یک مطالعه‌ی موردی در کتابخانه‌های عمومی اندونزی
چکیده
اهداف این مقاله، مروری کلی بر طراحی فضای کتابخانه برای کودکان در برخی کتابخانه‌های عمومی اندونزی، به ویژه شهر سورابایا، از طریق انجام مطالعات موردی است. سه نوع فضا برای کودکان در کتابخانه های مختلف وجود دارد. در طراحی فضای کتابخانه برای کودکان، بیشتر از رنگ‌های روشن، پوسترهای کارتونی یا علمی روی دیوار و نیمکت های کوتاه استفاده می‌شود. این‌ها الزامات استاندارد برای بیشتر فضاهای کتابخانه‌های کودکان در کتابخانه های عمومی سورابایاست. گرچه برخی ملاحظات هنگام طراحی فضای کتابخانه برای کودکان، مانند درگیر شدن در فرایند رشد و پرورش کودکان وجود دارد، به خاطر کمبود زمان این کار به سختی اجرا شده است. فضای کتابخانه‌ی مطلوب کودکان باید از دیگر بخش‌های کتابخانه جدا شود. این جداسازی کارایی بسیار دارد. برخی کتابخانه‌های عمومی در اندونزی – سورابایا، فضای کتابخانه‌ی کودکان را با طراحی ساده، اما بسیار کودک مدار ساخته‌اند.
واژه های کلیدی: فضای کودکان، طراحی فضای کتابخانه‌های کودکان، کتابخانه‌ی کودکان.
کتابخانه، در بسیاری از کشورها نمادی فرهنگی و یکی از نشانه‌های تمدن شناخته می‌شود و از زمان‌های بسیار دور، نقش تبدیل افراد جامعه به افراد آگاه را به عهده دارد. کتابخانه‌های عمومی در جامعه نقش مهمی دارند، آنها باید اطلاعات ارزشمندی برای کل جامعه فراهم کنند و مکانی برای انتقال و نشر اطلاعات باشند. از آن‌جا که کتابخانه‌ها نه تنها در کشورهای ثروتمند و توسعه یافته، بلکه در کشورهای در حال توسعه، روستاها و شهرهای بزرگ نیز تاسیس شده‌اند. بنابراین، مسئولیت کتابخانه‌ها در برابر جامعه افزایش یافته است. در هر حال، این واقعیت وجود دارد که همه کتابخانه‌ها به خاطر محدودیت‌هایی مانند کمبود مجموعه های خوب، امکانات و منابع انسانی نمی توانند وظایف شان را به طور کامل انجام دهند.
برای آگاهی از نقش مهم کتابخانه در رشد و پرورش کودکان، مطالعه‌ی جامعی دربارهی طراحی فضای کتابخانه برای کودکان در کشور درحال توسعه‌ی اندونزی انجام شد. اهمیت وجود کتابخانه‌ها، بستگی به پشتیبانی آنها از کودکان در پاسخ به نیازهای اطلاعاتی شان دارد. گرچه کار کتابخانه‌ها در جذب کودکان به کتابخانه و ترغیب و تشویق آنها به استفاده از خدمات کتابخانه، خواندن منابع، استفاده از رایانه و فضای کتابخانه برای بحث و گفت وگو و بسیاری فعالیت‌های دیگر دشوار است، ارزش دارد ازهر روشی برای جلب توجه کودکان بهره بگیریم. یکی از روش‌های جذب کودکان به کتابخانه، طراحی زیبای فضای آن برای کودکان است. بر کسی پوشیده نیست که طراحی مطلوب کتابخانه می‌تواند توجه کودکان را به کتابخانه جلب کند و شوق آنها را در آمدن به کتابخانه برانگیزد.
این مقاله، طراحی فضای کتابخانه برای کودکان را در اندونزی در چند مطالعه‌ی موردی مربوط به شماری فضای کتابخانه برای کودکان در سورابایا- شرق جاوا، برپایه‌ی مشاهدات و تجربیات نویسنده توصیف می کند. این مطالعات به منظور دستیابی به اطلاعاتی دربارهی وضعیت و طراحی فضای کتابخانه برای کودکان انجام شده‌اند. گزارش مطالعات موردی با زبانی داستان گونه بیان می‌شود. دو مقوله در این مطالعات موردی وجود دارد: فضای کودکان در کتابخانه‌های عمومی و فضای کودکان در کتابخانهای عام المنفعه. سه کتابخانه با ویژگی‌های منحصر به فردشان در این مطالعات موردی بررسی شده‌اند. تمرکز این مطالعات روی بررسی و توصیف وضعیت واقعی طراحی فضای کتابخانه برای کودکان است که با ویژگی‌های کشور اندونزی سازگاری زیادی دارد و سورابایا به عنوان مکان انجام این مطالعات موردی در نظر گرفته شده است.
فضای کتابخانه برای کودکان
فضای کتابخانه برای کودکان، مکانی برای کودکان در کتابخانه و ساختمانی ویژه برای آنها یا بخشی از یک ساختمان است که جایی برای کودکان دارد. فضای کتابخانه‌ی کودکان برای حمایت از فعالیت‌های کودکان به ویژه فعالیت‌های ذهنی آنها در نظر گرفته شده است. این فضا و همه‌ی تجهیزات و امکانات آن باید برای آنها مناسب باشد. فضای کودک باید به طور منحصر به فرد طراحی شود تا نیازهای کودکان را به ویژه در طراحی داخلی و مبلمان برآورد. برخی بخش‌های مهم در طراحی داخلی باید در طراحی فضای کتابخانه برای کودکان مورد توجه قرار گیرند. همچون: ترکیب رنگ‌های روشن، عکس‌ها، صندلی راحتی و میز و قفسهی کتاب قابل دسترس.
در طراحی فضای کتابخانه برای کودکان باید به راحتی و آسانی استفاده توجه شود. بنابراین، فضای کتابخانه باید به کودکان حق انتخاب بدهد که برای خواندن کتاب مورد علاقه‌شان بتوانند روی صندلی یا کف اتاق مطالعه بنشینند. در برخی کتابخانه‌ها صندلی وجود ندارد، اما میزهای کوتاهی هست و بچه‌ها می‌توانند به جای صندلی روی کف اتاق بنشینند و از میز استفاده کنند. این کار از اتفاقاتی مانند افتادن بچه‌ها از روی صندلی جلوگیری می‌کند و روش خوبی برای مواردی است که به اندازه‌ی کافی کتابدار در کتابخانه نیست تا بر فعالیت‌های آنها نظارت کند.
در اندونزی کم وبیش همه‌ی کتابخانه‌های عمومی، مکان خاصی برای کودکان ساخته اند، چون آنها به رفتار خاصی متفاوت از بزرگسالان نیاز دارند. همچنین دربیشتر کتابخانه‌های عام المنفعه که در بسیاری از شهرها و حومه‌ی اندونزی وجود دارند، مکانی برای کودکان ساخته شده و در طراحی آنها سلیقه‌ی کودکان مورد توجه قرار گرفته است. اگر چه ساخت فضای کتابخانه برای کودکان هزینه ی بسیار کمی داشته است، همچنان تلاش می‌شود تا حدودی سلیقه‌ی کودکان را مانند استفاده ازنقاشی‌ها، رنگ‌های روشن و متضاد، اسباب بازی و قفسهی کتاب ویژه در نظر گرفت. درگیر شدن کودکان در فرایند طراحی مهم است. یان لنگ تنگ و همکارانش (۲۰۰۹) در تحقیقات خود، از کودکان به عنوان مشاور و ارزیابی کننده‌ی طراحی استفاده کردند تا نیازهای کاربران کودک برآورده شود. درگیر شدن کودکان در فرآیند طراحی ایده ی خوبی است تا اطلاعاتی درباره ی چیزهایی که آن ها نیاز دارند به دست آید، با این حال کودکانی که در طراحی داخلی تجربه ندارند ممکن است سبب نابسامانی طراحی شوند.
مطالعات موردی
۱. کتابخانه‌ی ایالتی جاوا تیمور
کتابخانه‌ی ایالتی جاوا تیمور، برآن است که نیازهای اطلاعاتی جامعه را برآورد. براساس قوانین دولتی اندونزی در ۲۵ نوامبر ۲۰۰۰، کتابخانه‌ی ایالتی، سازمانی دولتی است که از خدمات فرهنگی، پژوهشی و یادگیری در جوامع حمایت می‌کند. افزون بر این، بیانیه‌ی یونسکو در سال ۱۹۹۴، اعلام می‌کند که کتابخانه‌های عمومی موسسات دموکراتیک هستند و از حق دسترسی به دانش برای تمام افراد جامعه بدون استثنا‌هایی مانند نژاد، سن، جنسیت، مذهب، ملیت و زبان پشتیبانی می‌کنند. ضرورت دارد کتابخانه‌ی عمومی ازسوی دولت به ویژه از نظر مالی پشتیبانی شود، زیرا خدمات کتابخانه باید برای همه‌ی کاربران رایگان باشد.
کتابخانه‌ی ایالتی همچنین به عنوان یک سپرده مجموعه (مخزن منابع) عمل می‌کند، بدین طریق که از همه‌ی آثاری که در جاوا تیمور منتشر می‌شود، باید یک نسخه به کتابخانه‌ی ایالتی جاوا تیمور سپرده شود. کتابخانه‌ی عمومی جاوا تیمور هر روز به جز روزهای تعطیل عمومی باز است. مانند هر کتابخانه‌ی عمومی دیگر، برخی خدمات قابل دسترسی همچون امانت کتاب، مرجع، مخزن، آموزش کاربر، جست و جوی پیشرفته، جست وجوی وب، خدمات کتابخانه‌ی سیار، خدمات کتابخانه مدرسه و خدمات کتابخانه‌ی روستایی، در این کتابخانه وجود دارد. گرچه این کتابخانه، فضایی برای کودکان دارد. خدمات کتابخانه برای کودکان به روشنی تعریف نشده است. فضای کتابخانه برای کودکان در کتابخانه‌ی عمومی جاوا تیمور در طبقه اول قرارگرفته است. اندازه ی آن ۸× ۱۶متر مربع است. اتاق به سه بخش متفاوت تقسیم شده است. در اتاق در وسط و در سمت راست مجموعه منابع در قفسه‌های چوبی قرار دارند. رو به روی مخزن منابع، بخش مطالعه، و میز امانت در وسط جای دارد و کتابدار برای هر نوع کمکی در آن‌جا در دسترس است. فضای کتابخانه برای کودکان بسیار بزرگ به نظر می‌رسد، به خاطر آن‌که دیوار واقعی‌ای که این سه حوزه را از یکدیگر جدا کند، وجود ندارد. تهویه‌ی این بخش به دلیل این‌که دیوار ژهای بزرگ زیادی در جلو و طرف راست اتاق نیست، خیلی خوب انجام می‌گیرد، هوای روشن و نور آفتاب از پنجره به اتاق می‌رسد و اتاق به اندازه‌ی کافی روشن می‌شود. دیوار بخش مخزن برای کودکان، بیشتر با استفاده از چندین رنگ روشن: نارنجی، سبز روشن، زرد و صورتی، رنگ شده است. در بخش مطالعه نیز از همان رنگ‌های بخش مخزن استفاده شده، با این تفاوت که علاوه بر نقاشی دیوار، پوستر بسیاری از شخصیت‌های کارتونی را روی دیوار نصب کرده‌اند. در هر دو بخش مطالعه و مخزن صندلی گذاشته نشده است، کودکان هر کتابی را که می‌خواهند از قفسه‌ها بر میدارند و روی کف اتاق می‌نشینند و می‌خوانند. برای جذب کودکان به کتابخانه و راحتی آنها در انتخاب کتاب‌ها از سیستم نمایشی برای برخی از مجموعه‌ها مانند مجله‌ها و کتاب‌های تصویری بهره گرفته می‌شود. بنابراین، کودکان می‌توانند عنوان منبع را به آسانی بخوانند و جلد آن را به طور واضح ببینند. هنگامی که بخواهند کتابی امانت بگیرند، کافی است به میز امانت که در وسط اتاق قرار دارد، مراجعه کنند.
گرچه طراحی اتاق خیلی ساده است، جنبههای کودکانه در طراحی فضای کتابخانه، مانند استفاده از رنگ‌های روشن برای نقاشی دیوارها، شخصیت‌های کارتونی، نمایش مجموعه و فرش کردن اتاق مطالعه در نظرگرفته شده است. ترتیب قفسه‌ها نیز بسیار کاربرپسند است. بلندی قفسه‌ها به اندازه‌ای است که دست کودکان به راحتی به آنها برسد.
فضای کتابخانه‌ی کودکان نه تنها برای خواندن، بلکه برای برخی خدمات مانند نمایش فیلم، که هر شنبه یا دوشنبه به طور منظم در کتابخانه برگزار می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شکل۱. کتابخانه ی ایالتی جاوا تیمور، بخش مخزن (بخش کودکان)
شکل ۲. کتابخانه ی ایالتی جاوا تیمور، بخش مطالعه (بخش کودکان)
۲. کتابخانه‌ی عمومی شهر سورابایا
فضای کتابخانه‌ی کودکان در کتابخانه‌ی عمومی شهر سورابایا از بخش اصلی کتابخانه جدا شده است. اندازه‌ی اتاق ۸× ۱۵متر مربع است. در واقع، فضای کتابخانه‌ی کودکان در کتابخانه‌ی عمومی شهر سورابایا فقط یک اتاق است که از آن به چند منظور: بخش مخزن، بخش مطالعه و بخش امانت استفاده می‌شود. طراحی فضای کودکان در این کتابخانه مانند دیگر کتابخانه‌های کودکان در سورابایا و اندونزی است. تمامی قفسه‌ها در اطراف دیوارها نصب شده اند و سالن مطالعه در وسط یا مرکز اتاق قراردارد. فقط یک در برای ورود و خروج از کتابخانه در بخش میز امانت هست. این طراحی برای فضای کتابخانه ی کودکان بسیار ساده است. تمام سالن مطالعه با فرش آبی پوشیده شده است. بنابراین،استفاده کننده باید هنگام ورود کفش هایش را بیرون بیاورد. دیوارهای این بخش با رنگ‌های آبی، زرد و قرمز رنگ آمیزی شده است. قفسه‌ها نیز همانند دیوارها آبی و زردند. بلندی قفسه‌ها هنوز هم به اندازه ی قد بزرگسالان - ۱۷۵ سانتی متر- است ودست کودکان به ویژه به منابعی که در ردیف های بالای قفسه قرار دارند، نمی‌رسد. گرچه سالن مطالعه با فرش پوشیده شده است، هنوز تعداد زیادی نیمکت با اندازه و مدل‌های متفاوت در دو نوع، برای کودکان و بزرگسالان در سالن وجود دارند. برای بزرگسالان، دو میز گرد با ارتفاع ۵۰ سانتی متر و ظرفیت ۱۰ نفر وجود دارد. این میزها برای والدینی که به همراه بچه های شان می آیند، گذاشته شده است تا بتوانند هنگام مطالعه، آن ها را ببینند.
نوع دیگری از نیمکت هم برای کودکان وجود دارد که از پایین به ستون‌هایی متصل شده‌اند، اندازه‌ی آنها کوچکتر، گرد، با ارتفاع ۴۰ سانتی متر است. این نیمکت‌های کوچک، رنگ‌های روشن جذابی دارند. دکوراسیون اتاق بسیار ساده است، در اطراف و روی دیوار تعدادی پوستر شخصیت‌های کارتونی و پوسترهای علمی که در سمت چپ پنجره نصب شده اند وجود دارند. برای مطلوب ساختن هوای اتاق از دو سیستم تهویه‌ی مطبوع و چند پنجره بزرگ در سمت چپ و راست اتاق استفاده شده است که امکان می دهند نور طبیعی به اتاق بتابد.
شکل ۳. کتابخانه ی عمومی شهر سورابایا، سالن مطالعه با نیمکت های کوچک
شکل ۴. کتابخانه ی عمومی شهر سورابایا، قفسه های منابع
شکل ۵. کتابخانه ی عمومی شهر سورابایا، پوسترهای علمی
۳. کتابخانه‌ی انجمن پوسداکوتا
کتابخانه‌ی پوسداکوتا، کتابخانهای عام المنفعه است که دانشگاه سورابایا (یوبایا) برای پشتیبانی از خلاقیت جامعه‌ی کاربر پیرامون محیط کتابخانه بنیاد نهاده است. جامعه‌ی کاربر شامل افرادی است که نزدیک کتابخانه زندگی می‌کنند، از جمله کودکان. بخش کودکان در کتابخانه‌ی پوسداکوتا به فضای کتابخانه‌ی کودکان در کتابخانه‌ی عمومی شباهت ندارد، زیرا بخش کتابخانه‌ی کودکان در کتابخانه‌ی پوسداکوتا، مکانی است که کودکان یاد می گیرند چگونه کتابدار کودک باشند. وقتی آنها به کتابخانه ی پوسداکوتا میآیند، به دو امتیاز دست خواهند یافت: هم می‌توانند از تسهیلات کتابخانه مانند سالن مطالعه، امانت مواد و بخش بازی استفاده کنند وهم نکاتی را دربارهی مدیریت کتابخانه با برنامه‌ی کتابداری کودک بیاموزند. فعالیت‌های کتابدار کودک در کتابخانه‌ی پوسداکوتا شامل چه کارهایی است؟ پیش از هر چیز، کتابداران کودک آموزش می‌بینند چگونه کتابخانه را مدیریت کنند، سپس، باید افرادی را برای عضویت در کتابخانه گردآورند و سازمان دهند. افزایش تعداد اعضا یکی از هدف‌های کتابخانه پوسداکوتاست. کتابداران کودک پس از سازماندهی شماری از دوستان‌شان، خواهند توانست کتابخانه‌ی کوچکی در خانه‌های‌شان باز کنند که "تراس باکا" (تراس کتاب) نامیده می‌شود، البته تجهیزات آنها را کتابخانه‌ی پوسداکوتا تامین می‌کند. کتابداران کودک، کتابخانه‌های کوچک خودشان را در خانههای شان اداره و مدیریت خواهند کرد، البته زیر نظر کتابخانه‌ی پوسداکوتا. کتابدار کودک مسئولیت نام نویسی استفاده کنندگان، امانت دهی و تهیه‌ی آمار ساده را به عهده دارد و همه‌ی فعالیت‌هایی را که در "تراس باکا" (تراس کتاب) انجام می‌شود، گزارش می دهد. "تراس باکا" (تراس های کتاب) هرماه مجموعه شان را تغییر می دهند و کتابخانه‌ی پوسداکوتا از آنها حمایت می‌کند. یکی دیگر از برنامه‌ها در "تراس باکا" نمایش فیلم است که به طور نامنظم اجرا می‌شود. از آن‌جا که کتابخانه در خانه‌ی کتابدار کودک قرارگرفته است، بنابراین هیچ طراحی ویژه ای ندارد و تجهیزات خاصی برای آن در نطر گرفته نشده است. تنها یک قفسه با مجموعه‌ی کتاب درآن وجود دارد که جلوی خانه یا تراس که یک واژه اندونزیایی است ، قرار دارد. افرادی که دوست دارند کتابی از این مجموعه بخوانند، می‌توانند به "تراس باکا" (تراس کتاب) بیایند و روی زمین بنشینند و آن را بخوانند.
شکل ۶. ستاد کتابخانه ی پوسداکوتا
شکل ۷. "تراس باکا" (تراس کتاب) در یکی از گوشه های تراس کتابدار کودک
بحث و گفت وگو
در اندونزی فضای کتابخانه‌ی کودکان به خوبی توسعه یافته است، مشاهدات نشان می‌دهند که در هر کتابخانه‌ی عمومی، برای استفاده کنندگان جوان، کتابخانه ساخته می‌شود. مطالعات موردی بالا نمونه‌‌ی کوچکی از طراحی کتابخانه برای کودکان هستند. طراحی در این کتابخانه‌ها بسیار کودک مدارانه است. نمونه‌های آشکار آن به کارگیری رنگ های روشن و متضاد در مبلمان است. طراحی کتابخانه‌ی کودکان گرچه بسیار ساده است، کودکان را جذب کتابخانه می‌کند، نه تنها به خاطر شیوه‌ی طراحی، بلکه به خاطر مجموعه‌ی آن. مجموعه‌ی کتابخانه فقط شامل داستان‌های کودکان، کتاب‌های تصویری، افسانه و فولکلور نیست، بلکه تعداد زیادی کتاب‌های آموزشی نیز دارد. طراحی کتابخانه هم خیلی مهم است، به ویژه طراحی‌ای که در آن نیازهای کاربران کودک درنظر گرفته شود. کتابخانه باید تسهیلات و امکانات یادگیری، بازی و آموزش را ارائه دهد. طراحی فضای کتابخانه برای کودکان در هر دو کتابخانه ی عمومی برپایه‌ی همین نیازها انجام می‌شود. بخش کودکان در هر دو کتابخانه، با مبلمان کمتر مانند میز و صندلی طراحی شده است تا موافق سلیقه‌ی کودکان باشد و بتوانند راحت تر در اتاق حرکت کنند، بدون آن‌که به صندلی یا میزی بخورند یا آن را بیندازند. اگر کتابخانه از صندلی و میز استفاده کند، صندلی‌ها نباید چرخدار باشند (گراهام و دمرس،۲۰۰۱). فضای آزاد و باز در کتابخانه، همچنین به کتابداران کمک می‌کند تا کودکان را هنگام استفاده از تجهیزات کتابخانه ببینند. در انتخاب قفسه‌ها باید دقت کرد که دست کودکان به راحتی به بالاترین ردیف برسد. به کودکان باید آموزش داده شود تا به طور مستقل بتوانند کتاب‌های مورد علاقه‌ی خود را پیدا کنند. مجموعه باید برای کودکان قابل دسترس باشد و ردیف‌های پایین قفسه‌های کتاب، شامل کتاب‌هایی باشند که بیشترین تقاضا را دارند.
در فضای کتابخانه‌ی کودکان فقط تجهیزات دستی تهیه شده است، بنابراین، هیچ رایانه یا تلویزیونی به جز دستگاه‌های الکترونیکی مانند پخش نوار کاست یا دستگاه پخش دی وی دی برای کودکان ندارد. مجموعه‌های دیداری و شنیداری تنها برای استفاده در کتابخانه‌اند و امانت داده نمی‌شوند. نوع دیگری از کتابخانه نیز در این مطالعات مورد بررسی قرار گرفت که با دو کتابخانه‌ی عمومی پیشین تفاوت دارد. هنگامی که کتابخانه‌های عمومی طراحی متفاوتی برای فضای کتابخانه‌ی کودکان از دیگر بخش‌های کتابخانه در نظر گرفتند، کتابخانه‌ی عام المنفعه (پوسداکوتا) کودکان را آموزش می‌دهد تا کتابخانه‌های کوچک‌شان را در تراس خانه‌های‌شان اداره و مدیریت کنند که "تراس باکا" (تراس کتاب) نامیده می‌شود. این تجربه‌ی بسیار منحصر بفردی است که از کودکان درخواست شود دوستان‌شان را برای عضویت در کتابخانه‌ی خود فرا بخوانند، مجموعه را مدیریت کنند، مقرراتی برای کتابخانه شان بنویسند و گزارش‌های آماری ساده‌ای برای کتابخانه شان تهیه کنند.
در نتیجه، موارد بسیاری در طراحی فضای کتابخانه برای کودکان وجود دارد. فضای کتابخانه‌ی کودکان به طور ایده آل باید از دیگر بخش های کتابخانه جدا شود، دکوراسیون، مبلمان و خدمات آن باسلیقه‌ی آنها سازگار باشد، همان گونه که برخی کتابخانه‌های عمومی در اندونزی فضای کتابخانه‌ی کودکان را با طراحی ساده اما بسیار کودک مدار انجام داده اند و ساخته اند. امیدواریم در آینده شاهد پیشرفت‌های بسیاری در زمینه‌ی طراحی فضای کودکان باشیم، به ویژه فضای کتابخانه‌ی کودکان که مبلمان کودک پسند داشته باشد.
