پیش از گسترش مدرسه‌ها و سامانه آموزش و پرورش نو در ایران، مکتب یا مکتب‌خانه جایی بود که کودکان در آن خواندن و نوشتن می‌آموختند و باسواد می‌شدند.
کتاب‌های مکتب‌خانه‌ها که برپایه آن‌ها «مکتب‌دار» به مکتب‌روها (دانش‌آموزان) آموزش می‌داد، چند دسته بودند:
۱. کتاب‌های آموزشی، مانند آموزش قرآن، آموزش عربی، آموزش اصول و فروع و احکام، آموزش خط، آموزش حساب و سیاق، آموزش مکاتبات و ترسُل.
۲. کتاب‌های رسمی ادبی، مانند کتاب‌های گلستان، بوستان، کتاب جودی، نان و حلوا، بهارستان، قابوس‌نامه، پندنامه، اخلاق ناصری، اخلاق محتشمی، بحرالفوائد، تحفه الملوک، صد کلمه، صحیفه شاهی، پنج گنج و محمودنامه. همچنین برخی دیوان‌های شاعران فارسی، مانند سنایی، انوری و مولوی.
۳. کتاب‌های تاریخی، مانند تاریخ مُعجم، ناسخ‌التواریخ.
۴. داستان‌نامه‌ها۱، که پس از ورود چاپ سنگی به ایران و بنیادگذاری چندین چاپخانه خصوصی، شماری از قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه که کودکان و نوجوانان همواره از شنیدن آن بهره‌مند بودند، به شکل کتاب‌های کوچکِ کم‌ورق و ارزان‌قیمت چاپ شدند و بخشی از کتاب‌های درسی کودکان و نوجوانان در مکتب‌خانه‌ها -به‌ویژه در دوره قاجار– شدند. این کتاب‌ها را کتاب‌های «بچه‌خوانی» نیز می‌نامیدند.
«افسانه‌های عامیانه سنگ بنای ادبیات مکتب‌خانه‌ای به‌شمار می‌آیند. بیشتر این آثار منظوم‌اند و وزن و آهنگی همسان با اشعار عامیانه دارند.»۲
کتاب سه جلدی ««ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران» دربرگیرنده «مهم‌ترین متون داستانی مکتب‌خانه در عصر قاجار است. متونی که سالیان سال به کودکان این مرزوبوم فرهنگ و دانش آموخته و گنجینهٔ ذهن و زبان و زندگی آنان را پربار کرده است.»۳
حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری، کوشندگان و گردآورندگان این مجموعه، هفتاد اثر مکتب‌خانه‌ای چاپ شده در کتاب «ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران» را با چند هدف و ضرورت فراهم آورده‌اند. هدف‌ها و ضرورت‌هایی مانند:
- کامل کردن پژوهش‌های گذشته دربارهٔ حلقه‌ای از روند آموزش در ایران (ادبیات مکتب‌خانه‌ای) و گشودن راه برای پژوهش‌های آینده؛
- ثبت روند بخشی از دگرگونی آموزش در ایران و نشان دادن چگونگی بنیادهای تعلیم و تربیت و اصول و روش‌های آن؛
- مطالعه و بررسی این مجموعه که بخش مهمی از ادبیات عامه و آثار ادبی دورهٔ قاجار است، به‌خوبی بازتاب‌دهندهٔ ویژگی‌های افسانه‌ها و قصه‌های عامه و بخشی از تاریخ ادبیات ایران در این دورهٔ تاریخی است. «مطالعه در عناصر زبانی، بیانی و ادبی این هفتاد اثر، نشان می‌دهد چه عناصری زمینه‌های نهضت ساده‌نویسی را به‌وجود آورده و جریان رمان‌نویسی امروز ایران مدیون کدام‌یک از آثار داستانی این دوران است.»۴
- در دسترس گذاردن بخش بزرگی از متن‌های درسی نایاب مکتب‌خانه‌ها برای مکتب‌رفته‌ها، یادآوری خاطرات برای آنان و فراهم آوردن مجموعه‌ای شیرین و خواندنی برای مکتب‌نرفته‌ها.
- کمک به پژوهشگران تاریخ نشر در ایران با گردآوری و انتشار هفتاد اثر از دورهٔ چاپ سنگی.
روند گردآوری مجموعهٔ ادبیات مکتب‌خانه‌ای از سوی دو کوشنده و گردآورندهٔ آن، چنین بوده است:
- هفتاد متن آمده در این مجموعه، از میان حدود یک‌صد اثر یادداشت شده‌ای است که گردآورندگان فراهم کرده‌اند. چند ویژگی همانند در این آثار، در گزینش متن‌ها از سوی گردآورندگان مؤثر بوده‌است: نگارش همه این آثار پیش از مشروطه است، متن‌ها داستانی هستند، بیشترین خواننده را در مکتب‌خانه‌ها داشته‌اند، همه از متن‌های چاپ سنگی دوره قاجارند و جز شمار اندکی از آن‌ها، تا امروز بازنشر نشده‌اند.
- یافتن این متن‌ها به‌دشواری و با جست‌وجوی فراوان در کتابخانه‌های بزرگ و شخصی و یا سراغ و نشان گرفتن از هرکس و هرجا انجام شده است.
- نسخه‌های یک اثر پس از مقابله، تصحیح و بازخوانی، ویرایش و آماده‌سازی شده است.
- هر اثر پس از بررسی، روایت‌شناسی و مستندسازی شده و با متن‌های همانند سنجش شده است.
- متن‌های بی‌پدیدآورنده و بی‌نام و نشان، شناسایی و با قراین کتاب‌شناختی، مؤلف آن‌ها آشکار شده است.
- ویژگی‌های هر متن برپایه سبک ادبی، پدیدآورنده، مأخذ داستان، روایت‌های همانند، نسخه‌شناسی و موضوع‌های لازم دیگر در بخش «معرّفی‌نامه» هر اثر آورده شده است.
- مأخذ داستان‌ها، ابیات، آیه‌ها و حدیث‌ها در متن، پانویس‌ها و نمایه‌ها آمده است.
- برای دستیابی آسان و بهره‌مندی بهتر از متن‌ها، در بخش پایانی این مجموعه نمایه‌های چندگانه آورده شده است.
در جلد اوّل ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، پس از مقدمهٔ یکی از کوشندگان کتاب، پیشگفتار ۱۰۰ صفحه‌ای «درآمدی بر ادبیات مکتب‌خانه‌ای در ایران» آمده است که در آن به موضوع‌ها و پدیده‌های فراوانی مانند ریشهٔ لغوی مکتب، تاریخچهٔ آموزش کودکان در ایران [تا آغاز سده سیزدهم خورشیدی]، آموزش زنان، مکان مکتب‌ها، انواع مکتب‌خانه‌ها، معلم مکتب‌خانه، معلم سرخانه، هزینه‌های آموزشی و درآمد معلمان و تحفه‌ها، دانش‌آموزان مکتب‌خانه، خلیفه یا سرخلیفه، تنبیه بدنی دانش‌آموزان، سال تحصیلی مکتبی، امکانات رفاهی مکتب‌خانه‌ها، شیوهٔ آموزش در مکتب، برنامه و مواد درسی مکتب، انواع کتاب‌های مکتب‌خانه‌ای، رونق کتاب‌های چاپ سنگی مکتب‌خانه در دورهٔ قاجار، وسایل آموزشی، شیوهٔ ارزشیابی، نقد نظام مکتب‌خانه، گذر از مکتب به مدرسه و دورهٔ گذر از کتب مکتب‌خانه‌ای به کتب درسی جدید، بررسی و واکاوی شده است.
از ۲۵۶۶ صفحه مجموعه سه جلدی ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، ۶۸۰ صفحه آن را در جلد اوّل، بازنشر و بررسی ۴۵ داستان منظوم مکتب‌خانه‌ای و ۸۱۶ صفحه در جلد دوم و سوم، بازنشر و بررسی ۲۵ داستان به نثر نوشته شده مکتب‌خانه‌ای دربرگرفته است.
بخش پایانی این کتاب، نمایه‌ها (واژگان و اصطلاحات، آیات و احادیث، گزاره‌های قالبی، مثل‌ها و عبارت‌های مشهور، نمایهٔ نام‌های کسان و جای‌ها و کتاب‌ها) و فهرست منابع است و ۱۶۰ صفحه از جلد سوم کتاب را دربرگرفته.
متن هفتاد داستان مکتب‌خانه‌ای بر پایه الفبایی نام آثار، در دو گروه نظم و نثر دسته‌بندی و آورده شده است. در جلد اول، بخش نخست: متون نظم و در جلد دوم و سوم، متون نثر آمده است.
کوشندگان پیش از آوردن متن کامل ویرایش شده هر اثرِ داستانی مکتب‌خانه‌ای در کتاب، در بخش جداگانه، به شناساندن آن‌ها پرداخته‌اند: «ویژگی‌های هر متن بر پایه سبک ادبی، پدیدآورنده، مأخذ داستان، روایت‌های همانند، نسخه‌شناسی و مباحث لازم دیگر»۵ آورده شده است. در پایان متن هر اثر، تصویر سیاه و سپید چند صفحه از متن چاپ سنگی آن، آمده است.
توبه نصوح، جام و قلیان، چاووش‌نامه، حدیث کسا و پنج تن آل‌عبا، حسنین، حیدربیگ، خاله‌سوسکه، خاله‌قورباغه، رستم‌نامه، شیخ صنعان و دختر ترسا، ضامن آهو، عاق والدین، عروسی تاجماه، گرگ و روباه، معراج‌نامه، منظومهٔ سماور، مو و میش، نان و حلوا، نصایح‌الحکما، نام پاره‌ای از چهل‌وپنج اثر منظومی است که متن کامل و ویرایش شده آن در جلد نخست کتاب ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران آمده. همچنین بهرام و گل‌اندام، جواهرالعقول، چهار درویش، چهل طوطی، حسین کرد شبستری، خاورنامه، دزد و قاضی، رند و زاهد، سلیم جواهری، شاهزاده شیرویه، عباس دوس، کلثوم‌ننه، نوش‌آفرین‌نامه، نام شماری از بیست‌وپنج اثر نثری است که متن کامل و ویرایش شده آن در جلدهای دوم و سوم این مجموعه آورده شده.
کوشندگان و گردآورندگان کتاب نوید داده‌اند که مجموعهٔ بعدی در دست پژوهش آنان، «آثار و متون پس از دورهٔ قاجار و تا قبل از یک‌دست شدن کتاب‌های درسی است.»۶ آثاری مانند اخلاق احمدی، اخلاق جمشیدی، اخلاق مصور، اخلاق مظفری، اخلاق یا دستور زندگانی، الفبای مصور، انیس‌الاطفال، بوستان ادب، پند دلپسند، تاریخ مختصر ایران، تربیت‌نامه، تعلیم‌الاطفال، حکایات دلپسند، دستور دانش، راه زندگانی، صد درس، فرائدالادب، کتاب علی، نردبان خِرد، نهایه‌التعلیم و... .
چاپ دوم این مجموعه از سوی نشر چشمه در تابستان ۱۳۹۵، با شمارگان ۸۰۰ جلد منتشر شده است.
منابع:
- حسینی، عباس، «بچه‌خوانی، نخستین کتاب‌های مصور کودک و فرهنگ عامه در ایران»، فصلنامه گلستان هنر، ش ۱۵ (بهار ۱۳۸۸)، ص ۸۷ تا ۹۶.
- ذوالفقاری، حسن و محبوبه حیدری، ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، (سه مجلد)، تهران، رشدآوران، چاپ نخست زمستان ۱۳۹۱. (چاپ دوم – اول ناشر)، تهران، نشر چشمه، تابستان ۱۳۹۵.
- قاسمی پویا، اقبال، مدارس جدید در دوره قاجار، بانیان و پیشروان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷.
- محجوب، محمدجعفر، (به کوشش حسن ذوالفقاری)، ادبیات عامیانهٔ ایران، (دو مجلد)، تهران، چشمه، زمستان ۱۳۸۲.
- محمدی، محمدهادی و زهره قایینی، تاریخ ادبیات کودکان، ادبیات کودکان در دوره مشروطه (جلدهای ۳ و ۴)، چاپ نخست ۱۳۸۰.
[۱] ذوالفقاری، حسن و محبوبه حیدری، ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، [پیشگفتار].
[۲] محمدی، محمدهادی و زهره قایینی، تاریخ ادبیات کودکان ایران، ج ۳، ص ۵۳.
[۳] ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، ص ۹.
[۴] همان، ص ۱۰.
[۵] همان، ص ۱۱.
[۶] همان، ص ۹.