به مناسبت انتشار جلد شانزدهم فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و نزدیک به چهار دهه کار پژوهشی و تحقیقاتی گروهی از فرهیختگان ایران که منجر به انتشار فرهنگنامه کودکان و نوجوانان شد، مجله بخارا دویست و چهل و هشتمین شب خود را به این رویداد فرهنگی اختصاص داد.
در این مراسم که عصر دوشنبه (۱۷ خرداد ۹۵) در کانون زیان فارسی برگزار شد توران میرهادی، نوش‌آفرین انصاری، ایران گرگین، کامران فانی، محمدهادی محمدی، فرزانه اُخوت، آزادمهر دانش‌فاطمیه، علیرضا میرفخرایی، شهرام اقبال‌زاده و جمعی از دانش‌آموختگان مدرسه فرهاد حضور داشتند.
ایران گرگین، سرویراستار فرهنگنامه کودکان و نوجوانان در این مراسم به شروع فعالیتش برای تولید این فرهنگنامه اشاره کرد و گفت: در سال ۱۳۶۰ به دعوت شورای کتاب کودک و ابتکار توران میرهادی شماری از نویسندگان و پژوهشگران حوزه کودک ونوجوان گرد هم آمدن و طرحی را برای تولید فرهنگنامه‌ای برای کودکان و نوجوانان پایه ریزی کردند. در این طرح تالیف از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود، اقتباس منع شد و ترجمه هم به صورت محدود و در صورت نیاز استفاده می‌شد.
این نویسنده در ادامه بیان کرد: با وجود کمبود امکانات، این فرهنگنامه با کوشش‌های توران میرهادی و نوش‌آفرین انصاری پیش رفت و به دست عموم مخاطبان رسید. مسلما بسیاری از مقالات فراتر از حوصله نوجوانان است اما اگر آنها وقت بگذارند و این مقاله‌ها را مطالعه کنند، می‌توانند پاسخ پرسش‌های خود را کامل‌تر و همه جانبه‌تر از اینترنت بگیرند. این فرهنگنامه برای همه گروه‌های سنی مفید است و هم کودکان و نوجوانان و هم خانواده‌های آنها می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و برایشان جذاب است.
گرفتاری دانش‌آموزان در رویکرد فرصت‌سوز آدمک‌ساز آموزش و پرورش
محمدهادی محمدی، نویسنده کودک و نوجوان سخنانش در این مراسم را در قالب هفت بخش به هم پیوسته بیان کرد. وی در نخستین بخش به نظر امانوئل کانت پرداخت و بیان کرد: به اعتقاد این فیلسوف برجسته، روشنگری رهایی انسان از ناتوانی فکری است. علت این ناتوانی در کم بودن نیروی فهم نیست، در کم بودن جرات فهمیدن است.
وی در بخش دوم سخنانش به «دعوت به مراسم گردن‌زنی» رمانی از ولادیمیر ناباکوف نویسنده روس تبار اشاره کرد و گفت: سین‌سیناتوس شخصیت اصلی این رمان به جرم این که مانند دیگران نمی‌اندیشد محکوم به مرگ شده است. او در یک وضعیت تعلیق پایدار در زندان، منتظر اجرای حکم خود است. نه زمان اجرای حکم را می‌داند، نه می‌تواند به آسایش دوره پیش از حکم بازگردد. روایت این رمان میان آدم بودن یا آدمک شدن می‌گردد. نظم اجتماعی و تربیتی پیوسته در پی این بوده که هویت انسانی ما را بگیرد و ریختی یکسان به همه ببخشد. هنگامی که ما به این ریخت دربیایم از آدم بودن به آدمک شدن می‌رسیم. سین سیناتوس در همه زندگی‌اش از کودکی تا آن هنگام که به مراسم گردن‌زنی فراخوانده شد،نمی‌خواست آدمک باشد، می‌خواست آدم بماند. در واقع سین سیناتوس در به‌کارگیری فهم خویش دلیر بود.
به گفته محمدی، همیشه هستند کسانی که می‌خواهند در ساختن جامعه خود سهمی داشته باشند. در جامعه امروز ایران، فراوان هستند این مردم. ما ششصد و یک هزار خیر مدرسه ساز داریم و اکنون نزدیک به ۳۷ درصد مدرسه‌های ایران را نیکوکاران مدرسه‌ساز می‌سازند و سهم آنها در سال از جنبه مالی به بیش از 1000 میلیارد تومان رسیده است.
وی در بخش دیگری از سخنانش به نقل از انیشتین گفت: آموزش، یادگیری داده‌ها یا فکت‌ها نیست، بلکه تمرین ذهن برای کشف و اندیشیدن است. اما آیا آموزش و پرورش ما بستر را برای اندیشه‌ورزی کودکان آماده می‌کند؟ اگر می‌کند نشانه‌های آن چیست؟آمادگی برای کنکور از نوزادی و نوپایی؟ این آموزش و پرورش به کودکان می‌آموزد به جای اینکه هر دشواری یا مانع، یک فرصت فرض شود، در هر فرصت، دشواری و مانع دیده شود. در حالی‌که کمی آن سوتر گروهی از برجسته‌ترین آموزشگران ما بودند و هستند که هر مانع و دشواری را یک فرصت فرض کردند. آنها سالها پیش در خانه‌ای به اندازه غربیل گرد آمدند و به تولید فرهنگنامه کودکان و نوجوانان پرداختند.
این نویسنده کودک ونوجوان، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان را الگو و رویکرد آموزش و پرورشی بخشی از نخبه‌ترین آموزشگران ایرانی دانست که در دوره‌ای از تاریخ اجتماعی از کار بازنشانده شدند و ادامه داد: فرهنگنامه امتداد آرزوها و آرمان‌های این گروه کوچک است تا رویکرد و الگوی آموزشی خود را که چون شعله شمعی، گرفتار طوفان شده بود، روشن نگه دارند. رویکرد و الگوی آنها رویکرد مفهومی‌ست. رویکرد آموزش مفهومی برپایه گفت‌وشنود یا دیالوگ است. به قول فریره، هنگامی گفت‌وشنود یا دیالوگ پا می‌گیرد که ایمان به انسان در وجود ما زنده باشد. آنها می‌خواهند که کودکان، ژرف‌اندیش، پژوهنده و توانا بار بیایند. از دشواری‌ها فرصت بسازند و فرصت‌ها را دشوار نبینند. این درست نقطه مقابل الگو و رویکرد امروز حاکم بر آموزش و پرورش ماست که کودکان در رویکرد لَخت فرصت‌سوز آدمک‌ساز، در رقابت بی‌رحمانه تصاحب شکل‌ها و نه معناها گرفتار شده‌اند.
کودکان در مدرسه فضا و محتوایی برای کشف خود ندارند
محمدی با بیان اینکه دو روز خوب در زندگی هر کسی وجود دارد؛ روزی که زاده می‌شود و روزی که وجود خود را کشف می‌کند، افزود: هر کودکی بخشی از وجود خود را در خانه و بخشی را در آموزشگاه کشف می‌کند. در خانه را نمی‌دانم، اما کودکان ما در مدرسه فضا و محتوایی برای کشف خود ندارند. در حالی‌که مدرسه تنها خشت، سنگ و آهن نیست، مدرسه جایگاه کشف خود و پرورش اندیشه‌هاست. برای کشف خود و پرورش اندیشه‌ها به الگو و رویکرد نیاز است. هنگامی که کتاب یا محتوای آموزشی در پیکره رویکرد عرضه شود، هرجا می‌تواند مدرسه باشد. کار مدرسه‌سازی بسیار نیکو است. اما نیکوتر از آن به پیشباز اندیشه‌های نیکو رفتن است.
این نویسنده کودک و نوجوان با تاکید بر اینکه ضریب نفوذ فرهنگنامه در نظام آموزش و پرورش ما چیزی نزدیک به صفر است با طرح پرسشی از حضار مبنی بر اینکه «آیا باور دارید که فرهنگنامه تنها یک کتاب مرجع نیست، بلکه رسالتی برای دگرگونی در نظام آموزش و پرورش ماست؟» گفت: من از هیچ‌کسی و نهادی درخواست خرید فرهنگنامه برای مدرسه‌ها ندارم. درخواست من جایگزینی نگاه فرهنگنامه‌ای یا آموزش و پرورش مفهومی با آموزش و پرورشی است که کشف و اندیشه‌ورزی در آن جایی ندارد. اگر این کار انجام شود، آنگاه فرهنگنامه در دل و مغز هر دانش‌آموزی جای خواهد گرفت.
فرهنگنامه کودکان و نوجوانان داستانی بی‌پایان است
توران میرهادی در این مراسم، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان را داستانی بی‌پایان دانست و گفت: بسیاری از افرادی که سوار قطار فرهنگنامه بوده‌اند الان در میان ما نیستند ولی فرهنگنامه با همکاری و مساعدت دوستان و فرهیختگان همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد و ما برای ادامه کار نیازمند همراهی و کمک مردم هستیم.
وی ادامه داد: البته هرچه درباره حمایت، صداقت و کمک مردم این سرزمین بگویم کم گفته‌ام و خدا را شکر می‌کنم که در این کشور با این سابقه فرهنگی توانسته‌ام کار کوچکی در راستای افزایش دانش کودکان و نوجوانان انجام دهم.
آینده از آن فرهنگنامه کودکان و نوجوانان است
کامران فانی در این مراسم، با بیان اینکه تالیف، تدوین و چاپ فرهنگنامه سرگذشت عبرت‌انگیز و تامل‌کننده‌ای دارد، گفت: این که چگونه یک اثر فرهنگی راهش را در میان سنگلاخ و موانع مختلف در طول ۳۷ سال پیموده بسیار تامل‌برانگیز است، باید ببینیم با این وجود چقدر توانسته به جایگاه شایسته‌اش در میان جامعه و مخاطبان برسد و اینکه چه عواملی سبب شده فرهنگنامه با پشتوانه عمیق اخلاص و ایمان و پشتکار به بار نشیند.
این کتابدار و نسخه‌پژوه ایرانی در ادامه با اشاره به فعالیت‌هایش در همه مراحل تدوین اغلب دانشنامه‌ها و دایره‌المعارف‌ها در طول سی سال اخیر بیان کرد: بدون تردید فرهنگنامه کودکان و نوجوانان از نظر تدوین و از نظر ارایه، یک کار کاملا ایرانی است و توانسته بسیار موفق باشد. با وجود اینکه ۲۵ سال از چاپ نخستین جلد آن می‌گذرد اما تا به حال در هیچکدام از نقدهایی که درباره آن نوشته شده است ندیده‌ام که به نقص و کاستی جدی‌ای اشاره شود.
جایگاه فرهنگنامه کودکان و نوجوانان کتابخانه‌های مدارس است
فانی جایگاه فرهنگنامه کودکان و نوجوانان را کتابخانه‌های مدارس عنوان کرد و گفت: متاسفانه وزارت آموزش و پرورش و برنامه‌ریزی آموزشی ما به نحوی بوده است که بچه‌ها پاسخ پرسش‌های خود را بجز از کتاب‌های درسی نمی‌توانند در جای دیگری جستجو کنند. فرهنگنامه زمانی موفقیت کامل را به دست می‌آورد که در کتابخانه‌های مدارس به رویش باز شود. ما ملتی هستیم که کمتر به سراغ پاسخ پرسش‌های خود می‌رویم. پیدا کردن پاسخ پرسش‌ها از طریق فرهنگنامه‌ها و دانشنامه‌ها روشی کاملا درست است که اغلب دانش‌آموزان ما از آن استفاده نمی‌کنند.
به گفته این نویسنده و مترجم، دومین عاملی که سبب شده فرهنگنامه کودکان و نوجوانان نتواند به جایگاه شایسته خود برسد وارد نشدن به فضای خانه‌هاست. او در این باره توضیح داد: تیراژ فرهنگنامه آنچنان چشمگیر نبوده که بتواند راه به خانه‌ها یابد. از طرفی خانواده‌ها هم چندان راغب نبوده‌اند که فرهنگنامه را به کتابخانه‌های منازلشان ببرند. به نظر من اگر بنا باشد دانشنامه‌ای برای کودکان و نوجوانان در طول سالهای متمادی تولید شود باید برای جای گرفتنش در خانه‌ها چاره‌اندیشی شود و خانواده‌ها آن را برای کتابخانه کوچک فرزندانشان خریداری کنند.
فانی با بیان اینکه بدون تردید آینده از آن فرهنگنامه کودکان و نوجوانان است، گفت: باید توجه داشت که این فرهنگنامه نه تنها برای کودکان و نوجوانان بلکه برای خانواده‌ها هم قابل استفاده است و آینده درخشانی دارد زیرا با شیوه‌های جدید و به صورت موازی در حال به روز کردن جلدهای قبلی و همچنین افزایش سرعت در انتشار جلدهای بعدی است. روزآمد کردن جلدهای قبلی و چاپ جلدهای جدید، فرهنگنامه را همیشه زنده نگه می‌دارد و موجب می‌شود که در سالهای آینده بتواند جایگاه شایسته خود را پیدا کند.
فرهنگنامه کودکان و نوجوانان یک سرمشق است
آزادمهر دانش، کارشناس کتابداری نیز در این مراسم گفت: فرهنگنامه یک سرمشق ساختاری و فضایی باز برای اندیشیدن است. نهاد فرهنگنامه بنیادی عشق‌سالار است و نوشته‌ای مهرآمیز دارد.
وی در ادامه به بیان زندگینامهها در فرهنگنامه اشاره کرد و گفت: زندگینامهها از منابعی هستند که به صورت مدخل در فرهنگنامه آورده شده و بسیار مورد استقبال کودکان و نوجوانان قرار گرفته است. معمولا زندگی هر انسانی مخصوصا انسان‌های بزرگ و مشهور در شرایط خاصی از مکان و زمان سرچشمه می‌گیرد و اغلب مردم به دانستن دلیل موفقیت و خوشبختی انسان‌های دیگر علاقه دارند. با این وجود هنگام نوشتن زندگینامهها برای کودکان و نوجوانان باید آنها را به زبانی ساده تبدیل کنیم و همچنین باید توجه کنیم در عین سادگی چیزی از قلم نیافتد. بیان این زندگینامهها خوانندگان را به سوژه‌های بزرگتری سوق می‌دهد.
به گفته دانش، آنچه در بیان زندگینامهها برای کودکان و نوجوانان مهم است نشان دادن اراده انسان‌های بزرگ در مقابل سختی‌هاست و اینکه انسان برای رسیدن به خواسته خود باید تلاش کند و در این زمینه بیان کردن زندگی افراد ناموفق هم می‌تواند حاوی درس‌های مختلفی برای بچه‌ها باشد و این فرهنگنامه به نگارش زندگینامهها اهمیت زیادی داده است.
آموزش و پرورش نسبت به فرهنگنامه بی‌مهر بوده است
علیرضا میرفخرایی، عضو شورای مدیریت فرهنگنامه کودکان و نوجوانان نیز در این مراسم به سابقه فرهنگنامه کودکان ونوجوانان اشاره کرد و گفت: از سال ۱۳۵۸ که توران میرهادی را بازنشسته کردند و مدرسه فرهاد از وی گرفته شد و همسرش درگذشت فرصتی پیدا شد که اندیشه‌ای را که از سال قبل در شورای کتاب کودک شکل گرفته بود و آن هم تولید فرهنگنامه کودکان و نوجوانان بود به ثمر برساند. میرهادی خط قرمزهایی را برای تولید فرهنگنامه از ابتدا تعیین کرده بود و آن هم این بود که فرهنگنامه نباید وامدار هیچ قدرتی باشد و باید همیشه استقلال خود را حفظ کند. همچنین نباید کیفیت فدای سرعت شود. این خط مشی بعد از ۳۷ سال هنوز پابرجاست و همه همکاران در تولید فرهنگنامه به آن احترام می‌گذارند.
مدیرعامل شرکت نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان ادامه داد: این فرهنگنامه در کل دنیا بی‌نظیر است زیرا از سوی سازمانی مردم‌نهاد تولید می‌شود و بودجه دولتی ندارد. در حالی که در همه جای دنیا این‌گونه آثار از سوی دولت‌ها تولید می‌شود. کار بزرگ دیگری که در فرهنگنامه انجام شده است استفاده از نیروهای داوطلب بوده که ۸۰ درصد کار را بدون هیچ توقعی انجام می‌دهند در واقع ما تنها ۲۰ درصد از هزینه‌های لازم برای تولید یک فرهنگنامه را پرداخت می‌کنیم و آن هم بیشتر مربوط به کارهای اداری است. ایران جزء معدود کشورهایی است که دارای چنین دانشنامه‌ای برای کودکان و نوجوانان است. سالها قبل افرادی با تردید به این فرهنگنامه نگاه می‌کردند و تصورشان بر این بود که بعد از ۲ الی ۳ سال متوقف می‌شوند اما نشد و دوراندیشی توران میرهادی سبب شد که این فرهنگنامه همچنان استوار و مستحکم به فعالیتش ادامه دهد.
تجهیز سه هزار مدرسه به فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
میرفخرایی همچنین درباره برنامه‌های آتی فرهنگنامه نیز اظهار کرد: اتمام ۸ جلد باقیمانده را حداکثر در طول ۸ سال آینده را در دستور کار داریم و امیدواریم بتوانیم تا ۸ سال آینده فرهنگنامه را با ۲۴ جلد تا پایان حرف «ی» به پایان برسانیم. هدف بعدی ما به روزرسانی ۱۴ جلد قبلی شامل 4هزار صفحه و 10هزار تصویر است. همچنین در هر فرهنگنامه مدخل‌های مستقلی وجود دارد که تلاش می‌کنیم آنها را به صورت کتابی جداگانه درآوریم که اولین نسخه آن با عنوان «ادبیات کودک و نوجوان» به وسیله خانم توران میرهادی چاپ شده است. البته رسیدن به این اهداف نیازمند شرایط استاندارد کار و شرایط مالی مناسب است.
وی با بیان اینکه همیشه اتکای فرهنگنامه کودکان و نوجوانان به مردم و جامعه هنری ایران بوده است، گفت: هدف فرهنگنامه ورود به خانه‌ها نیست بلکه باید وارد مراکز تحقیقاتی و کتابخانه‌های مدارس شود. آموزش و پرورش نسبت به فرهنگنامه بی‌مهر بوده است و از 130هزار مدرسه تنها 3هزار مدرسه به فرهنگنامه کودکان و نوجوانان مجهز شده است و آن هم از سوی انجمن اولیا و مربیان خریداری شده است. البته توران میرهادی با ارایه طرح هر مدرسه یک فرهنگنامه سبب شد در سال گذشته بتوانیم ۵۰۰ مدرسه را به فرهنگنامه مجهز کنیم.
این عضو شورای مدیریت فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، رساندن فرهنگنامه به دست مخاطب و تقویت بنیه مالی شورای کتاب کودک برای ادامه کار را از اهداف شورای مدیریت فرهنگنامه عنوان کرد.
نوش‌آفرین انصاری، دبیر شورای کتاب کودک هم در این مراسم از توران میرهادی به عنوان معلم و استادش یاد کرد و گفت: من مطالب زیادی از وی آموخته‌ام. میرهادی به ما یاد داد که همیشه دانش‌آموز باشیم و در حال آموختن.
انصاری در پایان، کتاب «با نیروی عشق؛ توران میرهادی مادربزرگ همه بچه‌های ایران» از اکبر نعمتی را به حضار معرفی کرد.
در این مراسم محمدامین گوهر، فاطمه علی‌محمدی، مینا امیدی و فرزاد زین‌العابدینی به عنوان نمایندگان نسل نوجوان در این مراسم نظرات خود را درباره فرهنگنامه کودکان ونوجوانان بیان کردند و دو مستند کوتاه از اعظم نجفیان با همکاری سوزان حبیب و مجتبی میرطهماسب به نمایش در‌آمد.
