کتاب «تُرنَه و مَینَه» گزیده‌ای از ادبیات کودک و نوجوان کشور تاجیکستان است. «تُرنَه» به معنی «درنا» و «مَینَه» به معنی «مرغ مینا» است. «ترنه» در شعرهای کودکانه‌ی تاجیکی از واژه‌های دوست‌داشتنی است و «مینه» نیز به سبب آن‌که در تاجیکستان زیاد است؛ مورد توجه شاعران کودک و نوجوان قرارگرفته است.
در «فرهنگ تفسیری زبان تاجیکی» نوشته شده که مینه همان مرغ مینای سخن‌گوست.
در مقاله‌ای از هدیه شریفی[1] آمده: «در تاجیکستان به جای کلاغ پر از مرغ میناست. با خودم می‌گویم اگر صمد بهرنگی تاجیک بود حتماً به‌جای قصه‌ی «الدوز و کلاغ‌ها» داستان «الدوز و مرغ میناها» را می‌نوشت. عجیب است که این پرنده با تمام زیبایی‌اش خیلی شبیه کلاغ است. در رفتارش طنزی اشرافی دارد و همیشه با نگاه عاقل اندر سفیه‌اش تو را مراقب رفتارت می‌کند و صدایش هم بیش‌تر شبیه جیغ است. راه رفتنش را از کلاغ‌ها وام گرفته، هرچند می‌کوشد آبروداری کند و کم‌تر کمر خم می‌کند.» (شریفی، 1383: 37)
در این مجموعه، همراه با معرفی شاعرانی چون عبید رجب، سیدعلی مأمور و جوره هاشمی، 90 شعر از این شاعران کودک‌ونوجوان از خط سریلیک به فارسی برگردان شده است.
این اشعار برگرفته از کتاب‌های زیر است:
«شَمال خُنُک می‌خورد؟» از عبید رجب، «اَلوانچَک»، «نواهای گل‌دره»و «انوشه جانِ جانِ ما» از سیدعلی مأمور و «چرا شمالک وزید؟ » و «موسیقی خاموشی» از جوره هاشمی.
نمونه‌هایی از اشعار کتاب:
شعری از عبید رجب
چُمچُق
چُمچق[2] زیبا
دارد صنوبر
دُمَکش اَلا
سیه بال و پر
دستش رساند
چِرقَس[3] می‌خواند
چرا می‌خواند
کس نمی‌داند
شعری از سیدعلی مأمور
اَلوانچک[4]
بادی وزان شد
از سوی کوهسار
الوانج از آن خورد
شاخ سفیدار
در نوگ[5] شاخه
بنشسته مَینه[6]
الوانج می‌خورد
پیوسته مینه
گویا که شاخه
الوانچکش بود
الوانچ خورده
بود مینه خشنود
الوانچک او
بود سبز و زیبا
بر رهگذرها
باب تماشا
در کتاب «ترنه و مینه» گونه‌ای از شعر کودک به نام چگلک نیز معرفی شده است. در کتاب «موسیقی خاموشی» این گونه‌ی ادبی، معرفی می‌شود.
برای آشنایی با این گونه‌ی ادبی، به بخشی از این کتاب اشاره می‌کنیم.
سخنی درباره چِگِلَک از زبان جوره هاشمی
«چِگِلَک» یک گونۀ شعر است، که ادیبان بسیار خلق‌های عالم ایجاد می‌کنند، بسیار خوانندگان خردسال دوستش می‌دارند، با شوق و هوس می‌خوانند و ازیاد می‌کنند.
این نمونه شعر در ادبیات روس با نام هایералаш و небылица مشهور است.
در اين گونه شعرها واقعه غيرطبيعي، پس و پیش، چپه و راسته، برعکس و درهم و برهم تصویر می‌شود.
این خصوصیات چگلک خواننده را وادار می‌کند که آن را با دقت خواند، زیرک‌تر و هوشیار‌تر باشد، خواننده‌اش را ملاحظه کند و حقیقت را انق[7]و دقیق داند.
همین چگلی[8] و پیچیدگی این نمود شعر را به اعتبار گرفته و آن را به تاجیکی «چگلک» نامیدیم.
«چگلک» واقعا هم‌مانند همه گونه شعرهای نغز، خواندنی و خاطرمان است؛ برای آن که این نمونه شعر با آهنگ‌های سبک و شوخ و شوق‌آور انشا می‌شود.
چگلک‌ها در سرشت خواننده خصلت‌های حقیقت حال را دیدن، اصل واقعه را فهمیدن و به بی‌معنگی و بی‌منطقی خندیدن را تربیه می‌کند.
نمونه‌های این‌گونه شعر بعضاً در ادبیات دهانی[9] مردم ما نیز به نظر می‌رسند.
آنها عادتاً همچون حسن انجام قصه و افسانه‌ها می‌آیند و خواننده را از راست بودن سخنان دروغ‌نما و یا دروغ بودن سخنان راست‌نما هوشیار می‌دهند:
یک کاسه دوغ بود
همه‌اش دروغ بود
****
یک کاسه ماست بود
همه‌اش راست بود
درست کردن کتاب «چگلک‌ها» در ادبیات تاجیک تجربۀ نو است امید است که چگلک هم مانند چیستان، شُمُرک، تیزگویَک و دیگر نمونه‌های مشهور شعر، خوانندگان خود را پیدا می‌کند و در قطار ژانرهای پسندیده خوانندگان ما قرارمی‌گیرد.
شعری از جوره هاشمی
(نمونه‌ای از چگلک)
آیا درست کردم؟
با چشمکم شنیدم
با گوشکم بدیدم
آیا درست کردم؟
یا نادرست کردم؟
با پای خط نوشتم
با دست ره بگشتم
آیا درست کردم؟
یا نادرست کردم؟
گفتم به گربه‌ام:
کِشت!
گفتم به مرغکم:
پِشت!
آیا درست کردم؟
یا نادرست کردم؟
خواندم دو مادر از یاد
شد شعرکم زمن شاد
آیا درست کردم؟
یا نادرست کردم؟
«ترنه و مینه» برای فارسی‌زبانان علاقه‌مند و دوست‌دار ادبیات کودک و نوجوان آسیای میانه و کشور تاجیکستان، برگردان و نویسه‌گردانی شده است. امید است که مورد توجه مخاطبان و پژوهشگران ادبیات کودک و نوجوان قرار گیرد.
[1]. مقاله «قصه، قصه‌ی گم شدن در نشانی است» از هدیه شریفی، که در شماره 38، صص 59-36 پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان در سال 1383 چاپ شده است.
[2]. چُمچُق: گنجشک
[3]. چرقس: آواز (جیک جیک)
[4]. الوانچک: تاب، طنابی که دو طرفش را می‌بندند، در میانش برای نشستن یا خواباندن کودک جا آماده می‌کنند.
[5]. نوگ: نوک
[6]. مینه: مرغ مینا، پرنده‌ای از خانواده‌ی ساج (مرغی که آن را کنجد خورک می‌گویند) که اگر تعلیم ببیند، می‌تواند کلمات را تکرار کند.
[7]. انق: راست، درست، معین، فهما
[8]. چِگِل: به هم پیچیده، پیچ درپیچ، گره‌درگره، بی‌ترتیب و بی‌سر و نوگ
چِگلی: بی‌سر و نوگ بودن، پیچ درپیچی، سرگمی
[9] . ادبیات دهانی: ادبیات شفاهی