با شروع به کار شاخه استانی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران (شاخه فارس)، جمعی از اعضای هیئت مدیره انجمن دانشجویی دانشگاه شیراز که مدتی بود، فعالیت های پراکنده ای را در حوزه ی کتابخانه ها و کتابداری کودک و نوجوان آغاز نموده بودند، به فکر افتادند به صورت منسجم و با حمایت انجمن شاخه فارس در حوزه ی ترویج کتابخوانی و ساماندهی وضعیت کتابخانه های کودک و نوجوان استان که کمتر مورد توجه انجمن های کتابداری قرار گرفته بود، فعالیت نمایند. در تابستان ۱۳۸۴ پیشنهاد راه اندازی کمیته ای تخصصی در حوزه ی کتابخانه و کتابداری کودک و نوجوان با هدف گسترش عادت به مطالعه در میان کودکان و نوجوان استان، بررسی وضعیت کتابخانه های آموزشگاهی به عنوان قلب تپنده مدارس، ارائه راه کارهای کاربردی به مسئولان برای ساماندهی و راه اندازی کتابخانه های استاندارد و در شأن کودکان پارسی، آشنایی کتابداران و دانشجویان علاقه مند به حوزه کتابداری کودک و نوجوان و آموزش مهارت های لازم در این زمینه به آنها، به هیئت مدیره انجمن شاخه فارس ارائه شد. با موافقت انجمن کتابداری و اطلاع رسانی(شاخه فارس)، نخستین کمیته ی کتابداری کودک و نوجوان انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در شاخه فارس با حضور طاهره جوکار، نیلوفر برهمند و علی حمیدی راه اندازی شد و فعالیت های خود را با بیش از ۱۵ نفر از دانشجویان کارشناسی کتابداری دانشگاه شیراز و برخی از کتابداران علاقه مند آغاز کرد.
در نخستین گام اعضا کمیته اقدام به برگزاری جلسات متعدد با حضور اساتید و متخصصان حوزه کودک و نوجوان به بررسی جدیدترین پژوهش های انجام شده در سطح استان به شکل پایان نامه و یا طرح های پژوهشی درباره‌ی وضعیت کتابخانه و کتابداری کودک و نوجوان پرداختند. نتایج این بررسی ها گویای وضعیت نابسامان کتابخانه های آموزشگاهی در سطح مدارس شهر شیراز بود. گرچه آمارهای منتشره در دیگر شهرهای کشور نیز نتایج مشابهی را نشان می داد. بنابر این کمیته با توجه به نتایج بررسی ها، ساماندهی کتابخانه‌های آموزشگاهی در مقطع ابتدایی را در دستور کار خود قرار داد. اعتقاد گروه بر این بود، اگر کودکان ما از همان آغاز در مدارس خود با کتابخانه انس بگیرند و داشتن یک کتابخانه مجهز را جزء حداقل حقوق خود در یک مدرسه بدانند در مقاطع بالاتر نیز، این فکر و خواست کودکان بی شک به خانواده ها منتقل شده و همین نیاز می تواند تحولی را در این زمینه ایجاد نماید.
با این تفکر و برای نشان دادن این واقعیت به مسئولان آموزش و پروش استان و مدارس که با حداقل امکانات و بودجه نیز می توان کتابخانه هایی در حد استاندارد با منابعی غنی در مدارس راه اندازی کرد، «طرح راه اندازی کتابخانه های آموزشگاهی الگو در سطح شهرستان شیراز» به عنوان نخستین برنامه این کمیته تعریف شد. شعار اصلی کمیته ی کودک و نوجوان در این زمینه، حذف قفسه های شیشه ای در بسته کتاب از مدارس بود. قفسه هایی که کودکان در پشت شیشه های آنها، نه تنها امکان تورق کتاب ها را نمی یافتند که از دیدن عناوین تمامی کتاب های موجود نیز محروم بودند.
گام نخست: تهیه ی شیوه نامه ی کار
نخستین گام، کار تخصصی بر روی استانداردهای ایجاد یک کتابخانه آموزشگاهی(دوره‌ی ابتدایی) بود. شناخت شیوه‌های انتخاب کتاب و منابع موجود در این زمینه، شیوه های رده بندی منابع مطالعاتی برای این گروه سنی و انتخاب مناسب ترین روش برای اجرا در مدرسه ی الگوی مورد نظر، چگونگی انتخاب مکان مناسب برای کتابخانه، انتخاب وسایل و تجهیزات و ویژگی های آنها برای این گروه سنی و شیوه ی چیدمان و آرایش محیط کتابخانه از جمله مواردی بود که با نظر اعضا، مشاوره با صاحب نظران در این زمینه و استخراج اطلاعات و استاندارهای ملی و بین‌المللی تدوین شد. در این طرح همچنین شرایط انتخاب مدارس هدف نیز تعریف شد.
همزمان با گام نخست: جمع آوری بودجه مورد نیاز
از آن جا که کمیته کتابداری کودک و نوجوان شاخه فارس درآمد ثابت و مشخصی نداشت، برای جمع آوری بودجه مورد نیاز به سراغ دوستداران کودک و کتاب رفتیم. از اعضای هیات علمی، کارکنان و دانشجویان رشته‌ی علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شیراز شروع کردیم و با حمایت جمع کثیری از کارکنان شرکت آبفای استان فارس و خیرینی که از هدف ما آگاه شده بودند، مبلغ قابل قبولی جمع آوری گردید. اما از آن جا که این اولین گام کمیته بود و از فراگیر شدن آن اطمینان کافی نداشتیم مستقیما از هیچ نهاد و یا ارگان رسمی درخواست کمک نکردیم و امیدوار بودیم، نتیجه نهایی این طرح امکان گرفتن کمک های از این دست را در آینده برای کمیته کتابداری کودک و نوجوان فراهم کند.
دومین گام : انتخاب مدرسه ی هدف
شرایط انتخاب مدرسه هدف در طرح کمیته عبارت بود از: مدرسه مورد نظر باید فاقد مکان مستقلی به نام کتابخانه باشد، مدرسه مورد نظر باید دارای فضایی مناسب برای راه اندازی کتابخانه ای مستقل باشد، لازم است مسئولان و معلمان مدرسه از طرح کمیته حمایت کامل نموده و نظامنامه‌ی کمیته برای راه اندازی و اداره ی کتابخانه را بپذیرند.
با مراجعه به واحد کتابخانه های آموزش و پرورش ناحیه ۳ شهرستان شیراز که مناطق محروم شهر را نیز پوشش می داد، فهرستی از مدارسی که در این ناحیه کتابخانه نداشتند برای مکان سنجی احداث کتابخانه تهیه کردیم. سپس در هر مدرسه نمایندگان کمیته در مورد شرایط و اهداف خود با مسئولان مدارس صحبت کرده و نظر آن ها را نیز جویا شدند. در نهایت مدرسه ی دخترانه ای را انتخاب کردیم و فعالیت خود را با خرید منابع و سازماندهی آنها آغاز کردیم. اما با گذشت بیش از یک ماه از فعالیت در مدرسه ی فوق، مسئولان مدرسه با گذاشتن قفسه های بی در و قفل در محیط کتابخانه موافقت نکردند و پیشنهاد استفاده از قفسه های آهنی مرسوم در مدارس با درهای شیشه ای قفل دار داشتند. با توجه به هدف گروه در راه‌اندازی کتابخانه آموزشگاهی الگو مجبور به توقف اجرای طرح در آن مدرسه شدیم.
پس از آن مجمع خیرین مدرسه ساز استان با اهدای مبلغی به کمیته ی کتابداری کودک و نوجوان، دبستان پسرانه ی راهبی که در یکی از محلات محروم شهر شیراز قرار گرفته بود را به کمیته معرفی کردند. از ویژگی های این مدرسه حضور گروهی از دانش آموز مهاجر افغان در میان دانش آموزان بود.
در نخستین دیدار از دبستان راهبی از اشتیاق مدیر مدرسه شگفت زده شدیم، از آنجا که دبستان فضای خالی برای راه اندازی کتابخانه نداشت، به پیشنهاد مدیر دبستان قرار شد از نمازخانه به عنوان کتابخانه هم استفاده کنیم.
فعالیت های تخصصی کتابداری برای راه‌اندازی کتابخانه ها
کمیته کودک و نوجوان مصمم بود نخستین قدم را با دقت فراوان بردارد، از این رو از اولین روزهای شروع به کار با متخصصان حوزه ادبیات کودک و نوجوان و کهنه کاران وادی کتاب و کتابداری کودک همچون نوش آفرین انصاری ارتباط برقرار کرد. فعالیت های تخصصی برای راه اندازی کتابخانه های مدارس راهبی و پس از آن دبستان پاسداران را می توان در سه بخش انتخاب منابع، سازماندهی و آماده سازی منابع و محیط کتابخانه تقسیم کرد.
الف. انتخاب منابع کتابخانه: گرچه با بودجه اندکی که در اختیار کمیته بود، امکان خرید تعداد عناوین زیادی در نخستین مرحله وجود نداشت. اما برای انتخاب همین تعداد اندک کتاب نیز دقت فراوانی شد. فهرست کتاب های منتخب چند سال شورای کتاب کودک به دقت بررسی گردید، کتاب های منتخب در حوزه های مختلف با توجه به علایق کودکان گروه های سنی ۷- ۱۲ سال شناسایی شد. سعی شد در حوزه های موضوعی مختلف (علمی، تاریخی و مذهبی، ...) و قالب های ادبی گوناگون (داستان، غیرداستان) کتاب تهیه شود. گاه برای انتخاب یک مجموعه کتاب، کتابفروشی های متعدد و فهرست ناشران فراوانی مورد بررسی قرار گرفت.
ب. سازماندهی و آماده سازی منابع کتابخانه: در سازماندهی با تجاربی که از مطالعه متون تخصصی در این حوزه و بازدید از کتابخانه های مختلفی همچون کتابخانه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان و بررسی روش های مختلف در کتابخانه های خارج از کشور، بدست آوردیم، تصمیم بر آن شد که از روش رده‌بندی دیویی برای کتابخانه مدارس که مورد قبول سازمان آموزش و پرورش استان نیز هست، استفاده شود. از آنجا که با گروه های سنی ۷- ۱۲ سال روبرو بودیم مناسب دیدیم از روش بر چسب های رنگی برای بچه ها و از شماره های دیویی شامل یک شماره ساده معمولا ۳ رقمی بدون اعشار و یا با حداکثر ۲ رقم اعشار با نشانه مولف بسیار ساده ای برای کتابدار استفاده کنیم. به جای به کارگیری نشانه مولف رده بندی دیویی که بخصوص برای کتابداران مدارس گیج کننده بود، ما از نشانه مولف کنگره ایده گرفته و به مسئولین آموزش دادیم. روش کار در تمام قسمت ها در ابتدای دفتر ثبت کتابخانه برای کتابداران به شکل مدون آمد تا با تغییر احتمالی مسئول کتابخانه در هر مدرسه مشکلی در این زمینه پیش نیاید. در نظام رده بندی دیویی، ۱۳ برچسب رنگی تعریف شده است که ما این تعداد را به ۳ بر چسب موضوعی کاهش دادیم. دلیل این اقدام آشنا نبودن کودکان و حتی مسئولین مدارس ما با نظام های رده بندی کتابخانه ای بود. بنابراین سه برچسب قرمز، سبز و بنفش به ترتیب برای موضوع های شعر، داستان و غیرداستان (علوم و فنون و دین، تاریخ و جغرافیا) در نظر گرفته شد. برچسب های زرد و قهوه ای نیز بر اساس تجربه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به ترتیب برای کلاس های اول- سوم و چهارم- پنجم انتخاب شد که نشانگر گروه سنی مخاطب کتاب بود. در این حال کتاب ها دارای دو برچسب رنگی در بالا و پایین خود بودند که با یک نگاه، دانش آموزان را به سمت کتاب هایی با موضوع مورد نظر و متناسب با گروه سنی آنها هدایت می کرد.
در مرحله ی آماده سازی کتاب ها با توجه به بودجه ی اندک انجمن، تهیه ی برگه‌هاتی فهرستنویسی و برگه دان برای جست و جوی منابع امکان پذیر نشد. این مشکل با تهیه فهرست های کتابی تا حدی بر طرف گردید.
چینش کتاب ها در این کتابخانه ها برپایه‌ی رده بندی دیویی است، البته کتاب های مربوط به رده های۴۰۰ و ۸۰۰ و داستان های عامیانه رده ی ۳۹۸ در قفسه هایی جدا همه با برچسب قرمز رنگ. کتاب های رده های ۱۰۰، ۲۰۰و ۹۰۰ نیز با برچسب بنفش و در قفسه های جدا و دیگر کتاب ها نیز به عنوان کتاب های علمی و با برچسب سبز در قفسه های جدا چیده شدند. تعدادی از کتاب ها نیز در هر قفسه به شکل نمایشی که جلد آن ها به طور کامل دیده شود چیده شدند تا دانش آموزان به استفاده از آن ها تشویق شوند.تهیه کارت عضویت عکس دار برای اعضا و امانت به وسیله ی آن از دیگر فعالیت ها بود.
ج. آماده سازی محیط کتابخانه: ضمن حفظ سادگی محیط تلاش شد با استفاده از نقاشی هایی با موضوع کودک و کتاب و جملات کوتاه که کودکان را به خواندن و مطالعه تشویق می کرد، همراه با تصویر شخصیت های مورد علاقه ی کودکان و نصب آنها در بالای قفسه ها فضای بهتر و متفاوتی برای کتابخانه ایجاد شود. ارتفاع قفسه ها نیز با توجه به قد دانش آموزان و با رنگ های شاد طراحی و سفارش داده شد.
د) خدمات عمومی: با راهنمایی اعضای کمیته و موافقت مسئولان مدارس، کلاس های این مدارس یک بار در هفته در محیط کتابخانه برگزار می شود و کودکان در این ساعت به مطالعه و بحث در مورد کتاب های مختلف در حوزه های گوناگون می پردازند. انتقال مرتب کتاب از کتابخانه ی مدرسه به کتابخانه های کوچک کلاسی نیز از دیگر برنامه‌های این کتابخانه ها است. افزون بر آن برنامه های منظم خدمات عمومی به کتابخانه ها پیشنهاد شد و تا مدت زمانی نیز نمایندگان کمیته برای نظارت حداقل هفته ای یکبار در کتابخانه مدرسه حضور پیدا می کردند.اما در نهایت این بخش با توجه با نیروی انسانی اندک کمیته بر عهده ی مسئولان کتابخانه و اداره آموزش و پرورش گذارده شد. نتایج مسابقه نقاشی و نویسندگی که چندی پیش توسط کمیته کودک و نوجوان انجمن در این دو مدرسه برگزار شد، نشان دهنده ی علاقه فراوان دانش آموزان به محیط کتابخانه و تأثیر مطالعه و انس با کتاب در میان آن بوده است.
افتتاح کتابخانه ها
پس از ماه ها تلاش ابتدا کتابخانه مدرسه راهبی در مهر ماه ۱۳۸۴و سپس در آبان ماه ۱۳۸۵کتابخانه دبستان پاسداران افتتاح شد. از آن جا که قبل از راه اندازی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی شاخه فارس، استاد فرزانه فرزین از اساتید بخش کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شیراز ما را برای انجام فعالیت هایی در حوزه کودک و نوجوان تشویق می کردند، برآن شدیم. نخستین کتابخانه را به یاد و خاطره این استاد گرانقدر، کتابخانه استاد فرزین بنامیم و کتابخانه دبستان پاسداران که از حمایت مالی بانوی خیری برخوردار بود به نام فرزندش، کتابخانه اردبیلی نامیده شد.
به توصیه ی نوش آفرین انصاری در هر دو کتابخانه، مراسم افتتاحیه ای با حضور مسئولان آموزش و پرورش، جمعی از خیرین مدرسه ساز، اعضای هیئت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی شاخه فارس و اعضای کمیته کتابداری کودک و نوجوان و نیز خانواده های خیر حامی دو کتابخانه برگزار گردید. هدف از برگزاری چنین مراسمی نشان دادن این نکته به مسئولان آموزش و پرورش و خیرین بود که حتی با کوچکترین حمایت های مالی و معنوی نیز می توان برای کودکان کتابخانه هایی زیبا، استاندارد و غنی ایجاد و معجزه ی مطالعه را به آن ها هدیه کرد.در این دو مراسم عملکرد کمیته به دقت تشریح و اهداف آتی آن برای حاضران بیان شد. برگزاری چنین مراسم هایی که همراه با پذیرایی و آموزش شیوه ی استفاده از کتابخانه به تک تک کلاس ها بود، اهمیت حضور کتابخانه در محیط مدرسه را برای دانش آموزان و معلمان روشن می کرد و این ذهنیت برای دانش آموزان ایجاد می شد که جایگاه این مکان به حدی است که برای بودنش جشنی برپا می شود و به دانش آموزان و مربیانشان تبریک گفته می شود.!
پس از افتتاح کتابخانه های مدرسه راهبی و مدرسه پاسداران اعضای کمیته در فواصل زمانی مختلف به کتابخانه ها سرکشی کرده و مسئولان را در اداره ی بهتر کتابخانه یاری می کنند. یک نماینده از طرف کمیته ارتباط خود را با هر مدرسه حفظ می کند.با وجود بودجه اندک کمیته در تلاش است هرساله کتاب های جدید به کتابخانه های تحت پوشش هدیه شود.