۱۵ خرداد، روز جهانی محیط زیست است. همواره درباره تأثیر محیط زیست بر زندگی کودکان سخن گفته می‌شود. اما محیط زیست چیست؟ و چگونه بر دنیای کودکان اثر می‌گذارد؟ مقاله زیر به این موضوع پرداخته است.
کودکان
درمورد این که کودکان دقیقاً درچه گروه‌های سنی قراردارند، یک توافق کلی وجود ندارد، WLO (سازمان جهانی کار) و UNEP (برنامه محیط زیست سازمان ملل) همه افراد زیر ۱۵ سال راکودک معرفی می‌کند واین درحالی است که پیمان نامه جهانی حقوق کودک همه افراد زیر ۱۸ سال را کودک بر می‌شمارد.
محیط زیست (Environment)
محیط زیست دریک تعریف کلی عبارت است ازمجموعه شرایط بیرونی که درطول عمر یا زندگی یک موجود زنده، مانند انسان بر او اثر می‌گذارد. به این ترتیب نورخورشید، آب، هوا، اقلیم، گیاهان، جانوران و سایر موجودات بی جان وجاندار که برروی سیاره زمین وجود دارند و با یکدیگر در ارتباط دوسویه هستند، محیط زیست انسان را تشکیل می‌دهند. البته از محیط زیست تعریف‌های گوناگونی وجود دارد که ازآن ها چشم پوشی می‌نماییم. محیط زیست ومنابع موجود درآن، در واقع محل زندگی و تأمین کننده اصلی‌ترین نیازهای انسان به شمارمی آید. با وجود این، در سال‌های گذشته، با رشد فزاینده جمعیت وپیشرفت‌های تکنولوژیکی، روند بهره برداری از منابع موجود در زمین نیز بیشتر شده است و در یک کلام محیط زیست انسان دستخوش تخریب وآلودگی قرارگرفته است.
ویران کردن محیط زیست (Environmental Degradation)
هم اکنون ویران کردن جنگل‌ها، فرسایش خاک، پیشروی کویر و کاهش زمین‌های کشاورزی، تهی شدن دریاها از ذخایر آبزی، بهره برداری بی رویه ازمنابع معدنی، انقراض گونه‌های گیاهی وجانوری، آلودگی هوا وآب وخاک ازشناخته شده ترین جنبه‌های ویرانی وآلودگی سیاره زمین به شمار می‌رود.
درمیان موجودات زنده، انسان بیشتر از موجودات دیگر، در محیط زیست خود دگرگونی ایجاد می‌کند وسبب شکل‌گیری انواع آلودگی‌ها می‌گردد. علت بسیاری از بلاهای طبیعی هم فعالیت‌های انسان در دگرگون کردن محیط زیست است. اینک دامنه آلودگی هوا ازمناطق صنعتی و فراز شهرها و کشورها فراتررفته و لایه‌های زیستی زمین راهدف قرارداده است.
آلودگی آب به یک مشکل جهانی تبدیل شده و حجم ترکیبات سمی که به صورت فاضلاب در زمین تزریق می‌شود، روزبه روز افزایش می‌یابد. نکته قابل توجه در این موارد اثراتی است که بر روی سلامتی انسان‌ها می‌گذارد. هوا، آب، خاک و مانند آن‌ها مهم‌ترین منابع زیستی هستند که آلودگی هریک از آن‌ها به طور مستقیم برمجموعه زیستمندان روی کره زمین اثر می‌گذارد.
هرسال چندین میلیون نفر در نتیجه آلودگی هوا درشهرهای بزرگ و مناطق صنعتی جان می‌بازند و یا به سبب بیماری‌های مزمن به نوعی زندگی همراه بامرگ تدریجی تن می‌دهند.
شمار افرادی که به آب سالم دسترسی ندارند به میلیون‌ها نفر می‌رسد. دربسیاری از جوامع درحال توسعه مردم ازکم‌ترین امکانات بهداشتی محرومند و دربرابر ساده‌ترین بیماری‌های محیطی ناتوان وآسیب پذیرند.
تغییرات محیط زیست (Changing Environment)
محیط زیست هم‌چنان درحال دگرگونی است. استفاده از گازهای مخرب لایه ازن، امکان انتشار سرطان وبیماری‌های پوستی را افزایش داده و درنتیجه استفاده فزاینده ازسوخت‌های فسیلی دمای کره زمین درحال افزایش است. استفاده ازمواد رادیواکتیو، فلزات سنگین و ورود آن‌ها به زنجیره غذایی نیز مشکلات بی‌شماری را برای سلامتی افراد ایجاد کرده است.
کودکان و محیط زیست
ازنظراکولوژیکی چند ویژگی، کودکان را از دیگر گروه‌های سنی جدا کرده است:
- کودکان بزرگ‌ترین گروه انسانی‌اند.
- آنان بیش از ۳۰ درصد جمعیت جهان راتشکیل می‌دهند. درکشورهای درحال توسعه این مقدار به ۵۰ درصدهم می‌رسد.
- کودکان هم نسل بعدی را تشکیل می‌دهند وهم مسوولیت ارتباط نسل حاضر با نسل‌های آینده را دارند.
- کودکان درتصمیم گیری‌های امروز که نتایج آن به آن‌ها مربوط می‌شود کمترین مشارکتی ندارند.
- کودکان دربرابر انواع آلودگی‌های محیط زیستی آسیب پذیرتراز دیگر گروه‌های سنی هستند.
- افزون براین، کودکان بزرگ‌ترین مصرف کنندگان منابع غذایی، انرژی، آموزشی، بهداشتی و دیگر منابع مادی هستند. سرانجام این که کودکان هیچ‌گونه نقشی درآلودگی محیط زیست و ویرانی منابع طبیعی ندارند.
کودکان و آلودگی محیط زیست
کودکان سازگاری (Adaptation) کمتری با محیط زیست خود (خانه، محله، مدرسه و اجتماع) دارند و از همین رو، نسبت به بزرگسالان در برابرعوامل بیماری‌زا (چه انسانی و چه طبیعی) مقاومت کمتری دارند و آسیب پذیرترند. متاسفانه هرازگاهی گزارش‌های نگران کننده‌ای درباره بیماری ومرگ و میرکودکان انتشارمی یابد. موضوع مرگ ومیرکودکان از آنچنان اهمیتی برخورداراست که امروزه به عنوان یکی از شاخص‌های مهم توسعه درجوامع مختلف شناخته می‌شود. برنامه محیط زیست ملل متحد(UNEP) در سال ۱۹۹۰ گزارشی ویژه با نام "کودکان ومحیط زیست" منتشر کرد که با این عبارت آغاز شده است: "ویرانی محیط زیست کودکان را نابود می‌کند". دراین گزارش تکان دهنده به جنبه‌های مختلف محیط زیست وارتباط آن با کودکان اشاره شده که بخشی از آن درباره ویرانی محیط زیست واثرات آن برروی سلامت وبهداشت کودکان است. ویران کردن جنگل‌ها، بیابان زایی، بهره برداری فزاینده از زمین‌های کشاورزی در کشورهای حال توسعه با کاهش میزان تولید و فراوری محصولات کشاورزی، سطح تغذیه کودکان راکاهش می‌دهد.
تنگدستی، وجود فاضلاب‌ها وآب آلوده ازجمله عواملی‌اند که به طور مستقیم سلامت کودکان را تهدید می‌کند.
در این جوامع، سالانه ۱۰ میلیون کودک زیر ۵ سال به سبب استفاده ازآب آلوده، دسترسی نداشتن به خدمات بهداشتی، آلودگی محیط زیست، ابتلا به بیماری‌های واگیر دار و سوء تغذیه جان خود را ازدست داده و بیش از ۳ میلیون نفر نیز دچار معلولیت می‌شوند. این درحالی است که در بسیاری از موارد با صرف هزینه‌ای اندک، یعنی از راه تغذیه با شیر مادر، استفاده از قطره‌های خوراکی، رعایت بهداشت در تهیه موادغذایی، واکسیناسیون کودکان، همچنین با مدیریت بهتر محیط زیست قابل پیشگیری است. آلودگی هوا نیز بر روی کودکان اثراتی بسیار بیشتر از بزرگسالان دارد. در کشورهای صنعتی نیز که تاچندی پیش رهاسازی یا "سرراه گذاشتن" کودکان، اصلی‌ترین عامل زیست محیطی تهدید آن‌ها به مرگ ومیر یا معلولیت بود، اکنون آلودگی محیط زیست و به ویژه آلودگی هوای حاصل از تخلیه ترکیبات شیمیایی درمحیط زیست مهم‌ترین تهدید به شمار می‌رود.
کودکان و توسعه پایدار
توسعه پایدار (Sustainable Development) بهره برداری نسل حاضر از منابع طبیعی ومدیریت منابع زیست محیطی به گونه‌ای است که نسل‌های آینده نیز بتوانند از این منابع بهره مند گردند. امروزه کودکان در کانون برنامه‌های توسعه پایدار قرار دارند.
اگر نسل حاضر نتواند نیازهای اساسی کودکان امروز یا بزرگ سالان نسل آینده را تأمین نماید، آن‌ها چگونه خواهند توانست نسل‌های پس از خود را از شانس برخورداری از زندگی با منابع پایدار، بهره مند سازند؟!
برابر آمار، بیش‌ترین میزان مرگ ومیر کودکان در کشورهای آفریقایی و آسیای جنوبی است که متاسفانه همان کشورهای درحال توسعه‌اند.
مرگ و میرکودکان
ازدهه ۱۹۸۰ تاکنون پیشرفت‌های بزرگی در وضعیت بهداشتی جهان حاصل شده که می‌توان به کاهش مرگ و میره کودکان و افزایش امید به زندگی (تقریباً درهمه جا) اشاره نمود. با وجود این، تفاوت بسیاری درمیان کشورهای فقیر و ثروتمند در این زمینه دیده می‌شود.
براساس گزارش UNICEF هرسال حدود ۱۰ میلیون کودک براثر ابتلاء به بیماری‌های مزمن تنفسی، سوءتغذیه، دیفتری، سیاه سرفه، کزاز، فلج اطفال، سرخک، سل و دسترسی نداشتن به بهداشت و آب سالم جان خود را ازدست می‌دهند.
این بیماری‌ها، به طور مستقیم با آلودگی‌های زیست محیطی رابطه دارند. برای نمونه نقش ۲ عامل آلودگی هوا وآب درابتلاء به بیماری‌های تنفسی ومزمن انکارناپذیراست. سوءتغذیه و دیگر بیماری‌ها نیز نتیجه ویرانی محیط زیست یا نبودن امکانات بهداشتی است.
سرطان، دشمن آینده کودکان
سرطان ازجمله بیماری‌های ناشی از تماس افراد با آلاینده‌های زیست محیطی است. آژانس بین المللی سرطان ۶۰ عامل مهم محیطی در ایجاد سرطان راشناسایی کرده که موادشیمیایی، پرتوها، داروها، موقعیت جغرافیایی، فعالیت‌های صنعتی، رژیم غذایی، مصرف دخانیات، ویروس‌ها و نوشیدن الکل ازمهم‌ترین آن‌ها است. درکشورهای صنعتی ۲۰ درصد ازمرگ ومیرافراد، به سرطان مربوط می‌شود. موارد بروز این بیماری درحال افزایش است. آن چه مسلم است این است که با پیشرفت علم پزشکی نقش آلودگی‌های زیست محیطی دراین زمینه روشن ترخواهد شد.
حفاظت ازمحیط زیست کودکان
کودکان در دوران زندگی خود با سه محیط زیست در ارتباط‌اند.
محیط زیست کوچک Micro Environment
که به دامان مادر واتاق ویژه کودکان گفته می‌شود. در این محیط، سلامت و زنده ماندن کودک به عواملی مانند بهداشت، تغذیه، تعداد افراد خانواده، وضعیت اقتصادی، تحصیلات مادر و مانند آن بستگی دارد.
محیط زیست متوسط Mezo Environment
دراین محیط، کودک با مسائلی مانند آلودگی آب، باران‌های اسیدی، آلودگی هوا، استفاده نادرست ازترکیبات شیمیایی، جنگل زدایی و دیگر مشکلات محیط زیست در ارتباط قرار می‌گیرد. وجود این عوامل می‌تواند سلامت و رشد کودکان را تحت تأثیر قرار دهد.
محیط زیست بزرگ Macro Environment
درچنین محیطی، مسائل و دشواری‌های کودکان با بزرگسالان یکی می‌شود. کودکان با ورود به این محیط تحت تأثیر انواع آسیب‌های ناشی ازگرم شدن زمین، نازک شدن لایه ازون، بالا
آمدن سطح آب دریاها و دیگرعوامل ویران کننده محیط زیست قرارمی گیرند. دوران کودکی ونوجوانی از این روی که زمان تضمین سلامت وهم‌چنین تکوین شخصیت فردی است مهم‌ترین دوران زندگی انسان به شمارمی رود. حفاظت ازمحیط زیست و حمایت از کودکان در این ارتباط، نیاز به همکاری‌ها واقدامات همه جانبه ای دارد. از آن جمله می‌توان به فعالیت‌های یونیسف اشاره نمود. تصویب پیمان نامه جهانی حقوق کودک یکی ازمهم‌ترین دستاوردهای این سازمان است.
دراین راستا برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد نیز در سال‌های گذشته فعالیت‌هایی را برای رعایت حقوق و سلامت کودکان انجام داده است، که ازآن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- اعلام سال ۱۹۸۵ به عنوان سال بین المللی جوانان
- انتخاب واعلام شعار "کودکان ومحیط زیست" برای سال ۱۹۹۰
- پرداختن به کودکان ومحیط زیست به طور ویژه در گزارش سال ۱۹۹۰ خود به که باهمکاری یونیسف چاپ و منتشر شد
- هدایت جوانان برای تشکیل نهادهای زیست محیطی غیردولتی برای آشنایی آن‌ها با موضوعات جهانی محیط زیست و تبادل اطلاعات زیست محیطی
- به رسمیت شناختن هدف‌های پیمان نامه حقوق کودک در جلسه سران کشورها که در ژوئن سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو (پایتخت برزیل) برگزارشد
سخن پایانی
سرانجام این که کودکان بخش مهمی از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. آینده از آن کودکان است. آن چه امروزه در جهان به ویژه کشورهای درحال توسعه با نام برنامه‌های توسعه اقتصادی انجام می‌شود بدون توجه به کودکان، بی هدف و نامفهوم خواهد بود. کودکان هدف اصلی برنامه‌های توسعه به شمارمی آیند. آن‌ها امروز به ویژه در کشورهای فقیر و درحال توسعه در شرایط زیستی نامطلوبی به سر می‌برند. بسیاری از بیماری‌ها و مرگ و میر کودکان ناشی از آلودگی آب و فقدان امکانات بهداشتی است و این در شرایطی است که هیچ گونه مسوولیتی متوجه آن‌ها نیست.
کودکان درعین حال به عنوان نسل پس از ما و نماینده نسل‌های آینده حق دارند از محیط زیست و زندگی سالم برخوردار باشند. حفاظت از محیط زیست و حمایت از کودکان در حقیقت دو وظیفه اصلی برای دستیابی نهایی به یک زندگی پایدار (sustainable living) است. رسیدن به این هدف از یک سو به همکاری و مشارکت بین المللی و از سویی دیگر نیازمند توجه جدی دولت‌ها در سطح ملی است.
کتاب های پیشنهادی برای کودکان با این موضوع:
من زمین هستم؛ یک سیاره‌ی چند میلیارد ساله
انرژی زیست توده (بیومس): انرژی از مواد زیستی (مجموعه کتاب انرژی برای آینده)
