چکیده
نوجوان امروز در جهانی زندگی می‌کند که متن دیگر فقط روی کاغذ نیست.
کتاب‌های الکترونیکی، ویدئوها، پادکست‌ها، وب‌نوشت‌ها و پست‌های شبکه‌های اجتماعی همگی بخشی از تجربه‌ی خواندن او را شکل می‌دهند.
«خواندن دیجیتال و چندرسانه‌ای» مدلی است که به نوجوان می‌آموزد چگونه در میان این سیل از واژه‌ها، تصویرها و صداها معنا بسازد.
در این مدل، نوجوان نه‌تنها می‌خواند، بلکه می‌اندیشد، انتخاب می‌کند و معنا می‌سازد.
او می‌آموزد در دنیای دیجیتال، سوادی چندبُعدی داشته باشد — ترکیبی از خواندن، دیدن، شنیدن و نقد کردن.
تعریف و ویژگی‌های مدل
خواندن دیجیتال و چندرسانه‌ای (Digital / Multimodal Reading) یعنی درک و تفسیر متن‌هایی که از ترکیب چند رسانه ساخته شده‌اند: واژه، تصویر، صدا، حرکت و پیوندهای تعاملی.
این متن‌ها می‌توانند از قالب‌های گوناگون باشند:
کتاب‌های الکترونیکی، پادکست‌ها، ویدئوهای آموزشی یا داستانی، رمان‌های گرافیکی آنلاین، مانگا دیجیتال یا حتی پست‌های رسانه‌های اجتماعی.
در این رویکرد، نوجوان باید بتواند از میان نشانه‌های مختلف معنا استخراج کند؛
بداند که رنگ، زاویه‌ی تصویر، موسیقی پس‌زمینه یا نحوه‌ی روایت، هر کدام بخشی از ساخت معنای متن‌اند.
به تعبیر Gunther Kress و Theo van Leeuwen (2006):
«خواندن امروز فقط درک واژه‌ها نیست؛ بلکه تفسیر همه‌ی نشانه‌هایی است که معنا می‌سازند.»
اهداف تربیتی و نقش در رشد نوجوان
خواندن دیجیتال نوجوان را به کاربر و تحلیل‌گر آگاه رسانه‌ها تبدیل می‌کند، نه مصرف‌کننده‌ی منفعل.
اهداف اصلی این مدل عبارت‌اند از:
-
رشد سواد چندرسانه‌ای: درک معنا از طریق واژه، تصویر و صدا.
-
پرورش تفکر انتقادی در فضای دیجیتال: تشخیص پیام‌های پنهان و منابع معتبر.
-
افزایش مهارت انتخاب و ارزیابی محتوا.
-
پیوند خواندن با تولید و خلاقیت رسانه‌ای.
-
تقویت مهارت‌های ارتباطی و فرهنگی در جهان شبکه‌ای امروز.
پژوهش‌های OECD (2022) نشان می‌دهد نوجوانانی که آموزش خواندن دیجیتال دیده‌اند، در تحلیل اطلاعات، تشخیص اعتبار منبع و استدلال انتقادی عملکرد بهتری دارند.
پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر
UNESCO (2020) در گزارش Digital Literacy for Youth، خواندن دیجیتال را بخشی جدایی‌ناپذیر از سواد قرن ۲۱ می‌داند و می‌گوید:
«توانایی خواندن، تفسیر و تولید محتوا در محیط‌های دیجیتال، شرط مشارکت مؤثر در جامعه‌ی معاصر است.»
Serafini (2014) در Reading the Visual تأکید می‌کند که نوجوانان باید بیاموزند «چگونه تصویر را بخوانند»، زیرا تصاویر نیز مانند واژه‌ها حامل معنا و موضع‌اند.
پژوهش Rowsell & Walsh (2011) نشان می‌دهد تلفیق فعالیت‌های سنتی خواندن با ابزارهای دیجیتال (مثل پادکست یا ویدئو) انگیزه‌ی مطالعه در نوجوانان را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
شیوه‌ی اجرا در خانه، مدرسه و کتابخانه
در خانه
-
والدین می‌توانند به‌جای ممنوعیت کامل رسانه‌ها، مهارت «خواندن آگاهانه» را آموزش دهند.
-
پیشنهاد کتاب‌های دیجیتال تعاملی، پادکست‌های ادبی یا داستان‌های مصور آنلاین.
-
گفت‌وگو درباره‌ی محتوا:
«چرا این تصویر را برای جلد انتخاب کرده‌اند؟»
«اگر این ویدئو بدون موسیقی بود، حسش عوض می‌شد؟»
در مدرسه
-
بخشی از درس به تحلیل رسانه‌های چندرسانه‌ای اختصاص داده شود:
ویدئو، خبر دیجیتال، پست شبکه‌های اجتماعی یا رمان گرافیکی. -
اجرای پروژه‌های «روایت دیجیتال» (Digital Storytelling):
دانش‌آموزان با ترکیب صدا، تصویر و متن داستانی کوتاه خلق می‌کنند. -
مقایسه‌ی تجربه‌ی خواندن نسخه‌ی چاپی و دیجیتال یک کتاب.
-
گفت‌وگو درباره‌ی اخلاق رسانه‌ای، کپی‌رایت و مسئولیت در فضای مجازی.
در کتابخانه
-
ایجاد بخش کتاب‌های الکترونیکی، اپلیکیشن‌های خواندن و پادکست‌های داستانی.
-
برگزاری کارگاه‌های «خواندن رسانه‌ای» یا «نقد محتوای دیجیتال».
-
تشویق نوجوانان به ساخت پادکست یا ویدئوی معرفی کتاب (Book Vlog).
-
پیوند دادن خواندن دیجیتال با پویش‌های جهانی نوجوانان.
نمونه‌ی عملی
📱 پروژه‌ی نمونه: پویش بوکتاک (BookTok)؛ روایت نوجوانان از کتاب در شبکه‌های اجتماعی
در یک باشگاه کتاب نوجوانان، اعضا تصمیم می‌گیرند برداشت خود از رمان «پسر نامرئی» را در قالب ویدئوهای کوتاه منتشر کنند.
این پویش، الهام‌گرفته از جنبش جهانی بوکتاک (BookTok) است — جامعه‌ای از نوجوانان کتاب‌خوان که با تولید محتوای ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی، کتاب و خواندن را ترویج می‌کنند.
هر عضو بخشی از کتاب را می‌خواند، تصویر یا موسیقی متناسب انتخاب می‌کند و احساس خود را در قالب ویدئویی کوتاه بیان می‌کند.
ویدئوها در صفحه‌ی باشگاه منتشر می‌شوند و گفت‌وگویی تازه درباره‌ی موضوع کتاب در میان نوجوانان شکل می‌گیرد.
در این فرآیند، مهارت‌های زبانی، تصویری، موسیقایی و رسانه‌ای هم‌زمان پرورش می‌یابد و خواندن، از صفحه‌ی کاغذ به تجربه‌ای زنده، اجتماعی و چندوجهی تبدیل می‌شود.
نکات کلیدی برای مربیان و والدین
-
رسانه را دشمن کتاب ندانید؛ آن را به پلی برای گسترش خواندن تبدیل کنید.
-
به نوجوان بیاموزید هر تصویر و صدا متنی برای تفسیر است.
-
منبع اطلاعات را بررسی کنید؛ تفکر انتقادی را تقویت کنید.
-
از ابزارهای محبوب نوجوانان برای معرفی کتاب استفاده کنید (مثلاً بوکتاک یا پادکست).
-
خواندن را با تولید محتوا پیوند دهید: نوشتن پست، ضبط ویدئو یا ساخت پادکست درباره‌ی کتاب.
-
از برنامه‌های آموزشی معتبر سواد رسانه‌ای (UNESCO, NLT) بهره ببرید.
-
میان خواندن سنتی و دیجیتال تعادل و گفت‌وگو برقرار کنید.
جمع‌بندی
خواندن دیجیتال و چندرسانه‌ای پلی است میان دنیای واژه و تصویر، میان کتاب و رسانه.
در این مدل، نوجوان یاد می‌گیرد در جهانی پر از داده، با تفکر، نقد و خلاقیت معنا بسازد.
او دیگر فقط خواننده نیست، بلکه خالق و مفسر معناست — معنایی که در گفت‌وگوی میان ذهن، متن و فناوری شکل می‌گیرد.
منابع
-
Kress, G. & van Leeuwen, T. (2006). Reading Images: The Grammar of Visual Design. Routledge.
-
Serafini, F. (2014). Reading the Visual: An Introduction to Teaching Multimodal Literacy. Teachers College Press.
-
Rowsell, J. & Walsh, M. (2011). Rethinking Literacy Education in the Digital Age. Springer.
-
Leu, D. J. et al. (2015). The New Literacies of Online Research and Comprehension.
-
UNESCO (2020). Digital Literacy for Youth.
-
OECD (2022). PISA Reading Framework.
