هم‌اکنون دختر زیبایم به دنیا آمد. من روی صندلی اتاق بیمارستان نشسته‌ام و از دیدن این همه فناوری مربوط به نوزادان، شگفت‌زده شده‌ام. این که چه‌اندازه این فناوری‌ها و وسایل زایمان از شش سال پیش - که اوّلین دخترم به دنیا آمد - پیشرفت کرده‌اند، شادمان می‌شوم. باخودم می‌اندیشم که در سالیان دور، مادران چگونه بدون این وسایل از نوزادان خود مراقبت می‌کردند؟ من بیش‌تر دربارهٔ وسایل شیردهی آن‌ها کنجکاو هستم. این کنجکاوی جرقهٔ جست‌وجوی بسیار جذابی را در ذهنم می‌زند. اجازه دارم آغاز کنم؟
دایه‌ها و پزشکان در شهر باستانی «افسس»
برای بسیاری از مادران، و به علت‌های گوناگون، تغذیه نوزادان با پستان دشوار است. بی‌گمان این موضوع، مسئله تازه‌ای نیست. برای من جالب بود که بدانم در سده‌های گذشته، مادری که توانایی تغذیهٔ نوزادش را با شیر خود نداشته، چه‌کار می‌کرده است. در سده هجدهم پیش از میلاد (بیش از ۳۸۰۰ سال پیش)، در شهر بابِل، برای نخستین‌بار، مادرها نقش دایه را برای نوزادانی که مادرشان در شیردهی به آنان مشکل داشتند، برعهده گرفتند. این کار در میان مردم، به‌ویژه در میان ثروتمندان روم باستان، مصر و یونان باستان رایج بود.
«سورانوس» پزشکی یونانی بود که در سده دوم پس از میلاد، در شهر افسس زندگی می‌کرد. وی از پیش‌گامان علم پزشگی زنان در جهان است. بسیاری از کارهایی که امروزه برای حفظ زندگی مادر و نوزاد انجام می‌شود، برپایه رسالهٔ او در دانش زنان و زایمان انجام می‌گیرد. سورانوس در نوشته‌هایش، ویژگی‌های یک دایه مناسب را چنین بازگو می‌کند:
«او باید زنی بیست تا چهل ساله، پاکدامن، دارای مزاج معتدل و سلامت جسمی، مهربان، خوش‌چهره و اندازهٔ بدنش میانه باشد. بچهٔ او نیز دو ماهه باشد. همچنین پاکیزه بوده و شیرش نه غلیظ باشد و نه رقیق.»
در گذشته گمان می‌رفت صفات خوب یا بد یک دایه، از راه شیر او به نوزاد می‌تواند منتقل شود. از این‌رو، یک دایه پیش از این که خانواده‌ای انتخابش کند، بادقت بررسی می‌شد. این گزینش سخت‌گیرانه باعث شد که در سده‌های دهم تا شانزدهم میلادی، در سطوح مختلف جامعه، تقاضا برای جذب دایه‌های تأیید شده و دوره‌دیده افزایش یابد.
جمعیت جهان در سده‌های هجده و نوزده میلادی افزایش یافت. بنابراین، درخواست برای دایه نیز افزایش پیدا کرد. کمبود دایه و افزایش تقاضا، باعث شد مردم برای تغذیهٔ فرزند خود به‌سمت شیر حیواناتی مانند گاو و بز بروند. ولی شیر این جانوران چگونه به بچه‌ها باید داده می‌شد؟
شیرت را خوردی؟ نظرت دربارهٔ شاخ گاو چیست؟!
کودکان از شیر جانوران و همچنین فرنی ساخته شده از شیر و تکه‌های نان و خمیر تغذیه می‌شدند. این خوراکی‌ها به کمک شاخ جانوران یا تکه پارچه‌ای هم‌شکل آن، به کودکان خورانده می‌شد. همچنین شاخ‌های ساخته شده از سفال برای تغذیهٔ خردسالان به‌کار می‌رفت.
ظرف‌های قهوه‌ای رنگ که لوله‌ای خروجی و یک دسته داشت، در سده‌های نهم پیش از میلاد تا سده چهارم پس از میلاد (۱۳۰۰ سال)، کاربرد داشت.
همچنین در نخستین سده پس از میلاد، بطری‌هایی شیشه‌ای برای تغذیه نوزادان ساخته شد. در این بطری‌ها لولهٔ بسیار باریکی جاسازی شده بود که شیر درون بطری را قطره قطره بیرون می‌داد. بودن این بطری‌های شیشه‌ای در این دوره، به اندازه‌ای اهمیّت دارد که این دورهٔ تاریخی به کمک بودن این ظرف‌ها در گورستان‌های ویژه کودکان در یونان و روم، شناسایی می‌شود.
آزمون و خطا در روند تولید بطری شیر نوزاد
با ورود به سده شانزدهم میلادی، آغاز تبدیل ظرف‌های شیردهی و جانشین کوزه‌های سفالی و شاخ جانوران به بطری‌های واقعی بود. پزشک‌ها آغاز به فراوری و گسترش غذای خردسالان برپایه ترکیبات شیر حیوانات کردند و ابزارهای تازه شیردهی نیز از مواد گوناگونی مانند چوب، سرب و شیشه ساخته شد.
این ظرف‌ها بلند و کشیده بودند و شباهت بیش‌تری به بطری پیدا کردند و روی دهانهٔ آن‌ها اسفنج یا تکه‌ای پارچه شبیه به نوک سینه گذاشته شده بود. این مواد نه‌تنها ظاهری مانند نوک سینه داشتند، بلکه از آسیب دیدن دندان‌های کودک هنگام شیر خوردن پیش‌گیری می‌کرد.
از سده هیجدهم به بعد، سازندگان بطری‌های تولید شده تأکید بیش‌تری بر کاربری آسانی، بهداشت و پاکیزگی داشتند. شکل بطری‌های طراحی شده از نوع صاف و قلاب‌شکل تا بطری‌هایی که شکل‌شان مانند موز بود، تغییر می‌کرد. بطری‌های موز مانند، به پرستاران بچه کمک می‌کرد تا به حالت خوابیده به بچه شیر بدهند و این کار، شیردهی را آسان‌تر می‌کرد.
همهٔ بطری‌های تولید شده کارایی دل‌خواه را نداشتند. در سده نوزدهم میلادی، ساخت و به‌کارگیری از بطری‌های سربی گسترش یافت، که متأسفانه به افزایش مرگ‌ومیر کودکان انجامید: مولکول‌های شیر پس از مدتی شکسته می‌شد و جذب بدنهٔ فلزی بطری سربی می‌شدند، سپس ترکیب‌هایی سمیِ تولید شده را کودک می‌نوشید و به او آسیب می‌رسید.
«چارلز ام. ویندشیپ» در شهر روکسباری از ایالت ماساچوست آمریکا، در سال ۱۸۴۱ (۱۲۲۰ ش.) نخستین بطری شیشه‌ای را اختراع کرد. برپایه نوشته‌های موجود در پروندهٔ اختراع وی، او این بطری را برای فریب دادن کودکان شیرخوار طراحی کرد:
«مشکل بزرگ این بطری‌ها این است که آموزش کودکان برای استفاده از آن‌ها بسیار دشوار است. شکل عجیب و غریب بطری شیشه‌ای که ساخته‌ام، این ایراد را ایجاد می‌کند. ولی با این همه، به من اجازه می‌دهد تا فریبی سودمند را برای بچه‌ها انجام دهم. حالت آن‌ها هنگام شیر خوردن از این بطری‌ها، مانند حالت آنان هنگام شیر خوردن از سینهٔ مادرشان است.»
بطری شیر جذاب دیگری نیز در سال ۱۸۶۰ ساخته شد. این بطری، قمقمه شیشه‌ای دارای لوله‌ای پلاستیکی بود. این بطری در آغاز یکی از بهترین شیشه‌های شیر کودکان در بازار شناخته می‌شد، ولی در سال ۱۹۱۰ تولید این بطری‌ها ممنوع شد، زیرا لولهٔ پلاستیکی آن، محل گردآمدن باکتری‌ها بود و باعث مرگ کودکان می‌شد.
«شیشه» کم‌کم به انتخاب ماده اصلی برای تولید بطری‌های شیر کودکان تبدیل شد. با پیدایش شیشه‌های مقاوم به حرارت از نوع «پیرکس»، تولیدکنندگان به فراوری انبوه بطری‌های شیشه‌ای پرداختند. این بطری‌ها که شکلی صاف و مستقیم داشتند، دارای نوک پستانک پلاستیکی و گردن پهن بودند و داخل آن به‌آسانی شسته و تمیز می‌شد.
پودر شیر «نستله»
در راستای پیشرفت ساخت بطری‌های شیر کودکان، در زمینه‌هایی همچون طب کودکان، داروشناسی و علم تغذیه نیز پیشرفت‌های چشم‌گیری انجام شد. «هنری نستله» در سال ۱۹۰۸ (۱۲۸۷ ش.) برای نخستین‌بار، پودر شیر را برپایه ترکیبات شیر گاو فراوری کرد. «موریکا گیگاز» نیز شیر پودری تولید کرد که برای فراوری آن، شیر را در خلاء و دمای پایین، گرم می‌کرد. اختراع گیگاز، به تولید نخستین شیر بسته‌بندی شده در شیشه‌های کوچک در سال ۱۹۶۹ (۱۳۴۸ ش.) انجامید.
بطری‌های شیر جدید
با پایان جنگ جهانی دوم، بیش از ۲۳۰ اختراع در زمینهٔ بطری‌های شیر ثبت شد، که نقش آن‌ها بیش‌تر ظرفی برای جمع کردن و نگه‌داری شیر داشت. به هرحال، این فرانسه بود که سرانجام شیشهٔ شیری را طراحی کرد که اکنون نیز استفاده می‌شود. کارخانهٔ فرانسوی «ریموند»، حلقه‌ای را در گردن بطری‌ها جاسازی کرد که باعث می‌شد نوک پستانک، بدون دستکاری زیاد در محل خود جا بگیرد.
پس از دههٔ ۱۹۶۰، جنس شیشه‌ای بسیاری از بطری‌های شیر کودکان، به «پلی پروپیلن» تغییر کرد. این ماده، گزینه‌های بیش‌تری را برای طراحی بطری‌های شیر کودکان پیش روی کارخانه‌های سازنده قرار داد. به‌ویژه، این ماده به تولیدکنندگان اجازه می‌داد شخصیت‌های پُرطرفدار کارتونی و دیگر تصویرهای دل‌خواه کودکان را روی بدنه بطری‌ها چاپ کنند. بی‌گمان بازاریاب‌ها از این رخداد، استقبال می‌کردند.
تکامل طراحی و تولید بطری‌های شیر و لوازم تغذیهٔ کودکان، همچنان ادامه دارد. بررسی تغذیهٔ نوزادان نشان می‌دهد که امروزه ما برای تولید بطری‌های شیر آنان چند گزینه پیش رو داریم: بطری‌های شیشه‌ای، بطری‌های پلاستیکی و بطری‌های سیلیکونی. شاید شما بطری انحناداری را انتخاب کنید که نگه داشتن آن برای مادر آسان باشد و مادر با یک دست، بطری را نگه دارد و با دست دیگر، حرکات نوزادش را مهار کند. اگر به یک سربطری نیاز دارید، بطری سلسیکونی را آزمایش کنید، زیرا از سویی ضدنفخ و تجمع گاز در معدهٔ نوزاد می‌شود، و از سوی دیگر، اندازهٔ نوک آن برپایه واحد استاندارد، ۱ طراحی شده است. شاید شما بخواهید برای کودک شیرخوار خود از بطری شیر با جنس «لاتکس» استفاده کنید.
این بطری نیز ضدنفخ است و برای دندان‌های نوزاد شما مناسب است و اندازهٔ نوک آن برپایه واحد استاندارد، ۲، ۳ و یا ۴ است. آیا کودک شما به مصرف «فرمولا» نیاز دارد؟ به شما انواعی از آن را با پایهٔ پروتئین شیر گاو، پروتئین سویا، یا پروتئین‌های هیدرولیز شده می‌توانم معرفی کنم. آیا مایع پودر فرمولا را می‌پسندید یا مایع غلیظ شده آن را؟ یا شاید فرمولای آمادهٔ مصرف را انتخاب می‌کنید؟ هرآن‌چه بخواهید، اکنون در دسترس شما است. از هر نوع بطری و مواد غذایی برای فرزندتان.
در پایان از همه کسانی که برای پیشرفت بطری‌های شیر کوشیده‌اند، سپاسگزاری می‌کنم، زیرا کارهای آن‌ها باعث شده است که امروز نیاز نباشد با شاخ گاو به دخترم شیر الاغ بدهم!!!
