودک ناامن اصولاً به دیگران و شرایط اطمینان ندارد و می‌ترسد مورد انتقاد و سرزنش دیگران قرار گیرد و یا اینکه درست برعکس به خود اطمینان نداشته و نگران این است که مرتکب اشتباه و خرابکاری شود.
سابقه مورد تمسخر یا سرزنش قرار گرفتن در جمع
این کارشناس ارشد مشاوره در ادامه افزود: حتی یک تجربه اجتماعی منفی جدی مثلاً بکار بردن کلمات نادرست همچون خنگ یا دست‌وپا چلفتی در مقابل برخی از دوستان کودک می‌تواند موجب خجالتی و کمرو شدن کودک شود.
وی با بیان اینکه جابه‌جایی محل زندگی یا تحصیل کودک نیز موجب خجالتی شدن کودک می‌شود، تصریح کرد: در سنین دبستان و راهنمایی روابط دوستی قوی و نسبتاً پایدار بوده و جابجایی کودک می‌تواند در تکامل اجتماعی او اثرات منفی داشته باشد.
فراهانی، وجود مسئله خجالت‌آور و ناپسند در خانواده(از جمله اعتیاد، طلاق پدر و مادر و...)، خانواده خشک و سرد، زیر ذره‌بین بودن و هر موقعیتی که باعث توجه دیگران به فرد شود و به اصطلاح فرد زیر نورافکن قرار گیرد را از دیگر عوامل بروز خجالت عنوان کرد.
نحوه برخورد با کمرویی، خجالت و گوشه‌گیری
اجتناب از اشتباهات تربیتی؛ اصلاح پیوند عاطفی ناامن (تغییر ساختار فکری، احساسی و ادراکی)؛ تقویت اعتماد به‌نفس کودک و آموزش مهارت‌های اجتماعی، حل مسئله و برخورد با مشکلات از جمله راه‌های برخورد با کمرویی است که توسط این کارشناس عنوان شد.
فراهانی در خصوص روش اجتناب از اشتباهات تربیتی، گفت: هرگز بویژه در حضور دیگران به کودک برچسب کمرویی و خجالتی بودن نزنید و نگذارید دیگران نیز چنین کاری کنند. برای مثال اگر با فرزندتان در جمعی یا با فردی هستید و شخص سوم حتی از روی محبت ابراز می‌کند که فرزندتان خجالت می‌کشد، بلافاصله بگویید « نه فقط کمی زمان می‌برد تا به دیگران و موقعیت جدید عادت کند».
وی افزود: هرگز خجالت و رفتار او را دست‌مایه خنده قرار ندهید، هرگز حتی به شوخی کودک را مورد تمسخر قرار ندهید و از کاربرد کلمات و برچسب‌های منفی (خجالتی، ترسو، تپل، دست و پاچلفتی و...) جداً خودداری کنید.
این کارشناس ارشد مشاوره با اشاره به اینکه نباید نگرانی خود را در مورد مسئله‌ای که کودک دارد، نشان دهید، ابراز کرد: همچنین، هرگز او را سرزنش یا توبیخ نکنید و اگر در گفت‌وگویی فرزندتان پاسخ نمی‌دهد، بجای او جواب ندهید و معذرت‌خواهی نکنید.
فراهانی تصریح کرد: اگر کودکتان مورد تمسخر یا سخنان نیش‌دار همسالان خود قرار گرفت، او را حمایت کنید و نشان دهید که ناراحتی او را درک می‌کنید و در حد درکش توضیح دهید که چنین کاری نشان‌دهنده نقطه ضعف فرد دیگری است نه او.
وی افزود: هرگز او را با دیگران مقایسه نکنید. شما می‌توانید رفتار خوب و مثبت کودک دیگری را که فرزندتان نیز شاهد آن بوده است، با ظرافت مورد تائید و تشویق قرار دهید.
رئیس مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی استان با تأکید بر اینکه حتی کوچک‌ترین حرکت و رفتاری مغایر با خجالت کشیدن را باید مورد تحسین و تشویق قرار داد، اضافه کرد: در مواردی که کودک راحت نیست و خجالت می‌کشد یا احساس ترس و نگرانی دارد، نباید بر انجام کار اصرار کرد.
احساس امنیت و اطمینان در کودک ایجاد کنید
فراهانی یکی از روش‌های موثر در برخورد با کمرویی کودک را ایجاد احساس امنیت، اطمینان و اعتماد دانست و گفت: یکی از جنبه‌های ذهنی فرد خجالتی و کمرو، داشتن شک و تردید نسبت به خود، دیگران و شرایط است.
وی افزود: کودک امن و مطمئن در ضمیر و ذهن خود می‌داند که افراد عموماً قابل اعتماد هستند و می‌توان به حرف و قول آنها اعتماد کرد. او بطور درونی بر این باور است که اکثر افراد خوب و مهربان بوده و قصد اذیت و آزار او یا سوءاستفاده از او را ندارند و به همین دلیل در ابراز احساسات و عواطف خود راحت است و با دیگران راحت‌تر ارتباط برقرار می کند.
این کارشناس تصریح کرد: برای این منظور باید در رفتار با کودک با ثبات و یکنواخت بود، صادق و باز بود، بر قول و قرارهای خود متعهد بود و به او اعتماد کرد.
وی در اشاره به نکاتی در این راستا گفت: محلی دلنشین و راحت را برای داستان و قصه گفتن و صحبت‌های دو نفره مشخص کنید و با توجه به هر موقعیتی که کودک احساس راحتی و نزدیکی می کند، عمل کنید. هرازگاهی با هم آواز بخوانید و حرکات موزون و شاد انجام دهید، در مواقع بیرون رفتن اگر او مایل است، دست در دست هم دهید و دایم به دنبال نکات و رفتار خوب و مثبت او باشید و آنها را بی‌درنگ مشخص و تحسین کنید (نه به دروغ یا غلو).
فراهانی با بیان اینکه حداقل روزی نیم ساعت از وقت خود را تماماً به بودن با او اختصاص دهید، ادامه داد: هرچیزی را که ممکن است موجب اختلال در این ارتباط شود، مرتفع کنید. این زمان جدا از مواقعی است که شما به طور معمول باهم هستید(نظیر مواقع شام یا آداب قبل ازخواب و... ).
محبت و عشق فراموش نشود
وی افزود: زمانی‌که فرزندتان می‌خواهد با شما صحبت کند، با تمام وجود او را بشنوید. گفتارهای غیرکلامی کودک را به همان اندازه کلام او باید جدی گرفت و واکنش و پاسخی درست نشان داد.
رئیس مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی تأکید کرد: در آغموش گرفتن کودک، تقویت حرمت و اعتماد به نفس او، پرهیز از قهرمان پروری و منحصر بفرد کردن فرزند و رفع اشکالات فیزیکی کودک را از جمله نکاتی دانست که در پیشگیری از ایجاد کمرویی در کودک موثر است.
