۱. چکیده
ادبیات کودکان عرصهای است که در آن داستان، تصویر و تجربهٔ خواندن به بخشی از سازوکار رشد ذهنی، هیجانی و اجتماعی کودک تبدیل میشود. نظریههای پیاژه، ویگوتسکی، اریکسون، برونر و رزنبلت نشان میدهند که روایت نهتنها محتوایی برای سرگرمی، بلکه ابزاری برای سازماندهی شناخت، تنظیم هیجان، رشد اخلاقی و تفسیر تجربهٔ زیسته است. این مقاله رابطهٔ بین مراحل رشد و ساختارهای ادبیات کودک را بررسی میکند و نشان میدهد که انتخاب کتاب و تجربهٔ خواندن باید با ویژگیهای رشدی کودک همخوان باشد.
۲. مقدمه
ادبیات کودک در نگاه سنتی بیشتر ابزاری برای انتقال اخلاق یا آموزش زبان شناخته میشد. اما رویکردهای امروزی نشان میدهد که داستان بخشی از خودِ رشد کودک است. کودک جهان را از طریق روایت میفهمد؛ روابط، احساسات، زمان، علتومعلول و نقش خود را در قالب داستانها معنا میکند.
نظریههای روانشناسی رشد بنیانی برای فهم این فرایند فراهم میکنند. پیاژه مراحل تحول شناختی را توضیح میدهد؛ ویگوتسکی بر یادگیری اجتماعی و نقش زبان تأکید دارد؛ اریکسون مراحل بحرانهای رشد روانی–اجتماعی را شرح میدهد؛ برونر روایت را شکل اصلی سازماندهی تجربه میداند و رزنبلت خواندن را رخدادی تعاملی میان کودک و متن معرفی میکند.
ادبیات کودکان از کتاب تصویری تا رمان نوجوان، متناسب با این مراحل تغییر میکند و هر ساختار روایی میتواند شکلی خاص از رشد را تقویت کند.
۳. مبانی نظری روانشناسی رشد
۳.۱. نظریهٔ شناختی پیاژه
پیاژه مراحل رشد شناختی را شامل حسی–حرکتی، پیشعملیاتی، عملیات عینی و عملیات صوری میداند.
در سالهای اول زندگی، کودک بیشتر از طریق حس و حرکت جهان را تجربه میکند. کتابهای پارچهای، لمسی و تصاویر ساده با این مرحله هماهنگاند.
در مرحلهٔ پیشعملیاتی، کودک توانایی استفاده از نمادها را توسعه میدهد اما هنوز تفکر او ساده، خطی و خودمحور است. در این سن کتابهای تصویری با ساختار تکراری و روایت ساده بهترین تأثیر را دارند.
در مرحلهٔ عملیات عینی، کودکان قادر به فهم علیت، نظم و روابط پیچیدهتر میشوند. داستانهای واقعگرایانهٔ مدرسه، ماجراهای خانوادگی یا معماهای ساده برای این سن مناسباند.
در مرحلهٔ عملیات صوری، نوجوانان توانایی اندیشهٔ انتزاعی پیدا میکنند. در این دوره رمان نوجوان، با موضوعاتی چون هویت، عدالت، انتخاب اخلاقی و بحرانهای شخصی، با سطح رشد سازگار است.
۳.۲. ویگوتسکی و یادگیری اجتماعی–فرهنگی
ویگوتسکی نشان میدهد که رشد از طریق تعامل شکل میگیرد. زبان، روایت و گفتوگو ابزار اصلی رشد شناختیاند.
مفهوم درونیسازی بیان میکند که آنچه ابتدا بین کودک و بزرگسال رخ میدهد، در ادامه به ساخت ذهنی داخلی تبدیل میشود.
مفهوم منطقهٔ مجاور رشد (ZPD) میگوید یادگیری واقعی زمانی رخ میدهد که کودک با کمک فرد توانمندتر کمی فراتر از سطح توانایی فعلی خود حرکت کند. بلندخوانی، پرسشهای باز و گفتوگوی ادبی دقیقاً در همین منطقه عمل میکنند.
بنابراین انتخاب کتاب باید «یک پله بالاتر» از توان کودک باشد تا یادگیری را فعال کند، اما آنقدر دور نباشد که کودک را ناتوان سازد.
۳.۳. مراحل روانی–اجتماعی در نظریهٔ اریکسون
اریکسون رشد را مجموعهای از بحرانهای هویت، اعتماد، استقلال، ابتکار و کفایت میداند.
داستانهای کودک اغلب این بحرانها را منعکس میکنند:
-
کتابهایی که احساس امنیت ایجاد میکنند در مرحلهٔ اعتماد اهمیت دارند.
-
ماجراهایی درباره استقلال و «خودت انجام بده» برای خردسالان ضروریاند.
-
داستانهای مربوط به تلاش، یادگیری و موفقیت با مرحلهٔ کوشایی تناسب دارند.
-
رمانهای نوجوان غالباً صحنهای برای کاوش هویت و نقشهای اجتماعیاند.
۳.۴. روایت در نظریهٔ برونر
برونر میگوید: انسان جهان را یا از طریق منطق (پارادایمیک) و یا از طریق روایت میفهمد—و برای کودکان مسیر اصلی «روایت» است.
روایت به کودک کمک میکند:
-
مفهوم زمان را درک کند،
-
انگیزهٔ شخصیتها را بفهمد،
-
موقعیتهای اجتماعی را سازمان دهد،
-
و تجربههای شخصی را معنا کند.
بنابراین ادبیات کودکان به بخشی از سازوکار ساخت تجربهٔ ذهنی کودک تبدیل میشود.
۴. ادبیات کودک و رشد شناختی
۴.۱. از بازنمایی حسی به نمادین
در سالهای اولیه، کودک تصویر را نه «نشانه» بلکه «شیء» تلقی میکند. با رشد نمادپردازی، کودک درمییابد تصویر نمایندهٔ چیزی است. کتاب تصویری اولین رسانهٔ گذار از جهان حسی به جهان نمادین است.
۴.۲. رشد تفکر روایی
در مرحلهٔ پیشعملیاتی، کودک میتواند توالی سادهٔ رویدادها را بفهمد و داستان را بازگویی کند. کتابهای دارای الگوی آغاز–میانه–پایان این مهارت را تقویت میکنند.
در مرحلهٔ عملیات عینی، روایتهای پیچیدهتر، روابط علّی و چندرویدادی قابلفهم میشوند.
۴.۳. سواد شکوفایی (Emergent Literacy)
پایههای سواد شامل آگاهی واجی، واژگان، ساختار جمله، تشخیص صدا–نماد و مهارتهای اولیهٔ روایت است. کتاب تصویری و بلندخوانی نقش اصلی در رشد این مهارتها دارند.
مطالعات نشان میدهد کودکانی که تماس زودهنگام با کتاب دارند، رشد زبانی و سواد اولیهٔ قویتری پیدا میکنند.
۴.۴. Theory of Mind (دیدگاهپذیری)
ادبیات کودک بستر تمرین دیدگاهپذیری است. کودک یاد میگیرد شخصیتها چرا باورها یا احساسات متفاوت دارند. این مهارت پایهٔ همدلی، قضاوت اخلاقی و ارتباط اجتماعی است.
۵. ادبیات کودک و رشد هیجانی
۵.۱. تنظیم هیجان
داستان به کودک امکان میدهد هیجانهایی مثل ترس، غم یا خشم را در محیط امن تجربه کند. ادبیات بحران، داستانهای دربارهٔ اضطراب، ترس از تاریکی، جدایی یا مرگ، زمینهٔ «تمرین هیجانی» را فراهم میکند.
۵.۲. همذاتپنداری
کودک با شخصیت همراه میشود و احساسات او را تجربه میکند. این تجربه، ظرفیت همدلی و شناخت هیجانی را تقویت میکند.
۵.۳. تابآوری و مواجهه با چالشها
داستانهای دربارهٔ شکست، تعارض، تغییر و ترمیم روابط به کودک کمک میکنند راههای سالمتری برای کنار آمدن با دشواریها پیدا کند.
۶. ادبیات کودک و رشد اجتماعی–اخلاقی
۶.۱. یادگیری اجتماعی
داستانها آزمایشگاهی برای تمرین روابط اجتماعیاند: همکاری، مذاکره، نوبتگیری، حل تعارض.
کودک از طریق مشاهدهٔ پیامد رفتار شخصیتها، نظم اجتماعی و مسئولیت را درک میکند.
۶.۲. رشد اخلاقی
روایت ابزار شکلگیری قضاوت اخلاقی است. کودکان با داستان یاد میگیرند چرا انصاف اهمیت دارد، چرا فریب پیامد دارد و چرا مسئولیتپذیری ارزشمند است.
۶.۳. دوستی و هویت اجتماعی
داستانهای مدرسه، گروه دوستان، رقابت و وفاداری نقش مهمی در ساختن هویت اجتماعی کودک دارند. نوجوانان از طریق رمانهای پیچیدهتر، نقشها و ارزشهای مختلف را آزمایش میکنند.
۷. تجربهٔ زیسته و نظریهٔ رزنبلت
۷.۱. خواندن بهمثابه تجربه
رزنبلت تأکید میکند که خواندن یک رخداد تعاملی است: معنا «در متن» نیست؛ در تعامل میان کودک، متن و زمینه ساخته میشود.
کودک متن را از فیلتر تجربههای شخصی خود میخواند.
۷.۲. نقش زمینهٔ فرهنگی و خانوادگی
شیوهٔ بلندخوانی، زبان خانه، تجربیات زندگی و ارزشهای فرهنگی بر تفسیر کودک اثر میگذارند. دو کودک با متن واحد، دو معنای متفاوت خلق میکنند.
۷.۳. چندصدایی خواندن
کودکان میتوانند پایان داستان را تغییر دهند، شخصیتها را بازتعریف کنند یا برداشتهای تازهای بسازند. خواندن یک فرایند فعال و تولیدی است، نه دریافت منفعلانه.
۸. پیامدهای آموزشی
۸.۱. انتخاب کتاب براساس رشد
متناسبسازی کتاب با مراحل شناختی و هیجانی ضروری است. از کتابهای تصویری ساده برای خردسالان تا رمانهای هویتمحور برای نوجوانان.
۸.۲. نقش بلندخوانی
بلندخوانی تعاملی—با پرسشهای باز، مکث، پرسوجو و گفتوگو—به رشد زبانی، شناختی و هیجانی کمک میکند و ZPD ویگوتسکی را فعال میسازد.
۸.۳. فضای کتابخانه و برنامههای ادبی
کتابخانه باید امکان تجربهٔ آزاد، چندفرهنگی و تعاملی فراهم کند. کارگاههای داستانگویی، نوشتن خلاق و باشگاه کتاب، رشد روایت و مهارتهای اجتماعی کودک را تقویت میکنند.
۹. نتیجهگیری
روانشناسی رشد و ادبیات کودکان دو حوزهٔ جدا نیستند. روایت به بخشی از سازوکار رشد کودک تبدیل میشود. کودک از طریق داستان:
-
جهان را میفهمد،
-
هیجانها را تنظیم میکند،
-
روابط اجتماعی را یاد میگیرد،
-
هویت خود را میسازد،
-
و تجربههای شخصی را معنا میکند.
ادبیات کودک اگر متناسب با رشد انتخاب شود و بهصورت تعاملی تجربه شود، یکی از قویترین ابزارهای تربیت، رشد شناختی و شکلگیری شخصیت کودک است.
منابع
-
Bruner, Jerome. Acts of Meaning. Harvard University Press, 1990.
-
Dunn, Judy. Children’s Friendships: The Beginnings of Intimacy. Wiley-Blackwell, 2004.
-
Erikson, Erik H. Childhood and Society. W.W. Norton, 1963.
-
Nikolajeva, Maria. Children’s Literature: A Reader’s History from Aesop to Harry Potter. University of Chicago Press, 2016.
-
Nikolajeva, Maria. “Theory of Mind and Children’s Literature.” Children’s Literature Association Quarterly, vol. 39, no. 4, 2014, pp. 361–385.
-
Nikolajeva, Maria, and Carole Scott. How Picturebooks Work. Garland, 2001.
-
Piaget, Jean. The Child’s Conception of the World. Routledge, 1990.
-
Pulimeno, Michela, et al. “Children’s Literature and Storytelling as Tools to Promote Students’ Wellbeing.” Frontiers in Psychology, vol. 11, 2020.
-
Rosenblatt, Louise. The Reader, the Text, the Poem. Southern Illinois University Press, 1978.
-
Stephens, John. Language and Ideology in Children’s Fiction. Longman, 1992.
-
Vygotsky, Lev. Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press, 1978.
