پیش از مطالعه این مطلب بخش دوم آن را مطالعه کنید.
ب. درباره ادبیات کودکان (نقد و بررسی و تحلیل)
فرخ صادقی با خواندنِ پیوسته کتاب‌ها و مقاله‌های در پیوند با ادبیات کودکان در ایران و دیگر کشورها، و کار و فعّالیت در این زمینه، همواره در روند رخدادهای این گسترهٔ ادبی بود. او «از جمله نویسندگانی بود که به‌سبب آموزش در دوره کوتاه‌مدت ادبیات کودکان در دانشگاه ولز بریتانیا به تجربه‌اندوزی در این گستره علاقه‌مند بود.»[1] از این رو، دستاوردِ کوشش‌های ده ساله فرخ صادقی (از ۱۳۵۱ تا آبان ۱۳۶۱) در گسترهٔ ادبیات کودکان، نقد و بررسی و تحلیل کتابهای ادبی ویژهٔ کودکان و نوجوانان، آموزش، سخنرانی و پژوهش و نظریه‌پردازی دربارهٔ موضوع‌ها و تاریخ ادبیات کودکان در ایران است.
پژوهندگان کتاب «تاریخ ادبیات کودکان ایران»، دربارهٔ جایگاه فرخ صادقی در ساخت بنیادهای فلسفه ادبیات کودکان در ایران می‌نویسند: «باید از کوشش‌های روشنفکری منفرد نام برد که بیشترین نقد و بررسی درباره ادبیات کودکان در این دوره [۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷] را انجام داد و دیدگاه‌هایش شالوده‌های دیگر از بنیادهای فلسفه ادبیات کودکان را پدید آورد. فرخ صادقی در کارهای خود هم به موضوع شناخت کودک توجه داشت و هم به موضوع شناخت ادبیات کودکان.»
«صادقی منتقدی تیزبین بود که هم دوران کودکی را می‌دید و هم کمبودهایی را که در شناخت این موضوع و ادبیات کودکان وجود داشت. او گره اصلی را نبود شناخت از حالت‌های درونی کودک می‌دانست. این دیدگاه انتقادی به موضوع ادبیات کودکان، [...] یکی از نقطه‌های روشن شکل‌گیری فلسفه ادبیات کودکان ایران است. صادقی همچنین به تعریف و تبیین مرزهای ادبیات کودکان می‌پردازد. او با طرح پرسش‌هایی که بیشتر خاستگاه فلسفی دارند، در پی ارزیابی تعریف‌های پیشین از این مقوله است.»
«نگرش‌ها و دیدگاه‌هایی همانند دیدگاه صادقی، سبب شدند تا در پایان این دوره [۱۳۴۰ – ۱۳۵۷]، زنجیره‌ای از پرسش‌های فلسفی درباره ماهیت و سازوکارها و هدف‌های ادبیات کودکان در سطح جامعه و به‌ویژه حوزه‌های وابسته به ادبیات کودکان مطرح شود. پرسش‌هایی از این دست که معنای مخاطب از دیدگاه پدیدآورندگان چه بوده است؟ آیا آن‌ها درکی از مخاطب داشته‌اند یا با برگشت به کودکی خود و روایت آن، در پی کشف کودکی و مفهوم آن برآمده‌اند؟ آیا روایت‌هایی همچون داستان‌های [علی‌اشرف] درویشیان، بازخوانی کودکی خویش برای شناسایی این مفهوم در ناخودآگاه‌شان بوده است یا روایتی که برای مخاطب مشخص نوشته شده است؟ آموزگارانی که با گروه سنی نوجوان و کودک سروکار داشتند، آیا کودکان و نوجوانان و نیازهای‌شان را می‌شناختند یا برپایه رسالتی که به عهده داشتند، کار خود را انجام می‌دادند؟»[2]
ب. ۱: «دو بررسی و گذری در چند و چون ادبیات کودک»
سوّمین کتاب منتشر شدهٔ صادقی و نخستین اثر نقد و بررسی او دربارهٔ ادبیات کودکان ایران، «دو بررسی و گذری در چون و چند ادبیات کودک» نام دارد.[3] چاپ نخست این کتاب در سال ۱۳۵۱ (بیست‌وپنج سالگی پدیدآورنده) و به یاری انتشارات رَز و در ۸۸ صفحه انجام شد.
باتوجه به تغییر جنس کاغذ و طرح جلد این کتاب در نسخه‌های موجود، می‌توان گفت که تا سال ۱۳۵۷، این کتاب، دست‌کم سه‌بار از سوی ناشر آن بازنشر شده، ولی در شناسنامه همه آن‌ها «چاپ اول: ۱۳۵۱» آمده است.
فرخ صادقی در این کتاب و در جایگاه منتقد، به بررسی و نقد همهٔ آثار چاپ شده سه نویسنده ادبیات کودکان ایران، «مرتضی رضوان»، «داریوش عباداللهی» و «منوچهر سلیمی» می‌پردازد. کتابهای قصه باغ مریم نوشته مرتضی رضوان، خاطرات فرج، هرزه‌گیاه ماجراجو، نخودی و حاکم، حاجی‌فیروز، شش برادر، باقالاقاتوق، بچهٔ کویر، گیله‌مرد نوشته داریوش عباداللهی و غول، مورچه و شیر، آب حیات نوشته منوچهر سلیمی (۱۲ اثر) در این کتاب بررسی شده است.
ب. ۲: رشته مقاله‌های «بررسی ادبیات کودک» و کتاب «بررسی ادبیات کودک»
فرخ صادقی در اسفندماه سال ۱۳۵۵ و بهار سال ۱۳۵۶، رشته مقاله‌های جداگانهٔ نقد و بررسی‌های خود را که بر آثار ده نویسندهٔ ادبیات کودک ایران نوشته بود، در نشریه هفتگی «شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات»، پیوست روزنامه کیهان، در روزهای پنج‌شنبه هر هفته منتشر کرد. «بررسی ادبیات کودک»[4]، عنوان کلّی این ده مقاله بود.
مقاله‌شناسی این مقاله‌ها به ترتیب چاپ و انتشار آن‌ها چنین است:
«بررسی ادبیات کودک (۱): نگاهی به دو کتاب مرتضی رضوان: مرتضی رضوان در باغ مریم و قصه هستی چه می‌گوید»، کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۰۰، (پنج‌شنبه ۱۲ اسفند ۱۳۵۵)، ص ۴ و ۵؛
«بررسی ادبیات کودک (۲): نگاهی به دو کتاب داریوش عباداللهی: سی کتاب قصه برای کودکان در هشت سال؟»، کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۱۲، (پنج‌شنبه ۱۹ اسفند ۱۱۳۵۵)، ص ۴ و ۵؛
«بررسی ادبیات کودک (۳): در این شماره تحلیل کتابهای منوچهر سلیمی: راه درستی که به پرگوئی و بی‌هدفی می‌رسد، بررسی آثار منوچهر سلیمی»، کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۱۷، (پنج‌شنبه ۲۶ اسفند ۱۳۵۵)، ص ۸ و ۹؛
«بررسی ادبیات کودک (۴): این‌بار بررسی آثار اکبر نعمتی: بعد از ۶ کتاب، در آغاز راه ...»، کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۲۷، (پنج‌شنبه ۲۵ فروردین ۱۳۵۶)، ص ۸ و ۹؛
«[بررسی ادبیات کودک (۵)]: این‌بار بررسی آثار محمدرحیم اخوت: دید و انتخاب خوب، نثر و بیان ضعیف»، کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۴۳، (پنج‌شنبه ۱ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۶ و ۷.
«بررسی ادبیات کودک (۶): این‌بار بررسی آثار قدسی قاضی‌نور: در تکاپوی مفهوم راستین ادبیات کودک»، کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۴۹، (۸ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۱۲ و ۱۳؛
«بررسی ادبیات کودک (۷): بررسی آثار فریده فرجام: از نگاه عینی و ساده، تا دید انتزاعی و شاعرانه»، کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۵۵، (پنج‌شنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۸ و ۹؛
«بررسی ادبیات کودکان (۸): بررسی آثار نسیم خاکسار: موقعیتی مشخص در ادبیات کودک»، کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۶۱، (پنج‌شنبه ۲۲ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۱۲ و ۱۳؛
«بررسی ادبیات کودکان (۹): بررسی آثار نادر ابراهیمی: واقع‌گرایی تخیلی، نثر ساده و یکدست»، کیهان، ویژهٔ هنر و اندیشه، ش ۱۰۱۶۷، (۲۹ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۱۴ و ۱۵؛
«بررسی ادبیات کودک (۱۰): بررسی آثار شکور لطفی: موضوع‌هایی ساده در قالب داستان‌های کودک»، کیهان، ویژهٔ هنر و اندیشه، ش ۱۰۱۷۳، (۵ خرداد ۱۳۵۶)، ص ۶؛
این ده مقاله، همراه با دو مقاله دیگر، «رشد بحرانی استعاره در ادبیات کودک ایران»، (روزنامه کیهان، ویژه هنر و اندیشه، ش ۱۰۴۰۴۰، (پنج‌شنبه ۱۱ اسفند ۱۳۵۶)، و «تمثیل: ماهیت، کاربرد در ادبیات کودک و تشریح نمونه‌هایی از کاربرد تمثیل»، و یادداشت «ضرورت و نقش عامل «نقد و بررسی» در جریان ادبیات کودک»، در نیمه دوم سال ۱۳۵۷، به یاری انتشارات رَز در کتابی ۱۹۴ صفحه و با نام «بررسی ادبیات کودک» چاپ و منتشر شد.
فرخ صادقی «یکی از منتقدان برجسته ادبیات کودکان ایران» (محمدی، قایینی، ج ۸، ص ۴۵۱) در دو دههٔ ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، «نخست در کتاب «دو بررسی و گذری در چون و چند ادبیات کودک» (۱۳۵۱) با بررسی آثار سه نویسنده ادبیات کودکان و سپس در مجموعه مقاله‌های «بررسی ادبیات کودک» (۱۳۵۵ و ۱۳۵۶) با نقد مجموعه آثار ده نویسنده ادبیات کودکان ایران، خوانندگان را به شیوه‌ای عینی و عملی با نقد روشمند آشنا کرد. (تاریخ، ج ۸، ص ۴۵۱)
در پیشگفتار کتاب بررسی ادبیات کودک، صادقی با اشاره به سه ویژگی مشترک در انتخاب ده نویسنده برای بررسی آثار آنان: کار مستمر در ادبیات کودک، جوان‌تر بودن، مطابقت داشتن آثار آنان با معیارهای اولیه ادبیات کودک، بر این باور است که برای روشن شدن دقیق و درست جریان ادبیات کودک، دست‌کم دو کار اساسی باید انجام شود:
«اول- زمینهٔ تاریخی این جریان روشن شود و مشخصات بنیادی هر مقطع اساسی زمانی نشان داده شود و آثار نمایندگان اصلی هر دوره به بحث و بررسی گذاشته شود.
دوم – شاخه‌های اصلی ادبیات کودک (مثل: قصه، شعر، مقاله و نمایشنامه) به صورت تشریحی و با ارائهٔ مشخصات و معیارهای هر کدام مورد بحث و بررسی قرار گیرد.»[5]
فرخ صادقی در بخش ۲، مقدمه کتاب، به بی‌معیاری در ادبیات کودکان ایران اشاره می‌کند و می‌نویسد:
«طرح مسئلهٔ ادبیات کودک به تدریج صورتی جدی به خود می‌گیرد. [... اکنون] به‌دقت نمی‌توانیم ادعا و یا قضاوت کنیم که چه اثری جزو ادبیات کودک است و چه اثری جزو ادبیات کودک نیست.
علت چیست؟ علت بی‌معیاری است. علت نداشتن آن‌چنان ملاک‌ها و معیارهایی است که حدود و ثغور امر را روشن کنند و نشان دهند که مفهوم «ادبیات کودک» دارای چه ویژگی‌هایی است و از این طریق نشان دهند که «مفردات» این مفهوم – یعنی آثار ادبیات کودکان – از چه ویژگی‌های مشترکی برخوردارند.
اگر چنین معیارهایی می‌داشتیم، به‌درستی می‌توانستیم شناخت اصولی و کاملی از ادبیات کودکان به‌دست آوریم و آنگاه، برپایهٔ این شناخت، قضاوتی منطقی دربارهٔ آثار ادبیات کودکان داشته باشیم. قضاوتی از این گونه که: کدام اثر به حق جزو ادبیات کودک است و کدام دیگر به حق جزو ادبیات کودک نیست و فقط ادعای مندرجی بر پشت جلد اثر، آن را بالاجبار به حریم ادبیات کودک کشانده است.»[6]
صادقی پدیده آشفتگی در ادبیات کودکان ایران را از بی‌معیاری در این شاخه ادبی می‌داند. او برای بهبود این آشفتگی سه راهکار بنیادی پیشنهاد می‌کند:
«شناخت درست زمینه: بدان حد که بتوان آن را تعریف کرد»، «شناخت سیر تاریخی زمینه» و «نقد و بررسی درست و اصولی آثار موجود در زمینهٔ ادبیات کودکان»[7]
فرخ صادقی در کتاب بررسی ادبیات کودک، کوشیده است با نقد و بررسی ۷۸ اثر از ده نویسنده ادبیات کودک و نوجوان، راهکار سوم را عملی کند. به باور او: «البته بررسی کلی‌تری از آثار همهٔ کسانی که چه در سال‌های اخیر و چه در سال‌های پیش از آن به این زمینه پرداخته‌اند باید صورت گیرد، و اگر این کار به‌درستی به انجام رسد، بی‌شک یکی از بنیادی‌ترین قدم‌ها در راه تدوین اصول و شناخت دقیق ادبیات کودک در ایران و سیر تاریخی آن برداشته شده است.»[8]
فریده فرجام، نادر ابراهیمی، داریوش عباداللهی، قدسی قاضی‌نور، مرتضی رضوان، منوچهر سلیمی، نسیم خاکسار، اکبر نعمتی، شکور لطفی، و محمدرحیم اخوت ده نویسنده «متأخری» بودند که صادقی آثار ادبیات کودک آنان را در کتاب بررسی ادبیات کودک، معرفی، بررسی و نقد کرد.
«فرخ صادقی در معرفی آثار هر نویسنده، افزون بر شناساندن کارنامه ادبی و گرایش‌های ادبی و فکری او در مجموعه آثارش، به بررسی توصیفی – تحلیلی و همچنین اجتماعی تک‌تک آثارش به شکل روشمند می‌پردازد. برای نمونه، در نقد آثار فریده فرجام، نخست روند فکری نویسنده را دنبال می‌کند:
«مسیر فکری آثار فرجام از یک دید و برداشت عینی و ساده در زنجیر عمو زنجیرباف شروع و به یک دید تا حدی انتزاعی و شاعرانه در گل‌بلور و خورشید می‌رسد. فکر اثر اول فرجام فکری خوب و جالب است.»
صادقی سپس ساختار و زبان آثار را بررسی می‌کند: «این اثر [زنجیر عمو زنجیرباف] از نظر بافت و بیان داستانی هم اثر موفقی است. توالی منطقی جریان قصه و پیشرفت درست آن، بافت داستانی خوبی را فراهم آورده است. بیان حالات عاطفی و احساسی پسرک چوپان نیز از حسن‌های دیگر این‌کار است. نثر داستان هم نثر تا حدی خوب و حساب شده است.»[9]
«رشد بحرانی استعاره در ادبیات کودک [ایران]»[10] و «تمثیل: ماهیت، کاربرد در ادبیات کودک و تشریح نمونه‌هایی از کاربرد تمثیل»، دو نوشته بخش پایانی کتاب بررسی ادبیات کودک است. فرخ صادقی با نگاه تیزبین و نقادانه خود در این دو مقاله به رشد بحرانی و غیرطبیعی استعاره و تمثیل در ادبیات کودکان ایران می‌پردازد.
ب. ۳: جزوه «دوره هفدهم آموزش کتابداری: ادبیات کودک»
«صادقی در برخی از دوره‌های آموزش کتابداری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ادبیات کودکان آموزش می‌داد. متن آموزشی او که در دوره هفدهم آموزش کتابداری منتشر شده، جزوه‌ای کم‌ورق [۲۲ صفحه A4] است که کتابداران را با ادبیات کودکان آشنا می‌کند.»[11]
تعریف ادبیات کودک، خاستگاه عمدهٔ ادبیات کودک، نگاهی گذرا به پیدایش ادبیات کودک در جهان و ایران، سه دوره در تاریخ ادبیات کودکان: دوره ادبیات شفاهی، دوره ترجمه و دوره سوم معاصر یا متأخر. فرخ صادقی ویژگی‌های اصلی دوره سوم را تأثیرپذیری ادبیات کودکان از فکر و اندیشه معاصر، مسائل و دیدگاه‌های اجتماعی و مطالب گوناگون مربوط به زندگی و رویدادهای امروزی جامعه می‌داند و پایه‌گذار این دوره را صمد بهرنگی معرفی می‌کند.[12]
شاخه‌های مختلف ادبیات کودک (شعر کودک، مقاله برای کودکان، نمایشنامه برای کودکان، قصه برای کودکان)، واقع‌گرایی در ادبیات کودک، استعاره در ادبیات کودکان، رشته‌های اصلی فکری در ادبیات کودک در دورهٔ معاصر، ادبیات کودک و گروه سنی، سازم‌آن‌ها و مؤسسات مؤثر در ادبیات کودک، عنوان موضوع‌هایی است که صادقی برای فراگیران خود در این جزوه دربارهٔ آن‌ها توضیح داده است.
فرخ صادقی در این جزوه، ادبیات کودکان را چنین تعریف می‌کند: «ادبیات کودک به مجموعهٔ آثار و نوشته‌هایی گفته می‌شود که برای کودکان مناسب و قابل خواندن بوده و بدون داشتن هدف آموزش مستقیم، در بالا بردن سطح آگاهیهای فرهنگی، اجتماعی و دانش کودکان مفید باشند و ذوق و استعداد آن‌ها را پرورش دهند.»[13]
صادقی ادبیات عامیانه را خاستگاه اصلی ادبیات کودک می‌داند، و زمان پیدایش این گونه ادبی در ایران را از دوره‌ای می‌داند که توجه به روان‌شناسی کودک در ایران آغاز شد. موضوع، شخصیت‌پردازی، زبان، ساخت و هدف، پنج عنصر در قصه یا داستان کودکان است و در نقد و بررسی آثار ادبی، توجه به این پنج عنصر را لازم می‌داند.
«زب‌آن‌های محلی و مسأله آموزش» (آذرماه ۱۳۵۸)، «بازسازی نقش ادبیات کودک» و «دربارهٔ تاریخ ادبیات کودک در ایران» (دی‌ماه ۱۳۵۸) عنوان سه مقاله جداگ‌آن‌های است که در شماره‌های ۱۸ و ۲۳ نشریه «کتاب جمعه» چاپ و منتشر شده است.
فرخ صادقی در آغاز آخرین مقاله چاپ شده خود «درباره تاریخ ادبیات کودک در ایران»، نوشته است:
«مقالهٔ حاضر فشردهٔ کتابی است در زمینهٔ تحلیل تاریخی ادبیات کودک در ایران، که تا کنون [۱۳۵۸] دو سالی صرف تدوین آن شده و چنانچه از وضع کار برمی‌آید لااقل یک سال دیگری را نیز کار خواهد برد.
امّا طرح این مطلب را، اکنون، ولو به‌صورت فشرده و ناکامل به دو دلیل ضرور می‌بینم. اوّل این که نبود یک طرح تاریخی برای ادبیات کودک در غالب موارد دشواری‌هایی پدید آورده است از قبیل دوباره کاری و تکرار تجربیات گذشته و ناتوانی در تبیین بعضی جری‌آن‌ها و موقعیت تاریخی بعضی از آثار و جز این‌ها... دیگر این که طرح فشردهٔ مطلب حداقل این حُسن را خواهد داشت که اگر این طرح پذیرفتنی باشد مورد استفادهٔ دیگر دست‌اندرکاران ادبیات کودک نیز قرار گیرد و اگر اشکالات و نارسایی‌های مشخصی دارد با نقد و بررسی دیگران اصلاح و پالوده شود.»[14]
داده‌های کتاب‌شناختی و مقاله‌شناسی فرخ صادقی برپایه سال انتشار آن‌ها، از سال ۱۳۴۷ تا دی‌ماه ۱۳۵۸ (از بیست‌ویک سالگی تا سی‌ودو سالگی)، ۲۵ عنوان است:
۱. «مجموعهٔ داستان‌های محلی برای کودکان»، (گردآورنده، مترجم)، رشت: چاپ نو، ۱۴۹ صفحه (جیبی)، چاپ نخست ۱۳۴۷؛
۲. «کاکاسیا و سبزه‌قبا»، تهران: هدایت، ۱۶ صفحه (رقعی)، چاپ نخست ۱۳۴۸؛
۳. «دو بررسی و گذری در چون و چند ادبیات کودک»، تهران: رَز، ۸۸ صفحه (رقعی)، چاپ نخست ۱۳۵۱؛
۴. «چرا می‌ترسیم: یک مقاله برای کودکان»، تهران، رَز، ۱۶ صفحه (رقعی)، چاپ نخست ۱۳۵۲؛
۵. «خرافات: یک مقاله برای کودکان و نوجوانان»، تهران، رَز، ۲۴ صفحه (رقعی)، چاپ نخست ۱۳۵۴؛
۶. محمدقلی‌زاده، جلیل، حسین مهدی، عبدالکریم حق‌وردیوف، «کورآت و پنج داستان دیگر»، ترجمه فرخ صادقی، تهران، رَز، ۱۱۲ صفحه (رقعی)، چاپ نخست ۱۳۵۴.
۷. «ادبیات کودک»، دوره هفدهم آموزش کتابداری، [تهران]: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، امور آموزش، ۲۱ صفحه (رحلی)، [بی‌تا]؛
۸. «بنفشه‌زاران»، تصویرگر قاسم درودگر، تهران، رَز، ۲۴ صفحه (رقعی)، چاپ نخست ۱۳۵۵؛
۹. «بررسی ادبیات کودک (۱): نگاهی به دو کتاب مرتضی رضوان: مرتضی رضوان در باغ مریم و قصه هستی چه می‌گوید»، کیهان (شب جمعه)، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۰۰، (پنج‌شنبه ۱۲ اسفند ۱۳۵۵)، ص ۴ و ۵؛
۱۰. «بررسی ادبیات کودک (۲): نگاهی به دو کتاب داریوش عباداللهی: سی کتاب قصه برای کودکان در هشت سال؟»، کیهان (شب جمعه)، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۱۲، (پنج‌شنبه ۱۹ اسفند ۱۱۳۵۵)، ص ۴ و ۵؛
۱۱. «بررسی ادبیات کودک (۳): در این شماره تحلیل کتابهای منوچهر سلیمی: راه درستی که به پرگوئی و بی‌هدفی می‌رسد، بررسی آثار منوچهر سلیمی»، کیهان (شب جمعه)، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۱۷، (پنج‌شنبه ۲۶ اسفند ۱۳۵۵)، ص ۸ و ۹؛
۱۲. «بررسی ادبیات کودک (۴): این‌بار بررسی آثار اکبر نعمتی: بعد از ۶ کتاب، در آغاز راه ...»، کیهان (شب جمعه)، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۲۷، (پنج‌شنبه ۲۵ فروردین ۱۳۵۶)، ص ۸ و ۹؛
۱۳. «[بررسی ادبیات کودک (۵)]: این‌بار بررسی آثار محمدرحیم اخوت: دید و انتخاب خوب، نثر و بیان ضعیف»، روزنامه کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۴۳، (پنج‌شنبه ۱ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۶ و ۷.
۱۴. «بررسی ادبیات کودک (۶): این‌بار بررسی آثار قدسی قاضی‌نور: در تکاپوی مفهوم راستین ادبیات کودک»، روزنامه کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۴۹، (۸ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۱۲ و ۱۳؛
۱۵. «بررسی ادبیات کودک (۷): بررسی آثار فریده فرجام: از نگاه عینی و ساده، تا دید انتزاعی و شاعرانه»، روزنامه کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۵۵، (پنج‌شنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۸ و ۹؛
۱۶. «بررسی ادبیات کودکان (۸): بررسی آثار نسیم خاکسار: موقعیتی مشخص در ادبیات کودک»، روزنامه کیهان، شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات، ش ۱۰۱۶۱، (پنج‌شنبه ۲۲ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۱۲ و ۱۳؛
۱۷. «بررسی ادبیات کودکان (۹): بررسی آثار نادر ابراهیمی: واقع‌گرایی تخیلی، نثر ساده و یکدست»، روزنامه کیهان، ویژهٔ هنر و اندیشه، ش ۱۰۱۶۷، (۲۹ اردیبهشت ۱۳۵۶)، ص ۱۴ و ۱۵؛
۱۸. «بررسی ادبیات کودک (۱۰): بررسی آثار شکور لطفی: موضوع‌هایی ساده در قالب داستان‌های کودک»، روزنامه کیهان، ویژهٔ هنر و اندیشه، ش ۱۰۱۷۳، (۵ خرداد ۱۳۵۶)، ص ۶؛
۱۹. «رشد بحرانی استعاره در ادبیات کودک ایران»، روزنامه کیهان، ویژه هنر و اندیشه، ش ۱۰۴۰۴۰، (پنج‌شنبه ۱۱ اسفند ۱۳۵۶)، ص ۱۱؛
۲۰. «استعاره: یک مقاله برای کودکان و نوجوانان»، تهران، رز، ۳۲ صفحه (رقعی)، چاپ نخست ۱۳۵۶؛
۲۱. «بررسی ادبیات کودک»، تهران: رز، ۱۹۴ صفحه (رقعی)، چاپ نخست ۱۳۵۷؛
۲۲. «نقش نویسنده در اجتماع: یک مقاله برای نوجوانان»، تهران: شباهنگ، ۳۹ صفحه (رقعی)، چاپ نخست زمستان ۱۳۵۸.
۲۳. «زب‌آن‌های محلی و مسأله آموزش»، کتاب جمعه، س ۱، ش ۱۸، (۲۲ آذرماه ۱۳۵۸)، ص ۱۰ تا ۱۴. (مقاله)؛
۲۴. «بازسازی نقش ادبیات کودک»، کتاب جمعه، س ۱، ش ۲۳، (۲۷ دی‌ماه ۱۳۵۸)، ص ۱۴۶ تا ۱۵۰. (مقاله)؛
۲۵. «دربارهٔ تاریخ ادبیات کودک در ایران»، کتاب جمعه، س ۱، ش ۲۳، (۲۷ دی‌ماه ۱۳۵۸)، صص ۱۳۸ تا ۱۴۵. (مقاله).
منابع
- سهراب، معصومه (تنظیم‌کننده)، گزارش شورای کتاب کودک، س ۲۱، ش ۱ و ۲ (خرداد و شهریور ۱۳۶۲)، «یادی از فرخ صادقی»، ص ۲۵ تا ۲۷.
- صادقی، فرخ، بررسی ادبیات کودک، تهران، رز، ۱۳۵۱.
- دو بررسی و چون و چندی در ادبیات کودک، تهران، رز، ۱۳۵۱.
- دوره هفدهم آموزش کتابداری: ادبیات کودک، [تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، امور آموزش، [بی‌تا].
- کاکاسیا و سبزه‌قبا، تهران: هدایت، ۱۳۴۸.
- بنفشه‌زاران، تهران: رَز، ۱۳۵۵.
- مجموعه داستان‌های محلی برای کودکان، رشت: چاپ نو، ۱۳۴۷.
- نقش نویسنده در اجتماع؛ یک مقاله برای نوجوانان، تهران: شباهنگ، ۱۳۵۸.
- طاهری قندهاری، فرزانه، شهرزاد طاهری لطفی، میترا طاهری لطفی (گردآورندگان)، کتابشناسی توصیفی کتابهای کودکان و نوجوانان (۱۳۵۷ – ۱۳۷۱) (سه جلدی)، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۷۴.
- قایینی، زهره، محمدهادی محمدی، فرزانه طاهری قندهاری (گردآورندگان)، کتابشناسی کتابهای کودک و نوجوان (۱۳۰۰- ۱۳۵۷) (دو جلدی)، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۸۴
- کاشفی خوانساری، علی، گزارش تحلیلی نقد ادبیات کودک و نوجوان بین سال ۵۸ تا ۷۷ (بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۷۷)، قم: کتاب طه، ۱۳۸۳.
- محمدی، محمدهادی و زهره قایینی، تاریخ ادبیات کودکان ایران، ادبیات کودکان در روزگار نو (۱۳۴۰ – ۱۳۵۷)، (سه جلدی)، تهران: نشر چیستا، ۱۳۹۳.
- پایگاه اینترنتی مرکز اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
[1] تاریخ ادبیات کودکان ایران، ج ۸، ۳۴۱
[2] تاریخ ادبیات کودکان ایران، ج ۸، ص ۱۲۹ و ۱۳۰
[3] منتقد در این کتاب «سه بررسی» بر آثار نویسندگان ادبیات کودک دارد و «دو بررسی» عنوان نادرستی است.
[4] در پیشگفتار کتاب «بررسی ادبیات کودک» در این‌باره آمده است: «نوشته‌های کتاب فعلی، پیشتر به شکل مقاله‌های جداگ‌آن‌های در یکی از ویژه‌نامه‌های هفتگی – ادبی چاپ شده‌اند.» [ص ۹] و در توضیح ویژه‌نامه هفتگی - ادبی آمده است: «نشریهٔ ادبی «چهار فصل»، ویژه‌نامهٔ ضمیمهٔ روزنامه کیهان در روزهای پنجشنبهٔ هر هفته که اکنون مدتی است در محاق تعطیل افتاده است.» نام درست این ویژه‌نامه «شب جمعه، ویژهٔ هنر و ادبیات» است. (تصویر شماره 1)
[5] بررسی ادبیات کودک، پیشگفتار، ص ۷ و ۸
[6] همان، مقدمه، ص ۱۳ و ۱۴
[7] همان، ص ۱۴
[8] همان، ص ۱۶
[9] تاریخ ادبیات کودکان ایران، ج ۸، ص ۴۵۱
[10] این نوشته پیشتر در ویژه‌نامه هنر و اندیشه روزنامه کیهان، ش ۱۰۴۰۴۰ (پنج‌شنبه ۱۱ اسفند ۱۳۵۶)، ص ۱۱ چاپ شده است.
[11] تاریخ ادبیات کودکان ایران، ج ۸، ص ۳۷۶
[12] جزوه ادبیات کودک، ص ۵
[13] همان، ص ۱
[14] دربارهٔ تاریخ ...، ص ۱۳۹