در اسفند ماه 1398 با شدت یافتن بحران بیماری کرونا، مدارس و مهدکودک‌ها تعطیل شدند. کتابخانهها و مراکز حمایتی کودکان زیر پوشش برنامه‌ی «با من بخوان» نیز از این امر مستثنی نبودند. شماری از این مراکز که اغلب به کودکان محروم در مناطق کم‌برخوردار و پرآسیب خدمت‌رسانی می‌کنند، کوشیدند راه‌های جایگزینی بیابند تا در این شرایط نیز کودکان و خانواده‌ها را تنها نگذارند و امکاناتی فراهم کنند تا کودکان همچنان تا جایی که ممکن است از محیط‌های غنی برای یادگیری برخوردار باشند.
از جمله‌ی این مراکز در تهران، «موسسه توانمندسازی آوای ماندگار»، «کانون نوید زندگی کوشا» و «انجمن حمایتی آمورشی کودکان محمودآباد (شکوفان)» هستند که کوشیده‌اند آموزش کودکان را از راه دور و با استفاده از فضای مجازی ادامه دهند.
به‌رغم غافل‌گیر کننده بودن تعطیلی ناشی از شیوع بیماری کرونا و عدم آمادگی قبلی برای اجرای شیوه‌ی آموزش از راه دور، این مراکز که با نظارت کارشناسان «با من بخوان» به اجرای برنامه‌ی آموزش خلاق سواد پایه از راه ادبیات و برگزاری نشست‌های کتابخوانی برای کودکان مشغول‌اند، به سرعت به ارزیابی وضعیت و امکانات موجود برای ادامه‌ی آموزش از راه دور پرداختند. در این مراکز کلاس‌های مهدکودک و پیش‌دبستان دایر بود که با اعلام تعطیلی موقت به سبب شیوع کرونا در کشور کارشان متوقف شد، از همین رو در مرحله‌ی نخست کودکان مقاطع مهد و پیش‌دبستان در الویت قرار گرفتند. نخستین گام این بود که بررسی شود که چه تعداد از والدین کودکان تحت پوشش به تلفن همراه هوشمند دسترسی دارند و چه تعداد از این امکان محروم هستند.
در بررسی‌های به‌عمل آمده مشخص شد که از 52 کودک زیر پوشش در آوای ماندگار در مقطع مهد و پیش‌دبستان، 35 خانواده به تلفن همراه هوشمند دسترسی دارند. در کانون نوید زندگی کوشا نیز از ۶۴ کودک تحت پوشش، ۴۰ خانواده از این امکان بهره‌مند هستند. در انجمن حمایتی آموزشی کودکان محمودآباد، 116 خانواده در گروه‌های مجازی کلاس‌های مهد و پیش‌دبستان مرکز حضور دارند.
به این ترتیب با تماس با این خانواده‌ها به ویژه مادران، در هر مرکز در یک گروه مجازی تشکیل شد. در هر گروه قوانینی مشخص و تلاش برای آموزش از راه دور آغاز شد.
تجربه‌ی مرکز توانمندسازی آوای ماندگار
در ابتدا مربیان با ارسال فایل‌های صوتی و عکس با کودکان ارتباط برقرار کردند. کودکان نیز با شنیدن صدای مربیان بسیار ذوق‌زده شده بودند و با فرستادن صدا دلتنگی‌شان را برای مربیان، کلاس‌ها و فعالیت‌هایی که با هم انجام می‌دادند، ابراز می‌کردند. در ابتدا مربیان تلاش کردند کودکان را با شیوه‌ی کار در فضای مجازی آشنا و با قصه‌گویی و شعرخوانی کودکان را به مشارکت در گروه و اجرای فعالیت‌ها جذب کنند. به این منظور مربیان شعرهایی برای بچه‌ها می‌خواندند و می‌فرستادند و از آنان درخواست می‌کردند تا شعرها را تمرین و تکرار کنند و در گروه بفرستند.
یکی از برنامه‌هایی که در هفته‌ی نخست برای جلب مشارکت و درگیر کردن هر چه بیش‌تر خانواده‌ها اجرا شد، قصه‌گویی به مناسبت روز پدر و فعالیت‌های در پیوند با این روز بوده است. در این روز مربیان پس از قصه‌گویی، مراحل و شیوه‌ی ساخت یک کاردستی را برای کودکان فرستادند و از آن‌ها خواستند که اگر امکان‌اش را دارند این کاردستی را در خانه بسازند و به پدران‌شان هدیه بدهند، یا یک نقاشی برای پدران‌شان بکشند.
مربیان آوای ماندگار اینک بر آموزش واک‌ها بر اساس بسته‌ی الفباورزی تمرکز کرده‌اند. برای آموزش هر واک، مربیان داستانک و شعر مربوط به آن را برای کودکان می‌خوانند. همچنین از صفحه‌ی مربوط به شعر داستانک عکس می‌گیرند و در گروه می‌فرستند و از خانواده‌ها می‌خواهند که این شعر را با کودکان تمرین کنند. هر کودک نیز می‌تواند از شعرخوانی خود صدا ضبط کند و در گروه بفرستد. رانش‌گاه‌ها، خاموش یا گویا بودن هر واک، شیوه تلفظ آن، و نحوه‌ی قرار گرفتن زبان و لب برای ادای یک واک نیز به صورت تصویری یا صوتی برای کودکان توضیح داده می‌شود.
از کتاب واژه‌نامه‌ی چیستانی -تصویری هم برای تقویت شناخت واک‌ها و واژه‌ها استفاده می‌شود. مربیان برای هر واک چیستان‌هایی از این کتاب مطرح می‌کنند و چند دقیقه‌ای وقت می‌دهند تا کودکان فکر کنند و سپس پاسخ چیستان‌ها را در گروه بگذارند.
اغلب کودکان مقطع پیش‌دبستان یا مهد، خواهر یا برادر بزرگ‌تری دارند که آن‌ها هم از این فضا بهره می‌برند و گاه در نوشتن و تایپ مطالب به اعضای کوچک‌تر کمک می‌کنند. چند نفر از خواهر و برادرها که در پایه‌ی اول و دوم دبستان مشغول به تحصیل هستند هم از درس‌های الفباورزی استفاده می‌کنند و گاه عکس‌هایی از دفتر مشق‌های‌شان را در گروه به اشتراک می‌گذارند.
فعالیت‌های بهاری و استقبال از نوروز نیز بخشی از فعالیت‌های گروه مجازی آوای ماندگار در این هفته و هفتههای آینده خواهد بود. آشنایی با مراسم و آیین‌های نوروزی، سفره هفت‌سین، عمو نوروز و ساخت کاردستی‌های نوروزی و قصه‌گویی از جمله‌ی این فعالیت‌هاست.
از تجربه‌های جالب این مدت، مشارکت دختر نوجوان یکی از مربیان در کار آموزش ساخت کاردستی لاکپشت برای واک «ل» و ارسال فیلم و عکس از مراحل ساخت این کاردستی برای کودکان گروه بوده است.
از آن‌جا که کودکان کم‌برخودار امکانات و ابزارهای اندکی برای ساخت کاردستی یا دیگر فعالیت‌ها دارند، مرکز آوای ماندگار در حد توان خود اقدام به تهیه‌ی بسته‌های نوشت‌افراز (مانند کاغذ، کاغذرنگی، قیچی، چسب و...) کرده و به همراه پکیج‌های لوازم بهداشتی به خانواده‌های تحت پوشش تحویل داده است.
تجربه‌ی کانون نوید زندگی کوشا
مربیان کانون نوید زندگی کوشا نیز برای کودکان مهد و پیش‌دبستان گروه مجازی تشکیل دادند و در آغاز کار با فرستادن ویدئویی از ارتباط دوباره با بچه‌ها ابراز شادمانی کردند. کودکان هم به آنان با اشتیاق پاسخ دادند.
تمرکز مربیان کوشا در هفته‌ی نخست بر بلندخوانی کتاب و اجرای فعالیت‌هایی در پیوند با مسایل بهداشتی و اهمیت رعایت آن در شرایط کنونی بود. با توجه به ضرورت در خانه ماندن و یا خروج از خانه با رعایت کامل نکات پیشگیرانه، آموزش در حوزه بهداشت برای گروه پیش‌دبستان در الویت کار قرار گرفت.
بلندخوانی کتاب «دستهایت را بشوی» به صورت مجازی و گفت‌وگو درباره‌ی عوامل بیماری‌زا و نحوه‌ی مقابله با آن‌ها، مفهوم قرنطینه‌ی خانگی، ارسال ویدئویی از نحوه‌ی صحیح شستن دست‌ها، و نیز ارائه‌ی بازی‌هایی برای ترغیب کودکان به شستن دست‌های‌شان، از جمله‌ی این فعالیت‌ها بوده است. همچنین از کودکان خواسته شد که نقاشی‌هایی با موضوع ویروس و راه‌های مقابله با آن بکشند، از آن‌ها عکس بگیرند و در گروه به اشتراک بگذارند.
ورزش صبحگاهی با آهنگ‌های کودکانه از برنامه‌های دیگر مربیان کوشا است که با استقبال کودکان روبه‌رو شده است. موسیقی‌هایی برای ورزش کردن ارسال و از کودکان و خانواده‌ها خواسته می‌شود که همراه با این موسیقی‌ها به تمرین‌های حرکتی بپردازند. برخی از کودکان فیلم‌های کوتاهی از خودشان در حال نرمش در گروه به اشتراک می‌گذارند.
شعرخوانی بخش دیگری از فعالیت‌های کانون نوید زندگی کوشا است که تاثیر زیادی در روحیه کودکان در خانه دارد. مربیان با خواندن ترانه‌های ریتمیک کودکانه سعی در جلب مشارکت کودکان دارند و از آنان دعوت می‌کنند این شعرها را یادبگیرند و برای دیگر اعضای گروه بخوانند.
علاوه بر بلندخوانی کتاب‌های با کیفیت، نقاشی با موضوع روز پدر، آموزش انواع نقاشی با دست، آموزش ساخت کاردستی‌های گوناگون نیز در این مدت در گروه ارائه و اجرا شده است.
تجربه‌ی انجمن حمایتی آموزشی کودکان محمودآباد (شکوفان)
مربیان و مسئولان انجمن حمایتی آموزشی کودکان محمودآباد شهرری با شیوع ویروس کرونا و تعطیلی مرکز، بر بلندخوانی کتاب‌ها از راه دور تمرکز کرده‌اند. این مربیان هر چند روز یک‌بار کتابی را در گروه بلندخوانی می‌کنند و کودکان را تشویق می‌کنند که در گفت‌وگوهای پس از آن شرکت کنند، به پرسش‌ها پاسخ دهند و فعالیت‌های طراحی شده در پیوند با آن را در خانه به اجرا بگذارند. مربیان از تصاویر کتاب‌ها عکس می‌گیرند و در گروه می‌گذارند تا کودکان بتوانند بیش‌تر با داستان ارتباط برقرار کنند و از آنان نیز می‌خواهند که از فعالیت‌های خود عکس بگیرند و در گروه به اشتراک بگذارند. به گفته‌ی مربیان با این‌که کتاب‌ها از راه دور بلندخوانی می‌شود، پاسخ‌های کودکان به پرسش‌ها نشان می‌دهد که به خوبی مفهوم کتاب‌ها را درک کرده‌اند.
همانند مراکز دیگر، آموزش نکات بهداشتی برای پیشگیری از انتقال ویروس کرونا نیز بخش مهمی از آموزش‌های این مرکز را تشکیل می‌دهد. ارسال صدا و فیلم‌های آموزشی و کتاب‌های تصویری ساده برای آشنایی کودکان و خانواده‌ها با ویروس کرونا و روش‌های مقابله با آن، و گفت‌وگو برای کم کردن از اضطراب و نگرانی کودکان در این شرایط، از جمله‌ی این فعالیت‌ها بوده است.
در بخش آموزش خلاق سواد پایه از راه ادبیات مربیان تلاش کردند کودکان را تشویق کنند که برای مرور و تمرین واک‌ها و آواهایی که پیش از تعطیلی در کلاس‌ها آموخته بودند، شعرهای آواورزی و الفباورزی را در خانه بخوانند و در گروه به اشتراک بگذارند. همچنین تصاویر شماری از کاربرگ‌های کتاب کارورزی لولوپی در گروه قرار گرفته و از مادران درخواست شده است که این کارورزی‌ها را در خانه با کودکان کار کنند.
بلندخوانی کتاب «بوسه‌هایی برای بابا» به مناسبت روز پدر، ارسال فیلم آموزشی مراحل ساخت اوریگامی و کارت تبریک‌های نوروزی، برگزاری چالش درست کردن هفت‌سین با وسایل دور ریختنی و... از دیگر فعالیت‌هایی است که در این مدت انجام شده است.
از فعالیت‌های جالب این مرکز برای سرگرم کردن مادران و کودکان در روزهای قرنطینه، پختن کیک در خانه بود. مربیان ابتدا کتاب «کلوچه‌ی گرد و قلمبه» را بلندخوانی کردند و سپس از مادران و کودکان خواستند اگر امکان‌اش را دارند با پختن کیک‌های خانگی و محلی، لحظات خوشی را در کنار هم سپری کنند.
بسیاری از کودکان دلتنگی خود را ابراز می‌کنند و بسیار مشتاق هستند که هر چه زودتر به کلاس برگردند. از این رو مربیان برای‌شان توضیح دادند که اگر همگی نکات بهداشتی را رعایت کنیم و در خانه بمانیم خیلی زودتر می‌توانیم دوباره دور هم جمع شویم و بار دیگر فعالیت‌ها را در کنار یک‌دیگر انجام دهیم. مربیان برای مرور خاطرات خوب و ایجاد امید و انگیزه در کودکان کلیپی از عکس‌های آنان و فعالیت‌های‌شان در کلاس‌ها تهیه کردند و در گروه به اشتراک گذاشتند که با استقبال زیاد کودکان مواجه شد، به گونه‌ای که یکی از کودکان با دیدن یکی از کاردستی‌ها در کلیپ، سر ذوق آمد و دوباره آن را در خانه درست کرد و تصویرش را برای گروه فرستاد.
هفت سین یکی از کودکان روی شاخه درخت - با استفاده از وسایل بازیافتی
برنامه‌های پیش‌رو
طراحی برنامه‌های آتی آموزش از راه دور در این سه مرکز و مراکز مشابه به شرایط و مدت زمان ادامه‌ی بحران کرونا، و نیز شرایط خانواده‌های تحت پوشش و کودکان‌شان بستگی دارد.
اما با توجه به طولانی شدن مدت‌زمان تعطیلی‌ها، مربیان امیدوارند پس از جلب مشارکت کودکان در هفتههای نخست، به زودی بتوانند کار با دیگر بسته‌های آموزشی سواد پایه از جمله آواورزی و لولوپی را نیز در برنامه‌ی آموزش خلاق سواد پایه کودکان مهد و پیش‌دبستان بگنجانند.
همچنین مربیان و کارشناسان در این فکر هستند که شاید بتوان از تجربه‌ی کتابخوانی و آموزش از راه دور کودکان مهد و پیش‌دبستان برای ارتباط با کودکان و نوجوانان بزرگ‌تر عضو کتابخانه نیز استفاده کرد و گروه مجازی دیگری ویژه‌ی کودکان بزرگ‌تر تشکیل داد. با این حال کار با نوجوانان در فضای مجازی ویژگی‌های خاص خود را دارد و نیازمند مهارت‌های ارتباط با این گروه سنی در فضای مجازی است، که مستلزم بررسی و ارزیابی بیش‌تر است.
با این حال همه‌ی کارشناسان، مربیان، کودکان و خانواده‌ها چشم‌انتظار و امیدوار به فروکش کردن بیماری و بازگشت کودکان به کلاس‌های درس و کتابخانهها هستند.
چالش‌ها و نکات مثبت کتابخوانی و آموزش از دور
بحران کرونا و تعطیلی‌های در پی آن غیرمنتظره بود و در نتیجه برنامه‌ریزی قبلی و بسترسازی برای آموزش از راه دور انجام نشده بود. با این حال استقبال کودکان از گروه‌های مجازی و مشارکت‌شان چشم‌گیر بوده است. مربیان و کارشناسان انتظار این استقبال از سوی کودکان را نداشتند. اما تعدادی از کودکان با وجود حضور در گروه همچنان سکوت کرده‌اند یا مشارکت کم‌تری نسبت به بقیه‌ی اعضا دارند. چالش اصلی مربیان درگیر کردن کودکانی است که کم‌تر مشارکت می‌کنند. مهم این است که هیچ کودکی در حاشیه قرار نگیرد. اما به علت غیرحضوری بودن ارتباط، ارزیابی میزان تمرکز کودک، مشکل یا احساس او و واکنش نشان دادن به آن دشوارتر است. با این حال مربیان تلاش دارند با روش‌های گوناگون این فاصله را کم و کودکان را به مشارکت ترغیب کنند. تاکنون مشارکت مادران و پدران بسیار کم‌تر از کودکان بوده است. این امر می‌تواند دلایل زیادی داشته باشد، که مهم‌ترین آن‌ها مشکلات متعددی است که والدین در این مقطع با آن درگیر هستند.
همچنین کارشناسان و مسئولان این مراکز در حال ارزیابی راه‌هایی هستند که بتوان خانواده‌هایی را که به تلفن هوشمند دسترسی ندارند، نیز تحت پوشش آموزش از راه دور قرار داد، تا این دسته از کودکان نیز از آموزش محروم نشوند.
هزینه‌بر بودن شارژ اینترنت برای خانواده‌های محروم و حاشیه‌نشین مشکل دیگری است که پیش‌روی آموزش از راه دور قرار دارد، به ویژه به علت مشکلات اقتصادی که با شیوع بیماری کرونا بیش از پیش خانواده‌ها را درگیر کرده است. گروه مددکاری آوای ماندگار کوشیده است برای چند خانواده که حتی برای پرداخت مبلغ شارژ اینترنت گوشی‌هاشان در مضیقه بودند، امکاناتی فراهم کند. مربیان نیز ناچارند بیش‌تر از طریق فایل‌های صوتی کار را ادامه دهند و کم‌تر از آموزش‌های تصویری که حجم بیش‌تری دارند استفاده کنند تا میزان مصرف اینترنت را کاهش دهند.
چالش دیگر، عادت کردن کودکان به گوشی‌های موبایل است. در طول سال‌ها مربیان این مراکز کوشیده‌اند تا با آموزش خانواده‌ها میزان استفاده‌ی کودکان از تلفن‌های همراه را محدود کنند، آنان را از آسیب‌های استفاده‌ی مداوم کودکان از موبایل، تبلت، تلویزیون و ... آگاه کنند و فعالیت‌هایی جایگزینی مانند کتابخوانی، قصه‌گویی و فعالیت‌های هنری و... را پیشنهاد دهند. اکنون مربیان و کارشناسان در تلاش‌ند تا با زمان‌بندی آموزش‌ها و تعیین زمان و برنامه برای حضور در گروه‌های مجازی آموزشی، از این مشکل بکاهند. با این حال، این چالش می‌تواند حتی پس از بحران کرونا، دست‌کم تا مدتی برای مربیان و خانواده‌ها دردسرساز باشد، به ویژه که در اغلب خانواده‌های کم‌برخودار و در بحران، به ویژه در شرایط بحرانی کنونی، یا نظارتی بر کار فرزندان وجود ندارد یا برعکس ممکن است با امر و نهی امکان استفاده کودک از فضای مجازی به کل محدود شود.
اما دست‌آخر وقوع بحران کرونا با همه‌ی رنج‌های‌اش، رابطه‌ی عاطفی زیبایی را که بین مربیان و کودکان وجود داشت بیش‌تر آشکار ساخت. دلتنگی متقابلی که برای حضور در کنار یک‌دیگر و اجرای فعالیت‌های مشترک ابراز می‌شود بار دیگر نشان داد که شیوه‌ی آموزشی به کار گرفته شده در این مراکز، چه از نظر محتوای آموزشی و عاطفی و چه از نظر فضای فیزیکی، تا چه اندازه برای کودکان لذت‌بخش و با نیازهای آنان هم‌سو بوده است. همین نکته است که همه‌ی ما را به روزهای آینده، و بازگشت به کلاس‌های درس پس از بحران کرونا و ادامه‌ی راهی که در پیش گرفته‌ایم دلگرم می‌کند. «با من بخوان» با همه دشواری‌ها ادامه دارد...
