مجموعه ی کتابخانه: شامل تمام مواد مختلفی است که در کتابخانه برای استفاده ی مراجعه کنندگان فراهم می شود و منابع کتابخانه یا موجودی کتابخانه نیز خوانده می شود.
مجموعه سازی: یعنی با برنامه ریزی، منابع کتابخانه به شیوه ای گردآوری شوند که نه تنها نیازهای فوری استفاده کنندگان بر آورده شوند، بلکه مجموعه ای منسجم و معتبر فراهم آید که به کمک آن و بر پایه ی اهداف و خدمات پیش بینی شده، در سال های بعد هم بتواند پاسخگو باشد. به طور کلی به مجموعه ی فعالیت های انتخاب، سفارش و دریافت منابع کتابخانه ای که به کمک خرید، اهدا یا مبادله انجام می گیرد ، مجموعه سازی می گویند.
کتابخانه، واحدی زنده است که برای استفاده ی یک جامعه بنا نهاده شده، بنابر این منابعی که فراهم می شوند، باید مورد نیاز و خواست جامعه مربوط باشند. کتابخانه ای که مجمو عه اش برای آموزش و پژوهش، پر کردن اوقات فراغت و ایجاد لذت مخاطب خود گردآوری نشود، پس از مدت کوتاهی به انباری متروک تبدیل می شود. کتاب بدون خواننده، چیزی بیهوده و کتابخانه ی بدون خواننده، گورستان کتاب خواهد بود. یک مجموعه ی خوب، آن است که خوانندگان از آن بهره مند شوند.
اصول کلی: در انتخاب منابع باید اصول زیر را در نظر داشت:
- شناخت ویژگی های فرهنگی، فعالیت های بنیادی و سلیقه و پسند جامعه ی استفاده کننده.
- فراهم کردن آثار مختلف در زمینه موضوع هایی که به جامعه مربوط می شوند و ممکن است مورد نیاز آن ها باشند. باید از انتخاب منابعی که خواننده ندارد، پرهیز کرد و اولویت را به انتخاب منابع کم بها با خواننده ی بسیار، در برابر منابع گران بها با خواننده ی کم داد.
- بی طرفی در انتخاب منابع.
- فراهم کردن مجموعه ای کامل با بهترین کتاب ها در هر موضوع با توجه به دگرگونی های جاری در افکار و عقاید مراجعه کنندگان.
- در نظرگرفتن کیفیت مطالب و نیاز خواننده . خواست خواننده اصل مهم در انتخاب منابع است.
- برابری و بی طرفی در انتخاب منابع در زمینه ی نژاد، ملیت، قوم، پیشه، دین و مکتب های فکری.
- تهیه ی منظم وسریع کتاب های جدید با رعایت تناسب و تعادل از نظر کمیت و محتوای موضو عی.
- پذیرش منابع اهدایی با توجه به سیاست انتخاب منابع.
- حذف منابعی که مورد نیاز نیستند یا استفاده ی چندانی ندارند و اهدای آن ها به شکل امانت بین کتابخانه ای. در حذف منابع نا خواسته باید با دقت عمل کرد.
در مجموع انتخاب منابع کار آسانی نیست و باید روش آن روشن و آشکار و پیرو راهبرد معینی باشد. هر از گاهی باید مجموعه را ارزشیابی کرد و در نهایت سه عامل را در نظر داشت:
- اهداف کتابخانه
- نوع جامعه ای که کتابخانه به آن خدمت می کند
- نوع منابعی که در مجموعه وجود دارند، با در نظر گرفتن موضوع، شکل و تعداد.
انتخاب و تهیه ی مجموعه ی کتابخانه باید دو ویژگی داشته باشد: ویژگی های کیفی و ویژگی های کمی
- ویژگی های مجموعه بر پایه کیفیت:
مجموعه باید تا آنجا که ممکن است جامع باشد و برای موضوع های گوناگون، گروه های سنی و علاقه های مختلف کتاب تهیه شود. کیفیت مجموعه در کتابخانه های کودک و آموزشگاهی تفاوت چندانی ندارد، تنها نسبت ها تغییر می کند.
کتابخانه ی آموزشگاهی
این کتابخانه ها بنا به اهداف و نوع مراجعه کنندگان، دو نقش به عهده دارند:
الف) تهیه ی منابعی که دانش آموزان و آموزگاران برای فعالیت های کلاس و آزمایشگاه به آن ها نیازمندند.
ب) منابعی که برای مطالعه ی آزاد و مراجعه ی انفرادی دانش آموزان برای بالابردن سطح خواندن و تقویت عادت مطالعه و همچنین داشتن اوقات فراغت لذت بخش ضروری اند.
به طور کلی یک مجموعه ی خوب در کتابخانه ی آموزشگاهی دارای ویژگی های زیر خواهد بود، البته مقاطع تحصیلی هم در نسبت ها تأ ثیر خواهند داشت. بنابر این، باید مجموعه ای با ویژگی های زیر برای چنین کتابخانه ای فراهم شود:
- کتاب هایی در ارتباط با آموزش رسمی کودکان و نوجوانان که به انجام تکالیف درسی آن ها کمک می کنند.
- منابع مرجع که برای دسترسی به اطلاعات مختصر در زمینه ای ویژه به کار می روند.
- انواع گوناگون کتاب های تصویری، فانتزی، واقعی، علمی – تخیلی، داستان های ماجرایی، نمایشنامه، داستان های طنزآمیز، شعر و ادبیات برجسته ی کلاسیک برای نوجوانان.
- انواع کتاب ها ی مستند و غیرداستانی، دانستنی های علمی در زمینه های گوناگون، دانش اجتماعی، تاریخ و جغرافی، زندگینامه، دین، هنر و سرگرمی، بهداشت و تندرستی، ورزش، پیشه ها.
- انواع نشریه ها در زمینه های علمی و آموزشی و همه پسند.
- منابع دیداری و شنیداری در زمینه های مختلف آموزشی و سرگرمی به شکل های گوناگون الکترونیک و ... که به کتابخانه تحرک و پویایی می بخشند و در ارایه ی خدمات هم نقش مؤثری دارند. برای دیدن، شنیدن و خواندن آن ها به ابزار خاصی نیاز است که کتابخانه باید این وسایل را در اختیار داشته باشد.
- فراهم کردن منابعی در زمینه ی آموزش زبان برای نوجوانانی که علاقه مند به آموزش زبان هستند.
- فراهم کردن کتاب هایی در زمینه ی آموزش و پرورش، روان شناسی و تدریس و موضوع های وابسته، برای کمک به آموزگاران و مدیران. زیرا کتابخانه برای استفاده ی آن ها هم هست.
برای پایه های مختلف تحصیلی برپایه ی علایق و نیازهای درسی، بر تهیه ی منابع زیر تأ کید می شود:
- برای آموزشگاه هایی که دارای مرا کز آمادگی و پیش دبستان هستند، تهیه ی کتاب های تصویری و رنگی و سرگرم کننده و قصه ها و شعر های ساده و خواندنی و کتاب های مستند که درباره پدیده های آشنا در پیرامون آن ها ست.
- در دوره ی دبستان بیشتر، کتاب های داستان و افسانه و کتاب های سرگرم کننده، سرگذشت نامه ها، علوم، دانش اجتماعی و دین (به زبان ساده) و فرهنگنامه های ویژه ی دبستان مورد نیاز است.
- در دوره ی راهنمایی و دبیرستان، تهیه ی کتاب هایی در تمام زمینه های دانش بشری با بیانی ساده و فهمیدنی ضرورت دارد.
کتابخانه های کودکان
در این نوع کتابخانه ها بیشترین تأکید بر لذت بردن از خواندن است. بنابر این، افزون بر منابع بالا برای کودکان پیش از دبستان، وجود منابعی مانند وسایل بازی و کتاب های پارچه ای و ... لازم است. در ضمن در این کتابخانه ها اختصاص قفسه هایی به کتاب هایی در زمینه ی آموزش و پرورش و روان شناسی به والدین کمک می کند که در هنگام حضور کودک شان در کتابخانه، از این منابع استفاده کنند.
کتابخانه برای اعضای دارای نیازهای ویژه
اعضای این کتابخانه ها، گرو ه هایی با نا توانی های متفاوت هستند و پنج دسته را شامل می شوند: کم شنوایان وناشنوایان، کم بینایان و نابینایان، افراد مبتلا به اختلالات گفتاری، جسمی، ذهنی و فکری.
- ناتوانی های جسمی وگفتاری: محدودیتی در خواندن ایجاد نمی کنند و تمام منابع برای آن ها که دچار این مشکلات هستند، قابل استفاده اند.
گروه ناتوانان ذهنی: اگر قادر به خواندن باشند، کتاب های آسان و ساده با حروف درشت و متن های ساده و وسایل کمک آموزشی و بازی های ساده و بی خطر برای آن ها سودمند خواهد بود. کتاب های تصویری ساده و پارچه ای برای آن ها که قادر به خواندن نیستند، پیشنهاد می شود.
- ناشنوایان: این گروه اگر چه از زبان اشاره برای گفت وگو استفاده می کنند، درنوشتن و خواندن با افراد سالم جامعه تفاوتی ندارند. با این وجود منابع خواندنی این گروه به جز کتاب های به زبان اشاره، کتاب های دیگر را ا گر دارای برخی واژه های دشوار باشند، می توان به کمک یک پرده ی کاغذی ساده نویسی کرد. تهیه ی فیلم های ویدیویی که با زبان اشاره یا زیر نویس همراه اند، نیز قابل استفاده خواهد بود.
- نابینایان:منابع خواندنی این گروه تنوع بیشتری دارند: مواد چاپ درشت (برای افراد کم بینا)، چاپ برجسته (بریل)، مواد شنیداری (کتاب ها وروزنامه ونشریه های گویا)، کتاب های حسی و لمسی. استفاده از کامپیوتر و نرم افزارهای مناسب ا لکترونیکی به صورت برجسته یا رسانه های شنیداری نیز پیشنهاد می شود.
به طور کلی، بهره گیری از فناوری نو بر خدمات گروه ویژه ی ناتوانان و معلولان تأ ثیر فراوانی دارد و انواع برنامه های رایانه ای سبب می شود که این سه گروه از سامانه ی یادگیری غیررسمی به کمک کتابخانه بهره مند شوند.
ویژگی های مجموعه بر پایه کمیت: شمار اعضا و مراجعه کنندگان، برشمار منابع کتابخانه تأثیر خواهد گذاشت.
کتابخانه ی آموزشگاهی:
در کتابخانه ی آموزشگاهی می توان با ٨ تا١٠ کتاب برای هر دانش آموز کار را شروع کرد و در مجموعه ی اصلی هم برای هر دانش آموز ٣ کتاب در نظر گرفت. هر سال نیز برای هر دو دانش آموز یک کتاب به مجموعه افزود. نکته ی دیگر رعایت نسبت منابع است، به طوری که تناسب میان کتاب های داستانی و مستند ٦٠ به ٤٠ باشد.
کتابخانه ی کودکان:
دست کم یک کتاب برای یک کودک و به طور معمول برای هر سه کودک دو کتاب مورد نیاز است.
کتابخانه برای اعضای دارای نیاز های ویژه:
چون منابع سه گروه استفاده کننده از این کتاب ها به میزان محدودی تولید می شوند و به نسبت، هزینه های بالایی دارند، شاید تهیه ی آن ها چندان ساده نبا شد، ولی به هر حال دست کم یک کتاب برای یک عضو مورد نیاز است. در ضمن کتابخانه ها می توانند خود به تولید بعضی از این منابع بپردازند. البته تولید منابع برای نابینایان پر هزینه تر و برای کتابخانه های کوچک کمتر امکان پذیر است.
اصولی که باید در انتخاب مواد خواندنی رعایت کرد:
- اصل اعتبار علمی: به کمک شاخص هایی مانند اعتبار و شهرت پدید آورندگان، ناشر و با مشورت کارشناسان می توان اعتبار علمی اثر را سنجید.
- اصل صحت: کتابدار برای اینکه بتواند درستی و صحت محتوای منابع را تشخیص دهد و درباره آن ها تصمیم بگیرد، باید به کمک مقایسه ی منابع با یکدیگر و مشاوره با کارشناسان تصمیم گیری کند.
- اصل سلامت زبان: تنها زبان قادر است که میان محتوای آثار و ذهن مخاطب ارتباط برقرارکند. بنابراین، حتی اگر منابع از نظر صحت اطلاعات ایرادی نداشته باشند ولی زبان آن ها مفاهیم را درست انتقال ندهد، اثر مورد نظر ارزشی ندارد.
- اصل جامعیت منابع: در تهیه ی منابع کتابخانه ،باید تمام مو ضوع ها به طور کامل پوشش داده شوند و توازن میان آن ها رعایت شود.
- اصل تناسب منابع با توانایی و سطح درک مخاطب: منابع باید با توانایی استفاده کنندگانش از نظر سواد و نیاز های ویژه تناسب داشته باشد.
اصل به روز رسانی: منابع باید با توجه به تحولات و بازار نشر، روزآمد باشد.
علاوه بر نکات یاد شده در ویژگی های مادی و ظاهری نیز باید اصول زیر را رعایت کرد:
- منابع غیرداستانی افزون بر دقت و صحت مطالب باید دارای فهرست مندرجات، نمایه، کتابنامه و . . . باشند.
- از مواردی که سبب درک بهتر مطالب شوند، همچون: نقشه، عکس، نمودار و ... استفاده کرده باشد.
- کاغذ و صحافی کتاب ها محکم باشد تا هر چه بیشتر در برابر فرسودگی و پارگی دوام بیاورد. اگر کتاب ها از مواد بازیافتی درست شده اند، در تهیه و استفاده ی آن ها نکات بهداشتی رعایت شود.
- شکل ظاهری، حروف چینی و صحفه آرایی مناسب و خوب سبب تشویق به مطالعه می شود.
- در کتاب های تصویری و مصور از رنگ و کیفیت هنری مطلوب استفاده شود.
- منابع دیداری – شنیداری هم در کیفیت صدا و هم در پخش تصویر و دیگر نکات فنی بدون ایراد باشند.
انتخاب کنندگان:
در چنین کتابخانه هایی وجود افرادی لازم است که شناخت درست و جامعی از فرایند انتخاب و همچنین جامعه ی استفاده کنندگان و نیازهای آن ها داشته باشند، یعنی هم دارای تخصص کتابداری باشند و هم در شناخت مخاطبان و نیازهای آن ها مهارت داشته باشند. پیشنهاد می شود که در هر سه نوع کتابخانه (کتابخانه آموزشگاهی، کتابخانه ی کودک و کتابخانه برای اعضای دارای نیازهای ویژه)، کمیته ای از افراد کارشناس تشکیل شود تا بتوانند منابع کتابخانه ای را به شکل مشارکتی انتخاب کنند. تعداد اعضای کمیته بهتر است زوج نباشد، و بیشتر از ٥ نفر و کمتر از ٣ نفر هم نباشد. در کتابخانه ی آموزشگاهی همکاری کتابدار یا رییس کتابخانه، آموزگار، رییس نهاد آموزشی، یک نفر کارشناس آموزشی و یک نماینده از دانش آموزان ضروری است. انتخاب کمیته از این نظر اهمیت دارد که آموزگار از دانش موضوعی خود استفاده می کند، کتابدار هم دانش و تجربه ی خود را به کار می گیرد و چون ممکن نیست همه ی تخصص ها در یک نفر جمع باشند، بهتر است از کارشناس های مختلف دیگری استفاده شود. مشاوره نه تنها امکان اشتباه را کاهش می دهد، بلکه از یکسونگری و اعمال سلیقه های شخصی جلوگیری می کند.
خط مشی یا بیانیه:
کمیته ی انتخاب با توجه به وضعیت و عملکرد کتابخانه باید به یک خط مشی یا آیین نامه ی حتی نانوشته پایبند باشد و در آن این نکات را رعایت کند:
- مقدمه (تعریف و ضرورت ها)
- اهداف کتابخانه و معیار های انتخاب منابع
- تعریف جامعه ی کتابخانه و ویژ گی های آن (سن، تحصیلات، نیاز های ویژه و ا قوام مختلف)
- موضوعات و انواع منابع اطلاعاتی
- شرایط دستیابی
- اصول وشیوه ی عمل در انتخاب منابع (آ یین نامه ی انتخاب منابع)
- مجموعه های ویژه
- روابط و همکاری با دیگر کتابخانه ها
- سیاست ارزشیابی مجموعه
- سیاست وجین مجموعه (چگونگی تهیه ی نسخه های تکراری، شیوه های وجین)
- منابع اهدایی (شرایط اهدا)
- سیاست حفاظت از مجموعه
- اعضای کمیته ی انتخاب
- ترتیب تجدید نظر در خط مشی
ابزار های انتخاب کتاب
با افزایش روز افزون تعداد عناوین کتاب و محدودیت های مالی و مکانی برای افراد، خانواده ها و کتابخانه ها در زمینه ی تهیه ی منابع، انتخاب هر چه بهتر و دقیق تر منابع و استفاده ی بهینه از امکانات محدود مالی ضروری است. این کار تنها با کمک ابزار های شناسایی و انتخاب منابع اطلاعاتی امکان پذیر خواهد بود. این ابزارها، اطلاعات کتابشناختی اثر را که شامل: عنوان، نام پدیدآورندگان، محل نشر، نام ناشر و تاریخ نشر را در اختیار قرار می دهد و گاهی علاوه بر آن، اطلاعاتی در باره ی محتوای اثر و معرفی پدید آورنده ی آن و نقد و بررسی های انجام شده و کیفیت چاپ و جزییات دیگر را ارایه می کند. آشکار است که هر چه اطلاعات درباره ی منابع بیشتر باشد، انتخاب دقیق تر انجام می گیرد.
برای انتخاب و تهیه ی منابع ابزارهای زیر برای استفاده پیشنهاد می شود:
کتابشناسی ها
- کتابشناسی های تجاری: این کتابشناسی ها را سازمان ها یا نهادهای دولتی و غیردولتی منتشر می کنند و به معرفی کتاب های چاپ شده می پردازند، مانند: کارنامه نشر
- کتابشناسی ملی ایران: این کتابشناسی در حال حاضر به شکل لوح فشرده و پیوسته در سایت سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی ایران قابل دسترس است. تمام منابع از جمله منابع کودکان و نوجوانان را ارایه می دهد و اطلاعاتی همچون مشخصات کتابشناسی و موضوع را در بر می گیرد.
- کتابشناسی های کودکان و نوجوانان: بعضی سازمان ها و نهاد های دولتی و غیردولتی هم کتابشناسی آثار چاپ شده ی کودک و نوجوان را منتشر می کنند، همچون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و شورای کتاب کودک.
- فهرست کتابشناسی توصیفی- تحلیلی شورای کتاب کودک که سالانه منتشر می شود، آثار کودکان و نوجوانان را همراه با تحلیل معرفی می کند. این فهرست، افزون بر اطلاعات کتابشناسی، به گونه ی اثر، گروه سنی، کلیدواژه، تحلیل و کارکرد آن نیز اشاره می کند.
فهرست کتابخانه ها:
با مراجعه به کتابخانه های حوزه ی کودک و نوجوان مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (کتابخانه ی مرجع ) و شعبه های آن، کتابخانه ی تحقیقاتی شورای کتاب کودک و کتابخانه ی عمومی حسینیه ی ارشاد (بخش کودکان) و کتابخانه ی کودک خانه ی کتابدار می توان از فهرست آن ها برای انتخاب کتاب کمک گرفت.
فهرست کتاب های مناسب:
بعضی مراکز و نهاد ها به کمک کارشناسان خود فهرستی تهیه می کنند و به افراد و کتابخانه ها در انتخاب منابع یاری می رسانند. از جمله وب سایت شورای کتاب کودک دست کم هر سه ماه یکبار فهرست کتاب های مناسب جاری را ارایه می دهد. هم چنین وب سایت کتابک هم کتاب های مناسب را همراه با توضیح مختصر معرفی می کند.
فهرست انتشارات ناشران:
ناشران دولتی و غیردولتی نیز، هم در قالب چاپی و هم پیوسته (اینترنت) فهرست انتشارات خود را عرضه می کنند و در آن، افزون بر مشخصات کتاب و تصویر روی جلد و دیگر ویژگی ها، درباره ی چگونگی سفارش و پرداخت پول هم توضیح داده می شود. ناگفته نماند که بایدبه جنبه های تبلیغاتی و تجاری آن ها توجه داشت.
مراکز پخش:
این مراکز گاهی فهرستی منتشر و برای کتابخانه ها و اشخاص ارسال می کنند که می توان با تماس تلفنی، مکاتبه، مراجعه ی حضوری یا مراجعه به وب سایت آن ها برای انتخاب و تهیه ی کتاب های جدید و موجود در بازار اقدام کرد. همچون سایت آی کتاب.
نشریه های تخصصی:
بعضی مجله ها و نشریه های بزرگسالان هم به نقد و بررسی آثار کودک و نوجوان و هم به ارایه ی فهرست می پردازند. همچون: "کتاب ماه کودک و نوجوان" و مجله ی"جهان کتاب". گاهی بعضی از نشریه های کودکان ونوجوانان نیز آثار منتشر شده ی جاری را نقد وبررسی و یا معرفی می کنند، همچون "عروسک سخنگو" و "دو چرخه" ضمیمه ی روزنامه "همشهری".
نشریه های عمومی:
بعضی از مجله ها و روزنامه ها، بخش هایی را به معرفی تازه های نشر در زمینه های گوناگون از جمله آثار کودکان و نوجوانان اختصاص می دهند، همچون "کتاب هفته".
نمایشگاه ها ی کتاب و کتابفروشی ها:
نمایشگاه های مختلف کشوری استانی و بین المللی یا نمایشگاه هایی که به مناسبت های گوناگون هر ساله برگزار می شوند، به دلیل شرکت تمام ناشران، امکان خوبی برای خرید کتاب فراهم می کنند. کتابفروشی های کودک و نوجوان یا عمومی نیز مکانی مناسب برای تهیه ی کتاب های مورد نیاز هستند.
سفارش و خرید:
مرحله ی پس از انتخاب، سفارش و خرید است. کتابخانه هایی که وابسته به مرکز مادر هستند، نخست باید بودجه ی لازم را تأمین کنند و کارهای اداری و مالی مربوط را انجام دهند. پس از اطمینان از تأمین اعتبار مالی برای خرید کتاب، فهرستی از منابع تهیه شده با مجموعه ی کتابخانه مطابقت داده می شود و با در نظر گرفتن نیاز و امکان تکرار، اطلاعات کتابشناسی را تکمیل می کنند و برای ناشر یا کارگزار می فرستند. در ضمن باید نامه هایی هم برای معرفی و دریافت تخفیف، تهیه و ارسال شود. باید صورت حساب منابع خریداری شده از فروشنده را دریافت و سپس آن را با کتاب های دریافتی مقایسه کرد و پس از اطمینان از صحت، اسناد را به امور مالی تحویل داد. نام و مهر ناشر روی صورت حساب فراموش نشود، وگرنه بدون اعتبار خواهد بود. در پایان، رونوشت مدارک یا اصل آن نیز به عنوان سابقه در کتابخانه بایگانی می شود.
انتخاب و تهیه ی پیایند ها و نشریه های ادواری:
منابع دیگری که باید برای کتابخانه تهیه شوند، نشریه های روزانه، هفتگی، ماهانه، فصلی و ... هستند. بعضی نشریه ها ،ویژه ی کودکان و نوجوانان و بعضی دیگر ضمیمه ی نشریه های بزرگسالان هستند، که همه ی آن ها دارای اطلاعات علمی، داستان و بخش های متنوع و سر گرم کننده اند. این منابع را می توان هم به کمک اشتراک سالانه و هم ازدکه های روزنامه فروشی تهیه کرد. اشتراک نشریه ها یکساله است و با پر کردن برگه های چاپی اشتراک داخل نشریه و پرداخت هزینه ی اشتراک به شماره حساب تعیین شده و ارسال آن برای مرکز مربوط، اشتراک برقرار می شود.
انتخاب و تهیه ی منابع دیداری - شنیداری:
شرکت های تولید و عرضه کننده ی این منابع هم دارای فهرست هستند و مراکز و فروشگاه ها و نمایشگاه های مخصوص به عرضه ی این آثار می پردازند. این منابع با توجه به تنوع و کارایی آن ها در کتابخانه های آموزشگاهی و کتابخانه های با نیاز ویژه، مورد توجه بسیار قرار می گیرند.
اهدا، مبادله و امانت موقت:
به جز خرید، از مهم ترین روش های تأمین منابع اطلاعاتی کتابخانه می توان از اهدا، مبادله و امانت موقت مجموعه های شخصی نام برد. مسئولان کتابخانه با ارتباط مناسبی که با کودکان و والدین آن ها و دیگر افراد و نهادها برقرار می کنند، می توانند مشارکت آن ها را برای کمک در اهدا، مبادله و امانت جلب کنند. البته در اوضاع فعلی، مبادله کمتر امکان پذیر است. استفاده از این سه شیوه برای تأمین منابع عملی خواهد بود، به شرطی که نکات زیر در نظر گرفته شود.
- اهدا می تواند هم به صورت تأ مین هزینه ی خرید و هم به صورت دریافت منابع باشد، البته بدون هیچ پیش شرطی و از سوی دانش آموزان، وا لدین، آموزگاران، افراد علاقه مند و سازمان ها و نهادهای انتفاعی و غیرانتفاعی انجام می گیرد. باید دقت کرد که منابع غیر مرتبط با نیازهای کتابخانه تنها به خاطر رایگان بودن پذیرفته نشوند. برای پرهیز از این مساله یا تکراری نشدن منابع، بهتر است کتابخانه، فهرستی از نیاز های خود را آماده کند و در اختیار اهدا کنندگان قرار دهد. گاهی می توان به جای حق عضویت، از اعضا کتاب دریافت کرد. برای اهدا یا امانت کتاب های شخصی اعضا و خانواده ها باید تبلیغ کافی انجام شود. کتابخانه باید پس از انجام مبادله یا اهدا، نامه ی تشکر برای اهدا کنندگان بفرستد تا افراد را به ادامه ی این کار تشویق کند. چنین برنامه هایی سبب بهتر شدن رابطه ی اعضا ( کودکان و نوجوانان، آموزگاران و والدین ) با کتابخانه خواهد شد.
- تنها منابع تکراری یا ا ضافی موجود در کتابخانه با دیگر کتابخانه ها ی عمومی، آموزشگاهی یا اعضا مبادله شود.
- در مورد امانت کتاب های شخصی، باید در یک توافق نامه ی کتبی، مدت زمان امانت و عنوان های کتاب ها مشخص شوند.
ارزشیابی مجموعه:
مجموعه ها باید پیوسته مورد بررسی قرار گیرند تا همیشه تازه و پویا باقی بمانند. این کار به کمک وجین یعنی برداشتن مواد خواند نی و منابعی که وجود آن ها در کتابخانه به دلایلی، دیگر لازم نیست و بازسازی یعنی جانشین کردن کتاب های تازه به جای آن ها که حذف شده اند، انجام می شود تا به این ترتیب مجموعه ای خوب و کار آمد فراهم شود.
وجین منابع به شکل های زیر انجام می شود:
- وجین کتاب های غیر مفید: ممکن است کتابی ارزشمند باشد ولی خواننده ای نداشته باشد. در چنین مواردی پیش از وجین بهتر است کتابدار آن را به شکل های گوناگون به خواننده معرفی کند و نظر آن ها را به کتاب جلب نماید. اگر باز هم فرقی نکرد، آن وقت دست به وجین بزند.
- وجین کتاب های کهنه: منظور کتاب هایی است که از تاریخ نشر آن زمان درازی گذشته و مطالب آن کهنه و قدیمی اند و تازگی خود را از دست داده اند.
- وجین کتاب های فرسوده: کتاب های فرسوده، رنگ و رورفته، اوراق شده و کثیف را باید از مجموعه خارج کرد، زیرا این کتاب ها گیرایی خود را برای جلب خواننده از دست داده اند. یادآوری می شود اگر فرسودگی کتاب به دلیل استفاده ی فراوان بوده است، برای جایگزین کردن آن به موقع اقدام شود.
