خواندن چندحسی؛ تجربه‌ی لمس، صدا و حرکت در مسیر یادگیری کتاب

چکیده

کودکان جهان را با حواس خود کشف می‌کنند، نه با واژه‌ها.
«خواندن چندحسی» مدلی است که از لمس، صدا، تصویر و حرکت برای ایجاد تجربه‌ای کامل از کتاب بهره می‌گیرد.
این روش، پلی میان تجربه‌ی بدنی و درک زبانی است و به‌ویژه برای نوزادان، نوپایان و کودکان با نیازهای ویژه، نقش کلیدی در رشد سواد شکوفایی (Emergent Literacy) دارد.

تعریف و ویژگی‌های مدل

در خواندن چندحسی، کتاب فقط متنی برای خواندن نیست، بلکه شیئی برای تجربه کردن است.
صفحات کتاب ممکن است پارچه‌ای، برجسته، براق، یا دارای صدا باشند.
بزرگسال، کودک را در فرایندی هدایت می‌کند که در آن لمس، نگاه، شنیدن، حرکت و گفت‌وگو هم‌زمان درگیر می‌شوند.

این رویکرد بر پایه‌ی نظریه‌های «یادگیری چندحسی» در آموزش سواد اولیه شکل گرفته است (Bodrova & Leong, 2007؛ Montessori, 1964) و تأکید دارد که حواس پنج‌گانه درک معنا را در مغز تقویت می‌کنند.

در حقیقت، خواندن چندحسی نخستین شکل از «خواندن فعال» است — یعنی جایی که کودک فقط شنونده نیست، بلکه با بدن و حواس خود در ساخت معنا مشارکت می‌کند.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

مطالعات عصب‌روان‌شناختی نشان می‌دهند که وقتی تجربه‌ی یادگیری با لمس، دیدن و شنیدن همراه است، شبکه‌های عصبی مربوط به زبان سریع‌تر فعال می‌شوند (Goswami, 2015).
در نتیجه، این مدل اهداف زیر را دنبال می‌کند:

• تحریک هم‌زمان حواس برای تقویت توجه و حافظه
• رشد هماهنگی چشم و دست و درک مفاهیم فیزیکی (بزرگ، کوچک، نرم، زبر)
• تثبیت واژگان و مفاهیم زبانی از راه تجربه‌ی واقعی
• افزایش لذت و انگیزه‌ی کودک برای کتاب
• یاری به کودکان با نیازهای خاص در درک و تمرکز

پشتوانه علمی و منابع معتبر

در نظریه‌ی آموزشی ماریا مونته‌سوری، یادگیری از طریق دست‌ها آغاز می‌شود:

«آنچه کودک لمس می‌کند، می‌فهمد؛ آنچه می‌فهمد، بیان می‌کند.»

در پژوهش‌های Bodrova & Leong در کتاب Tools of the Mind، بازی و تجربه‌ی حسی به‌عنوان زیربنای رشد زبان و خودتنظیمی کودک معرفی شده است.
همچنین گزارش UNESCO (2020) درباره‌ی «یادگیری فراگیر در دوران کودکی» تأکید دارد که برای کودکان ۰ تا ۵ سال، آموزش باید مبتنی بر مشاهده، لمس و تعامل فیزیکی باشد.

کتاب‌های پارچه‌ای، لمسی و حسی از دید نظریه‌ی Sipe (2008) در زمینه‌ی ادبیات کودک، بخشی از «متن چندوجهی» (Multimodal Text) محسوب می‌شوند؛ یعنی متونی که از تصویر، جنس، صدا و حرکت برای انتقال معنا استفاده می‌کنند.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد با کودک در آغوش یا کنار هم کتاب پارچه‌ای یا لمسی را ورق می‌زنند.
• از کودک می‌خواهد با دست صفحه را لمس کند: «ببین اینجا زبره، این یکی نرمه!»
• هر لمس با واژه‌ی متناسب همراه است: نرم – زبر، داغ – سرد، بالا – پایین.
• گاهی کتاب با صدای حیوانات یا اشیاء همراه می‌شود تا کودک با شنیدن، صدا را تقلید کند.

در مهدکودک

• مربی از مجموعه‌ی کتاب‌های حسی استفاده می‌کند (کتاب‌هایی با پارچه، چرم، پشم، دکمه یا صدای فشاری).
• کودکان به نوبت حس خود را توصیف می‌کنند: «این مثل خز خرسه!»، «این سرد مثل برفه!»
• در پایان جلسه، مربی داستانی کوتاه می‌گوید که از حس‌های تجربه‌شده استفاده کند.

در کتابخانه

• کتابدار بخشی از برنامه‌ی «زمان داستان» را به کتاب‌های چندحسی اختصاص می‌دهد.
• برای مثال، پس از خواندن کتابی درباره‌ی باران، کودکان صدای بارش باران را می‌شنوند و قطره‌های آبی کاغذی را لمس می‌کنند.

• گفت‌وگو درباره‌ی احساسات در لحظه‌ی تجربه، کودک را به بیان واژگان هیجانی تشویق می‌کند.

  

نمونه‌ی عملی

📘 کتاب نمونه: «لمس کن و ببین» (Touch and Feel Series)

مربی کتاب را باز می‌کند و می‌گوید:
«ببین اینجا خرس کوچولوی پشمالوست، لمسش کن!»
کودک با انگشتش سطح پشمی را لمس می‌کند و می‌گوید: «نرمه!»
در صفحه‌ی بعد، سطحی زبر است.
مربی می‌گوید: «اینجا چی حس می‌کنی؟»
کودک پاسخ می‌دهد: «زبره! مثل فرش خونه‌مون!»
سپس مربی از او می‌خواهد درباره‌ی چیزهای دیگری که این حس را دارند حرف بزند.
به این ترتیب، تجربه‌ی بدنی به تجربه‌ی زبانی تبدیل می‌شود.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. از کتاب‌های مقاوم و قابل شست‌وشو استفاده کنید؛ کتاب باید برای لمس و تجربه طراحی شده باشد.
2. اجازه دهید کودک آزادانه واکنش نشان دهد — لمس کند، صدا را تقلید کند یا حرکت کند.
3. همیشه تجربه‌ی حسی را با واژه همراه کنید تا پیوند بین حس و زبان برقرار شود.
4. از توصیف بپرهیزید و به کشف بپردازید: به‌جای گفتن «نرمه»، بپرسید: «چه حسی داره؟»
5. حواس مختلف را ترکیب کنید: لمس همراه با صدا یا حرکت بدن (مثلاً بالا و پایین پریدن همراه با داستان).
6. به آرامی و با ریتم پیش بروید؛ تجربه باید لذت‌بخش باشد نه آموزشی صرف.

جمع‌بندی

خواندن چندحسی تجربه‌ای است که از «بدن» آغاز و به «زبان» ختم می‌شود.
کودک با لمس، صدا، حرکت و نگاه، معنای کتاب را کشف می‌کند و از این طریق، پایه‌های زبان، تخیل و احساس را در خود می‌سازد.
این روش نه‌تنها برای نوزادان و نوپایان، بلکه برای هر کودکی که در آغاز راه خواندن است، دریچه‌ای به جهان کتاب باز می‌کند.

منابع

• Bodrova, E. & Leong, D.J. (2007). Tools of the Mind: The Vygotskian Approach to Early Childhood Education.
• Montessori, M. (1964). The Montessori Method.
• UNESCO (2020). Inclusive Early Childhood Learning and Development.
• Sipe, L.R. (2008). Storytime: Young Children’s Literary Understanding in the Classroom.
• Goswami, U. (2015). Mind, Brain, and Literacy in Early Childhood. Cambridge University Press.