خواندن گفت‌وگومحور یا تعاملی؛ گفت‌وگو، قلب خواندن با کودک

چکیده

خواندن برای کودک وقتی به گفت‌وگو تبدیل می‌شود، از یک فعالیت ساده به تجربه‌ای عمیق از یادگیری و ارتباط بدل می‌گردد.
در مدل «خواندن گفت‌وگومحور یا تعاملی»، بزرگسال به‌جای خواندن یک‌طرفه، با طرح پرسش‌ها، تشویق به توصیف و گوش دادن به پاسخ‌های کودک، او را به شریک فعال در فرایند معنا‌سازی تبدیل می‌کند.
این روش، از مؤثرترین الگوهای پرورش زبان، تفکر و سواد شکوفایی (Emergent Literacy) در سال‌های نخست زندگی است.

تعریف و ویژگی‌های مدل

خواندن گفت‌وگومحور (Dialogic Reading) نوعی بلندخوانی تعاملی است که در آن کودک از شنونده به راوی و تحلیلگر تبدیل می‌شود.
بزرگسال (والد یا مربی) کتاب را با صدای بلند می‌خواند اما در حین خواندن، با پرسش، مکث، دعوت به حدس‌زدن و توصیف تصاویر، کودک را وارد گفت‌وگو می‌کند.

این روش نخستین بار در دهه‌ی ۱۹۸۰ توسط Grover Whitehurst و Christopher Lonigan در دانشگاه فلوریدا توسعه یافت و در پروژه‌های ترویج خواندن در سراسر جهان (ازجمله برنامه‌های UNESCO Early Literacy Initiative) به‌عنوان الگوی استاندارد بلندخوانی مؤثر پذیرفته شد.

در کتاب Tell Me نوشته‌ی Aidan Chambers نیز مفهوم گفت‌وگو درباره‌ی کتاب به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر خواندن معرفی شده است؛ جایی که خواندن، صرفاً انتقال متن نیست، بلکه فرصتی برای اندیشیدن و گفت‌وگو درباره‌ی زندگی است.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

خواندن گفت‌وگومحور یکی از قوی‌ترین ابزارها برای رشد زبان و تفکر در سال‌های آغازین کودکی است.

بر اساس پژوهش‌های متعدد (Whitehurst & Lonigan, 1998؛ Hargrave & Sénéchal, 2000)، این مدل به شکل مؤثری:

• واژگان فعال کودک را گسترش می‌دهد.

• توان گوش‌سپاری و بیان کلامی را تقویت می‌کند.

• تفکر تحلیلی و پیش‌بینی را در کودک فعال می‌سازد.

• اعتمادبه‌نفس در گفتار را افزایش می‌دهد.

• رابطه‌ی عاطفی و گفت‌وگویی با بزرگسال را تعمیق می‌بخشد.

کودک در این فرایند یاد می‌گیرد که خواندن فقط شنیدن نیست، بلکه گفتن، فکر کردن و کشف معنا نیز هست.

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

مدل Dialogic Reading از نظر علمی یکی از پژوهش‌محورترین مدل‌های آموزش زبان در سال‌های اولیه است.
Whitehurst در مطالعات خود نشان داد کودکانی که در برنامه‌ی بلندخوانی گفت‌وگومحور شرکت می‌کنند، در مقایسه با گروه کنترل، افزایش چشمگیر در واژگان بیانی و درک مطلب دارند.
در این برنامه، بزرگسال از راه چهار نوع تعامل با کودک کار می‌کند که با اختصار PEER و CROWD شناخته می‌شود:

مدل PEER

• Prompt: طرح پرسش از کودک (مثلاً: این چیه؟ یا بعد چی می‌شه؟)

• Evaluate: پاسخ کودک را تأیید یا اصلاح کن.

• Expand: پاسخ را بسط بده و جمله‌ی کامل‌تری بساز.

• Repeat: پاسخ اصلاح‌شده را تکرار کن تا در ذهن کودک بنشیند.

مدل CROWD (انواع پرسش‌ها)

• Completion: جای خالی جمله را بده تا کودک کامل کند.

• Recall: از او بخواه رویداد قبلی را به خاطر بیاورد.

• Open-ended: پرسش‌های باز بپرس.

• Wh- questions: از «چه کسی؟»، «کجا؟»، «چرا؟» استفاده کن.

• Distancing: پرسش درباره‌ی تجربه‌های واقعی زندگی او.

این چارچوب امروزه در راهنمایی‌های UNESCO (2018) و OECD (2022) برای آموزش سواد در اوان کودکی توصیه می‌شود.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد کتابی با تصاویر روشن و شخصیت‌های ساده انتخاب می‌کند.

• هر صفحه را با کودک می‌بیند و می‌پرسد:
  «به نظرت الان چی می‌شه؟»، «چرا این کوچولو ناراحته؟»

• کودک پاسخ می‌دهد و والد پاسخ را گسترش می‌دهد:
  «آره، چون باد بادکنکشو برد! یعنی باد خیلی تند بوده، نه؟»

• در پایان کتاب، از کودک خواسته می‌شود ماجرا را به زبان خودش بازگو کند.

در مهدکودک

• مربی گروه کوچکی از کودکان را دور خود جمع می‌کند.

• هنگام بلندخوانی، در لحظه‌های مهم توقف می‌کند و پرسش باز می‌پرسد.

• پس از پایان، گفت‌وگوی جمعی شکل می‌گیرد تا هر کودک احساس خود را بیان کند.

در کتابخانه

• کتابدار نشست «با من بگو درباره‌ی کتاب» برگزار می‌کند.

• کودکان کتابی را که خوانده‌اند، با دیگران مرور می‌کنند.

• کتابدار گفت‌وگو را با پرسش‌هایی مثل «چه چیزش تو رو غافلگیر کرد؟» یا «کدوم شخصیت رو دوست داشتی؟» هدایت می‌کند.

نمونه‌ی عملی

📘 کتاب نمونه: «یک روز با دوستت مهربان باش» (کتاب تصویری از مجموعه‌ی رفتارهای خوب)

مادر همراه کودک کتاب را می‌خواند.
در صفحه‌ای که پسربچه توپش را به دوستش می‌دهد، مادر می‌پرسد:
«به نظرت چرا توپش رو داد؟»
کودک: «چون می‌خواست دوستش خوشحال بشه!»
مادر پاسخ می‌دهد:
«آره، یعنی وقتی مهربونیم، هر دو خوشحال می‌شیم. تو هم تا حالا چیزی رو به دوستت دادی؟»
کودک با لبخند جواب می‌دهد و تجربه‌اش را تعریف می‌کند.
در پایان، کودک می‌گوید: «منم می‌خوام فردا توپم رو بدم علی بازی کنه!»
اینجاست که کتاب از صفحه بیرون آمده و به رفتار واقعی تبدیل می‌شود.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. پرسش‌ها را باز بگذارید؛ به‌جای «این چیه؟» بپرسید «به نظرت چه اتفاقی می‌افته؟».

2. پاسخ کودک را تأیید و گسترش دهید، نه اصلاح سرد.

3. از تکرار بهره ببرید، چون تکرار کلید تثبیت واژه‌هاست.

4. زمان سکوت بدهید، کودک برای اندیشیدن نیاز به مکث دارد.

5. احساسات را وارد کنید؛ خواندن باید همراه با لحن، چهره و تماس چشمی باشد.

6. جلسه را کوتاه اما منظم برگزار کنید؛ گفت‌وگو اگر زیاد طول بکشد، اثرش کم می‌شود.

7. اجازه دهید کودک هم سؤال بپرسد؛ کنجکاوی مهم‌تر از پاسخ درست است.

   

جمع‌بندی

خواندن گفت‌وگومحور، قلب زنده‌ی خواندن با کودک است.
در این روش، معنا نه در متن بلکه در گفت‌وگو ساخته می‌شود.
کودک می‌آموزد که داستان را می‌توان پرسید، فکر کرد و احساس کرد.
این مدل، از بلندخوانی منفعل به گفت‌وگوی دو‌سویه می‌رسد — گفت‌وگویی که بذر اندیشیدن، سخن گفتن و دوست داشتن کتاب را در ذهن کودک می‌کارد.

منابع

• Whitehurst, G.J. & Lonigan, C.J. (1998). Child Development and Emergent Literacy.

• Hargrave, A.C. & Sénéchal, M. (2000). A Book Reading Intervention with Preschool Children Who Have Limited Vocabularies.

• Chambers, A. (1993). Tell Me: Children, Reading and Talk.

• Meek, M. (1991). On Being Literate.

• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Policy and Practice.

• Reading Rockets (2021). Dialogic Reading: An Effective Way to Read Aloud with Young Children.