خلاقیت، واژه‌ای است که این روزها بسیار این جا و آن جا به چشم ما می‌خورد. بسیاری از پدر و مادرها همواره در پی یافتن راه‌ها و مراکزی هستند که خلاقیت کودکانشان را بارور و شکوفا کنند. اما، خلاقیت براستی چیست و یک فرد خلاق چه ویژگی‌هایی دارد؟ چگونه می‌توان در مرکز پرکار و با سابقه‌ای چون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شرایطی را فراهم کرد که پرورش خلاقیت کودکان عضو در اولویت قرار بگیرد؟
در مقاله پژوهشی زیر به این پرسش‌ها پاسخ گفته شده است. نویسنده این نوشته محمد حسین منتظری، برای این پژوهش عنوان پژوهشگر برتر در کانون پرورش فکری را در سال ۱۳۸۷ از آن خود کرده است و مقاله نیز به عنوان پژوهش برتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزیده شده است.
بررسی عوامل مؤثر بر رشد خلاقیت کودکان و نوجوانان کانون پرروش فکری کودکان و نوجوانان استان گلستان در سال ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸
بیان مسأله:
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در زمستان سال ۱۳۴۴ به عنوان مؤسسه‌ای فرهنگی و غیرانتفاعی فعالیت خود را با هدف "پرورش فکری و ذوقی و اندیشه کودکان و نوجوانان و تقویت فضایل اخلاقی و توسعه معلومات آنان از طریق مواد خواندنی و وسایل سمعی و بصری" شروع کرد.
نکته مهم پیش از رسیدن به هدف یعنی رشد خلاقیت، داشتن اطلاعات جامع از کودکان و تحلیل آن است که متأسفانه هنوز آمار دقیقی حتی برای ساده‌ترین مسائل کودکان در دست نیست چون کار با کودک برای بسیاری از افراد جامعه امری ساده و پیش پا افتاده انگاشته می‌شود.
برای ایجاد تفکر خلاق در کودکان، باید مربی خلاق داشته باشیم تا بتواند از ابزارها و وسایل، به درستی استفاده کند. مربیانی هستند که با داشتن کمترین ابزار سعی می‌کنند بیشترین بهره آموزشی را برسانند. اما وسایلی هست که راه رسیدن به هدف کار را آسان می‌کند و وقت مربی را هدر نمی‌دهد و او می‌تواند با استفاده از برخی وسایل به بعد بالاتری از تفکر خلاق همراه با کودکان دست یابد.
این پژوهش بر آن است تا ازبررسی حجم نمونه ۵۰ نفری، یعنی مربیان فرهنگی مراکز فرهنگی هنری کانون پرورش فکری استان گلستان عوامل مؤثر بر پرورش و رشد خلاقیت کودکان عضو را بشناسد و می‌توان گفت که مساله اصلی این است که:
چه رابطه‌ای بین فعالیت‌های کانون پرورش فکری و خلاقیت اعضا وجود دارد؟ کارکنان این رابطه را چگونه ارزیابی می‌کنند؟ چه نقشی در ارائه این فعالیت‌ها دارند و کانون پرورش فکری شامل چه فعالیت‌هایی می‌شود؟ تعریف خلاقیت چیست؟ و چگونه می‌توان آن را در قالب فعالیت‌های کانونی تقویت کرد.
هدف اصلی:
شناخت عوامل مؤثر بر رشد خلاقیت کودکان و نوجوانان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان گلستان در سال ۱۳۸۸
اهداف فرعی:
۱- بررسی رابطه بین فعالیت دستی و رشد خلاقیت اعضا
۲- رسیدن به پاسخ این پرسش که چه رابطه‌ای بین سن اعضا و رشد خلاقیت آن‌ها وجود دارد؟
۳- بررسی رابطه بین برخورد خوب مربیان و رشد خلاقیت اعضا
۴- بررسی رابطه بین فعالیت‌های فکری و رشد خلاقیت اعضا
۵- بررسی رابطه بین امکانات کانون و رشد خلاقیت اعضا
روش گردآوری اطلاعات نخست بصورت کتابخانه‌ای و اسنادی و سپس میدانی است، که بین ۵۰ نفر از مربیان فرهنگی حجم نمونه توزیع شد. حجم نمونه و جامعه آماری با هم برابرند.
ابزار گردآوری اطلاعات: ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه است.
چارچوب نظری:
پال تورنس (۱۹۹۸) در پاسخ به این پرسش که ویژگیهای شخصیت، چه نقشی در خلاقیت ایفا می‌کنند، گفته است شخصیت هم می‌تواند راه خلاقیت را آسان سازد و هم مانع آن شود. ویژگی‌هایی مانند آمادگی برای خطر کردن، کنجکاوی و جستجوگری، استقلال اندیشه، پشتکار و پایداری، شهامت، استقلال رأی، خودآغازگری، ابتکار، پرسشگری درباره موقعیت‌های معماگونه و درگیر شدن با امور دشوار از جمله ویژگیهای آسان ساز خلاقیت به شمار می‌روند. او می‌گوید، هر عملی که ما برای تشویق این گونه رفتارها انجام می‌دهیم شخص را در جهت خلاقیت بیشتر سوق می‌دهد.
از نظر گیلفورد (۱۹۹۸) ویژگی‌هایی که از بروز خلاقیت جلوگیری می‌کنند، عبارتند از سلطه گری، منفی بافی، مقاومت، ترس، عیب جویی، انتقاد از دیگران، سازشکاری، تسلیم در برابر قدرت و کمرویی.
مطالعاتی که بارون در زمینه شخصیت افراد خلاق انجام داده است نیز نشان می‌دهد که آن‌ها در مقایسه با افراد عادی خوش بین تر و دارای انرژی روانی و جسمی استثنایی‌اند. زندگی آن‌ها پیچیده‌تر است و به دنبال تنش‌اند یا از طریق آزاد شدن آن احساس لذت می‌کنند. افراد خلاق، اراده قوی‌تری دارند و از مسائل و امور آگاهند. آنان به مسائل بنیانی علاقه مندند و تمایل زیادی به خطر کردن دارند.
نیکسون، تورنس و لی کاک، در پژوهش‌هایی ویژگیهای دانش آموزان خلاق را چنین عنوان کرده‌اند:
دارای هوش کلامی و فضایی بسیار برجسته‌اند، هوش بالاتر از سطح متوسط دارند، دارای ظرفیت‌های حافظه‌ای فوق العاده در ثبت و نگهداری رویدادهای مختلف هستند، برای تجربه امور و فعالیت‌های مختلف آمادگی دارند، استقلال فکری دارند، طرز فکر انتقادی دارند، فعال هستند و رفتار مطلوب اجتماعی دارند. بیان گویا و روشن دارند. از نوع تفکر واگرا برخوردارند، کنجکاوند، به مسائل فلسفی و مذهبی علاقه دارند، مقاومند، باجرئت، انتقاد پذیر و خستگی ناپذیرند، خود جوش هستند، صادق و ساده هستند.
پس از ۲۲ سال مطالعه پیوسته پیرامون ویژگیهای گروهی از کودکان، نوجوانان و جوانان (یعنی از ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۵)، تورنس به این نتیجه می‌رسد که خمیر مایه شخصیت افراد خلاق، استقلال اندیشه و شیفتیگی فراوان آن‌ها در برابر مساله یا فعالیت مورد علاقه‌شان است.
فرد خلاق کسی است که فکری نو ومتفاوت ارائه دهد. بنابراین احساس گریز از کانال بندی‌های مشخص ذهنی، همنوا نبودن با دیگران و استقلال طلبی و آزاد اندیشی می‌تواند پایه‌های تراوش تفکر خلاق و خلق آثار نو را فراهم آورد. به باور تورنس، خلاقیت شکافتن بن بست ها و دست دادن با فرداست.
هیز متذکر می‌شود که افراد بسیار خلاق، اغلب بطور کامل در کار خود غرق می‌شوند. زندگینامه افراد بسیار خلاق این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهد که آن‌ها برای عرضه کارهای مهم، انگیزه‌های عالی دارند و بسیار سخت کوشند.
بدین ترتیب مجموع یافته‌های تحقیقی روانشناسان در مورد انسان‌های خلاق را می‌توان در ۶ دسته زیر خلاصه کرد:
۱- آفرینش گری و هوش
۲- آگاهی و حساسیت
۳- انعطاف پذیری و ابتکار
۴- شک گرایی و پایداری
۵- بازیگوشی فکری و شوخ طبعی
۶- ناهمنوایی و خودباوری
پژوهش‌های مقدماتی پال تورنس نشان می‌دهد که دانش آموزان خلاق معمولاً با همگنان خود کمتر سازش می‌کنند، به ایده‌های خود بیشتر علاقه دارند و برای مقبول افتادن و پذیرفته شدن تلاش نمی‌کنند. آن‌ها به علایق شدید همکلاسی‌های خود نسبت به کارهای غیر درسی و غیر ضروری با شک و تردید می‌نگرند و هم جوش نمی‌شوند. امور جاری را متفاوت از دیگران می‌بینند. به دنبال تکالیف مشکل می‌روند و بیشتر جوانب مختلف هر موضوعی را به هم ربط می‌دهند و ترکیب می‌کنند.
عوامل مؤثر در خلاقیت:
کارل راجرز، چگونگی عوامل مؤثر در خلاقیت را به طریق تحلیلی بیان کرده است و در این زمینه می‌گوید: واضح است که خلاقیت را نمی‌توان با فشار بوجود آورد بلکه باید به آن اجازه داده شود تا بروز پیدا کند. او براین باور است که با فراهم کردن امنیت روانی و آزادی، احتمال بروز خلاقیت سازنده را می‌توان افزایش داد.
تورنس شواهدی بدست آورد که نشان می‌داد اوج خلاقیت در کلاس دوم ابتدائی است اما به دلیل اقرار در مطابقت با دیگران معمولاً از بین می‌رود. منحنی خلاقیت بسیاری از کودکان در حدود ده سالگی افت می‌یابد و آنان هرگز خلاقیت دوره نخستین کودکی را باز نخواهند یافت.
با توجه به این که آنان در این سن در مدرسه هستند نباید تأثیر خانواده، مدرسه، محتوای درسی، روش تدریس و شخصیت معلم را در افت خلاقیت کودکان ندیده گرفت. محتوای درسی یکی از عواملی است که می‌تواند در مدرسه، زمینه پرورش خلاقیت را فراهم کند.
کارل راجرز مطرح کرده است عوامل دیگری نیز در خلاقیت مؤثر هستند که اگربه درستی به کار گرفته شوند در شکوفایی خلاقیت افراد مؤثر خواهند بود:
• نقش اطلاعات در خلاقیت
• انگیزش و خلاقیت
• خلاقیت و میزان خود پذیری
• تخیل و خلاقیت
• خانواده و خلاقیت
نتیجه گیری و ارائه راهکار:
می‌توان نتیجه گرفت که عواملی چون رفتار مناسب مربیان، امکانات موجود در مراکز فرهنگی هنری و فعالیت‌های دستی از جمله: کاردستی، سفالگری، نقاشی و... در ایجاد و رشد خلاقیت کودکان و نوجوانانمان مؤثر است که به نوعی بین این دو نیز رابطه وجود دارد یعنی اگر امکانات نباشد فعالیت دستی نیز مفهومی ندارد و نیز نمی‌توان کتمان کرد که در این فعالیت‌ها فکر دخیل نیست. اما به دلیل این که با انجام تست‌هایی در این زمینه وارد حوزه روان شناسی می‌شدیم، در وقت انجام این تحقیق نبود.
ارائه راهکارها و پیشنهادات:
به کارگیری ابزار گوناگون فعالیت از جمله:
- ابزار متنوع بازی، استفاده از تولیدات فیلم‌های متنوع
- بهبود و تأمین فضا در مراکز فرهنگی هنری:
- افزایش سرانه فضای کتابخانه‌ها، جدا سازی فضای کتابخانه از دیگر اتاق‌ها در کانون، به کارگیری ابزار گرما و سرمایی کم صدا یا بدون صدا، افزایش کتابخانه‌های سیار به منظور گسترش و تبلیغ کتابخوانی
- افزایش تعداد نیروهای مربیان
- تمام وقت کردن مربیان ادبی و مربیان هنری کانون
- استاندارد سازی رفتارهای مربیان و افزایش آگاهی از نیازهای گروههای سنی مختلف از طریق دوره‌های پودمانی
- بوجود آوردن فضای دوستی و عاطفی در مراکز، نخست بین مربیان و بعد بین مربیان و کودکان و نوجوانان عضو
- افزایش فضای وب در مراکز و ایجاد ارتباط اعضا و مربیان با وب
- شناسایی، خرید و معرفی کتاب‌های جدید برای اعضا
- ایجاد فضاهای آزمایشگاهی برای مراکز
- ایجاد مراکز زیست شناسی در مراکز فرهنگی هنری
- ایجاد مراکز نجوم در مراکز فرهنگی هنری
نویسنده: محمد حسین منتظری، مدرس دانشگاه و مربی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان گرگان
منابع:
دارایی، بیژن و گودرزی، حسن (۷۷)
بررسی رابطه بین ویژگیهای شخصی و خانوادگی دانش آموزان مقطع راهنمایی شهرستان بروجرد با خلاقیت درعلوم: شورای
تحقیقات اداره کل آموزش و پرورش استان لرستان
احدی، حسن و فتحی اقدم، قربان (۱۳۸۵) شناخت اجتماعی در نوجوانان: تهران؛
پیرخائفی، علیرضا (۱۳۸۴) خلاقیت، مبانی و روشهای پرورش، انتشارات هزاره
ققنوس تهران، چاپ اول
پیرخائفی، علیرضا (۱۳۸۲) خلاقیت و هوش، انتشارات مهربرنا، تهران، چاپ اول
آمابلی، ترزا (۱۳۷۷)، شکوفایی خلاقیت کودکان، ترجمه حسن قاسم زاده، پروین عظیمی. نشر دنیای نو.
مجله رشد تکنولوژی آموزشی (۱۳۷۵)، شماره 1، سال یازدهم،.
محمدی ختامان، اصغر (۱۳۷۰) تشکیل گروههای خلاقیت و نوآوری.
مفیدی، فرخنده (۱۳۷۲) آموزش و پرورش دبستانی و دبستان. تهران: انتشارات پیام نور، چاپ دوم.
مجله استعدادهای درخشان (۱۳۷۴)، سال دوم شماره ۲
بابا پور، جلیل (۱۳۷۸) نشریه خلاقیت، توصیف، محدودیت‌ها و روشهای ایجاد خلاقیت
پیوند، شماره ۲۴۱، انجمن اولیاء و مربیان
خانزادی، علی (۱۳۵۵) خلاقیت کودکان مجله پویا، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، شماره ۵
www. elixivar. Com
سیف، علی اکبر، (۱۳۷۰) روانشناسی پرورشی؛ تهران: آگاه
باباپور خیرالدین، جلیل (۱۳۷۸) "توصیف محدودیت‌ها و روشهای ایجاد خلاقیت" ماهنامه. پیوند شماره ۲۴۱
افروز، غلامعلی ۱۳۷۸ مباحثی در روانشناسی تربیت کودکان و نوجوانان تهران انجمن اولیا و مربیان
.w.w.w. estahban. Persian blog.com
نریمانی، محمد (1380) آموزش خانواده، انتشارات شیخ صفی.
بودن، آلن، (1378) خلاقیت در آموزشگاه، ترجمه علی خان زاده.
مایرز، چت، (1374 آموزش تفکر انتقادی ترجمه دکتر خدایار ابیلی، تهران: انتشارات سمت چاپ اول
أیته محمد نژاد - فوق لیسانس علوم تربیتی مدرس دانشگاه آزاد اسلامی
کتاب مجموعه مقالات نخستین کنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی
برات، نگین؛ (۱۳۸۶) خلاقیت ویادگیری درکودکان؛ روزنامه همشهری، سه شنبه ۲۹ مهر
