در نگاهی تاریخی می‌توان میان تمدن و کتابخانه، ارتباط معناداری پیدا کرد. کتابخانهها با توجه به نوع، خصوصیات، اهداف، وظایف و خدمات‌شان و بر اساس نیاز جوامع به وجود آمده‌اند تا در زمان‌های مختلف پاسخ‌گوی نیازهای گوناگون انسان‌ها باشند. هرگاه شرایط و رشد کتابخانهها در جامعه‌ای فراهم آمده، آن جامعه مراتب ترقی را یکی بعد از دیگری طی کرده و هرزمان که به هر دلیلی کتابخانهها در کنج انزوا و بی‌مهری قرار گرفته‌اند، سیر قهقرایی جامعه هم آغاز شده است.
وقتی پایه‌های دموکراسی را آزادی بیان و اندیشه می‌سازد، کتابخانهها با کمک به رشد و شکوفایی اندیشه‌ی افراد جامعه، ابتدا موجب شناخت بیش‌تر و در نتیجه احاطه‌ی بیش‌تر افراد بر عقاید خود می‌شوند. با این حساب کتابخانهها نقش عمده‌ای در تحقق اهداف فرهنگی و برنامه‌های توسعه‌ای ایفا می‌کنند.
کتابخانه این فرصت را برای همه‌ی افراد جامعه فراهم می‌کند که به شکلی فعال در امور فرهنگی و اجتماعی جامعه‌ی خود دخالت داشته و در فرآیندهای فرهنگی جامعه نقش موثری ایفا کنند. پس می‌توان به این نتیجه رسید که کتابخانه اگر آفریدگاران تمدن نبوده‌اند حتما پیامبران آن بوده‌اند.
با این حساب وقتی کتابخانه یکی از اصلی‌ترین ابزارهای دسترسی افراد جامعه به منابع دانش و فعالیت‌های فکری بشر است برای ایجاد و توسعه‌ی آن‌ها باید از مولفه‌های خاصی پی‌روی کرد. به طور مثال شرط وجودی کتابخانه در یک محل، جمعیت است. به بیانی دیگر تعداد جمعیت ضرورت ایجاد کتابخانه را تعیین می‌کند. فضای هر کتابخانه متناسب با جمعیت حوزه‌ی کتابخانه در نظر گرفته می‌شود و میزان امکانات و منابع آن نیز رابطه‌ای مستقیم با تعداد جمعیت دارد.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان سازمان فرهنگی‌هنری که با هدف ایجاد امکانات لازم جهت رشد و پرورش فکری و ذوقی کودکان و نوجوانان تاسیس شده، دارای گسترده‌ترین شبکه‌ی کتابخانه‌های کودکان و نوجوانان است و نیز از برجسته‌ترین تولیدکنندگان و ناشران کتاب‌های این کودکان و نوجوانان در ایران به شمار می‌رود.
در شرح اهداف خود در اساس‌نامه‌اش به موارد زیر نیز اشاره کرده است:
الف - تاسیس مراکز عرضه‌ی کتاب و آموزش‌های فرهنگی و هنری مخصوص کودکان و نوجوانان در نقاط مختلف کشور
ت - ایجاد کتاب‌رسان‌های سیار جهت عرضه‌ی کتاب به کودکان و نوجوانان در روستاها و همکاری با سازمان‌هایی که خدمات مشابه ارایه می کنند
ث - کمک به توسعه و ترویج ادبیات کودکان و نوجوانان از طریق تشویق نویسندگان، طراحان، هنرمندان و ناشران و همکاری با آنان
کانون در حال حاضر با داشتن بیش از ٧۵١ مرکز فرهنگی‌هنری ثابت، گام بزرگی را در راستایی دست‌یابی به اهدافش برداشته است. اما مهم‌ترین معیار برای ایجاد کتابخانه‌های ثابت، تعداد جمعیت است. در جوامعی مانند روستاها که امکانات لازم برای ایجاد و گسترش کتابخانه‌های ثابت وجود دارد، چه باید کرد؟
روستاها نیز هم‌چون شهرها نیازمند و شایسته‌ی دریافت محصولات فرهنگی و اطلاعاتی از طریق نهادهای اطلاع‌رسانی هستند.
کتابخانه سیار راهکار خوبی برای ایجاد کتابخانه‌ی ثابت روستایی محسوب می‌شود و می‌تواند پاسخی بر توزیع عادلانه‌ی امکانات باشد.
در مورد روستاهایی با جمعیت کم که امکان ارتباط با یک دیگر را ندارند تا افراد آن روستاها بتوانند از یک کتابخانه به صورت متمرکز استفاده کنند، بهترین راه حل راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار است.
راه‌اندازی واحدهای سیار کتابخانهای می‌توانند بیش‌ترین خدمات را ارایه بدهند و با توجه به پراکندگی جمعیت روستایی خواندنی‌های مورد نیاز را دسترس‌پذیر سازند.
کتابخانه‌ی سیار وسیله‌ی ارتباطی مناسبی است که برای اطلاع‌رسانی و خدمات کتابخانهای در مناطق کم‌جمعیت و یا دورافتاده می‌توانند کاربرد فراوان داشته باشند.
کانون تا به امروز با راه‌اندازی نزدیک به ٨۴ کتابخانه‌ی سیار روستایی و ١٠ کتابخانه‌ی سیار شهری توانسته یک گام در جهت تحقق عدالت اجتماعی در توزیع عادلانه‌ی امکانات فرهنگی و به وجود آوردن فرصت برابر آموزشی بردارد.
هر چند با در نظر گرفتن فاکتورهای جمعیتی در سرشماری سال ١٣٩٠، این گام بسیار کوچک محسوب می‌شود.
در شیوه‌نامه‌ی کتابخانه‌های سیار آمده است که:
کتابخانه‌ی سیار روستایی، مرکزی است که در آن مربی به منظور تحقق اهداف کانون با یک دستگاه خودرو و کتاب و امکانات فرهنگی مربوطه، به مناطق روستایی مراجعه و فعالیت‌های مندرج در شیوه‌نامه‌ی را به مخاطبان خود (کودکان و نوجوانان ٧ تا ١٧ سال) ارایه می‌کند.
و اهداف زیر بر آن متصور است:
- فراهم کردن امکان دسترسی به کتاب، برای کودکان و نوجوانانی که به کتابخانه‌های ثابت کانون دسترسی ندارند
- توسعه و ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی در بین کودکان و نوجوانان
- کشف و پرورش استعدادهای فکری و ذوقی کودکان و نوجوانان بر مبنای تعلیم و تربیت اسلامی
کتابخانه‌های سیار کانون بر اساس آمار سال ١٣٩٢ توانسته‌اند تعداد ۴۶۶۴۵٧ جلد کتاب به ۴۶٨٢۶ عضو امانت بدهند. یعنی به طور متوسط ١٠ جلد کتاب در سال به هر عضو امانت داده‌اند.
هرچند ترتیبی اتخاذ شده تا هر دو هفته یک‌بار اعضا بتوانند به ایستگاه‌های معین رجوع کرده و کتاب مورد نظر خویش را امانت بگیرند اما مشکلاتی هم فراروی این کتابخانه‌هاست که خود نیازمند توجه ویژه‌ای است. بر فرض مثال کمبود کتاب در گروه سنی مورد نیاز که بیش‌تر گروه سنی (ب و ج) را تشکیل می‌دهد. کمبود تنوع کتاب و کمیت آن. چرا که کتابخانه‌های سیار با توجه به ویژگی‌های خاص خود نیاز به تعداد بیش‌تری از هر کتاب دارند.
کتابخانه‌های سیار باید به غنی‌ترین پایگاه‌های کتابخانهای مجهز باشند تا بتواند برای خدمات‌رسانی بهتر از بهتر بهره‌مند شوند.
مطالب مرتبط با این مقاله:
کتابخانه سیار بر روی الاغ، معلم فوق‌العاده‌ای که تحصیل را با کتاب‌ها می‌آورد
