افسانه‌درمانی کودکان کاری روان‌درمانبخش[1] است که برای بهبود واکنش‌های رفتاری کودکان به کار می‌رود و ترس‌ها یا فوبیاهای آن ها را کاهش می‌دهد. افسانه‌درمانی ابزاری برای مطالعه‌ی علت‌های ریشه‌ای واکنش‌های رفتاری و تمرین‌های اولیه در روان‌درمانی است. این روش از فعالیت‌های روان‌شناختی از سال‌های ابتدایی برای نوزادان آغاز می‌شود. افسانه‌ها محتوای سرشاری دارند و افسانه‌درمانی را می‌توان برای درمان پریشیدگی های عمیق[2] در روان کودک به کار برد و از این راه به عواملی از موقعیت‌های بیرونی که موجب برانگیختگی او می‌شوند، پی برد.
افسانه‌ها برای کودکان، افسانه‌درمانی
افسانه ابزاری است که تجربه، مهارت، توانایی، درک خیر و شر و معنای عمقی زندگی را انتقال می‌دهد. بیشتر داستان‌های شگفت با تمثیل و ریسمان نجات رفتاری آمیخته شده‌اند. امروزه، روان‌درمانگران و روان شناسان در حال بررسی های تازه ای هستند، ازجمله پژوهش‌های موشکافانه و همراه با جزییات در بررسی تأثیر قصه‌های کهن بر هشیاری و ناخودآگاه انسان. شیوه‌ی داستان‌سرایی و نیز ساختار افسانه ها به خودی‌خود ویژگی درمانی دارد. بهتر است افسانه ای تعریف کنیم، زیرا درمانگر می‌تواند آنچه را که در فرایند داستان سرایی برای کودک رخ می‌دهد، ثبت کند.
کودک و درمانگر می‌توانند با هم یک افسانه بنویسند و بخش‌های مشخص یا کل آن را به حالت نمایشی تبدیل کنند. کودک می‌تواند خودش به تنهایی افسانه ای طراحی کند. خلق یک افسانه و تعریف کردن آن برای کودک، فرصتی است برای بروز خودانگیخته هیجانی که در رفتارهای کودک مشخص نیست، ولی با آن عمل می‌کند و ارتباط دارد.
خرید کتاب با موضوع افسانه و قصه
ممکن است کودک داستان را قطع کند و پیشنهاد غیرمنتظره‌ای برای تمام کردن آن داشته باشد یا با صدایی آهسته، با عجله و با نشانه‌ای از برانگیختگی در چهره (رنگ پریدگی، قرمزی، تیک‌های خفیف، عرق) پاسخ دهد. کودکی که معمولاً از پاسخ به پرسش ها خودداری می‌کند، می‌خواهد از رخدادها جلو بزند و داستان را از ابتدا شروع کند، همه‌ی این‌ها نشانه هایی از روان رنجوری[3] است.
روش نقاشی کشیدن از افسانه، پس از تعریف کردن آن اجرا می‌شود. این روش شامل همه‌ی مواردی است که برای کودک اهمیت دارد و احساس می‌کند. در این روش کار با مقوای رنگی و خمیر بازی نیز انجام می‌شود. بنابراین، کودک از اضطراب و سایر احساس هایی که او را برمی انگیزد، رهایی می‌یابد. کیفیت تصویرهای کشیده شده و کاردستی اهمیت ندارد. اگر کودک احساس های پرفشار داشته باشد، در تصویرهایش انواع هیولا، آتش یا رنگ‌های تیره پدیدار می‌شود. در چارچوب همین موضوع، نقاشی بعدی کودک فشار هیجانی کم تری خواهد داشت و کودک از رنگ‌های روشن‌تری استفاده می‌کند. در این وضعیت بهتر است احساس ها و هیجان های خودتان را با مداد، گواش و آبرنگ به کودک انتقال دهید.
یکی از روش‌های افسانه‌درمانی، ساخت عروسک است. ساخت عروسک از هر نوعی مدیتیشن یا مراقبه به شمار می رود، زیرا در هنگام دوخت و دوز شخصیت کودک دگرگون می‌شود. ساخت عروسک و دستکاری آن‌ها سبب آگاهی از مشکل، جست وجو برای راه حل و کاهش و رهایی از تنش عصبی می‌شود.
افسانه‌درمانی برای کودکان سه ساله
در افسانه‌هایی که ویژه کودکان سه ساله است، تأکید بر این است که روان شناس دریافت دانش ضروری که با مشکل کودک ارتباط دارد، دریابد. همچنین، ارتباط با کودک و برقراری شرایط زیر اهمیت دارد: انتقال هیجان ها و احساس های واقعی، قرار دادن کودک در برابر خود، به شکلی که چهره ی فرد بزرگسال را ببیند، ژست‌ها، حالت چشم‌ها، حالت چهره را تماشا کند و بتواند چشم انداز را تغییر دهد. بهتر است که این کار با درنگ و مکث نباشد. ممکن است روان شناسان هر نوع افسانه‌ای را که باید بلندخوانی شود، برای کار گروهی یا فردی پیشنهاد کنند.
مشکلی که در افسانه مطرح می‌شود باید موارد ضروریی را دربرداشته باشد: نباید همراه با پاسخ آماده باشد، موقعیت آن باید در پیوند با کودک باشد، پرسش ها باید در چارچوب طرح شوند به گونه‌ای که کودک به تنهایی و به طور مستقل روابط علت و معلول را پی گیری کند. مهم‌ترین نکته این است که افسانه با سن کودک تناسب داشته باشد.
کودک سه ساله کنش های ساده‌ی قهرمانان را به ذهن می‌سپارد و به این کنش ها علاقه نشان می دهد. طرح ساده‌ی داستان اهمیت دارد، «مانند مرد نان زنجبیلی[4]»، «ترموک[5] » (قصه‌های کهن روسیه) و «شلغم[6]». باید به خاطر داشته باشیم که توانایی تشخیص افسانه از واقعیت در کودکان پس از چهارمین سال زندگی شان پدیدار می‌شود.
نمونه‌هایی از افسانه‌ها برای کودکان
افسانه‌درمانی به زبان ساده به معنای درمان از راه افسانه‌ها است. روان شناسان، پزشکان، آموزگاران و هر فردی که بتواند درحرفه اش از داستان استفاده کند، این روش را می تواند به کار گیرد.
افسانه‌درمانی می‌تواند روشی برای پس راندن ترس و فوبیا باشد. برای نمونه، ممکن است افسانه ای پر از شگفتی که در خود گره ای دارد، این چنین شروع شود: «کودکی بود بسیار شبیه تو ...». بنابراین، می‌توان داستان‌هایی از کودک را که درموقعیت های زندگی تکرار می‌شوند و موجب افسردگی و ترس شده‌اند، الگوسازی کرد. کاربرد این شگردها در دیدارهای آشنایی با کودکستان برای مواردی مانند استرس ها و ترس ها مؤثر است.
افسانه درمانی در صورتی برای کودک 5 ساله سودمند است که کودک بتواند با روند داستان و همچنین تکمیل خط داستانی در پیوند قرار بگیرد. برای نمونه : « در ادامه داستان ...». هیجان ها و نگرش‌های ناخودآگاه خودشان را در چگونگی کارکرد تخیلی کودک به نمایش می گذارند.
در سایت کتابک بخوانید: انگیزه های افسانه پردازی برای کودکان
افسانه‌درمانی در برنامه های کاردرمانی از روشی بهره می برد که هم آفرینی است و هنگامی که طرح داستان چارچوبی تکه تکه دارد، هر شرکت کننده ای وظیفه خود را انجام می دهد. ویژگی این تکنیک ترکیب افسانه های پریان از سوی کودکان ناوارد یا مبتدی است. در این تمرین، داستان‌ها به نوبت برای هر کودک نوشته می‌شود و هر کودک از داستان خود راه حلی اختصاصی برای مشکل اش پیدا می‌کند.
داستانی که بهنگام برای کودک گفته شود، در همان حدی است که انگار فرد بزرگسال با روان شناس مشاوره کرده است. تنها تفاوت در این خواهد بود که برای کودک ضروری نیست، به تحلیل و ترسیم آن چه پیش آمده بپردازد و به نتیجه برسد، بلکه همه چیز در در لایه ی درونی ناخودآگاه انجام می‌شود.
نمونه افسانه ای با روایت دگردیس شونده و دگردیسی در آن ، داستان جوجه اردک زشت اثر هانس کریستین اندرسن[7] است. تمرین این عنوان برای کودکانی که اعتماد به نفس پایینی دارند، مناسب است.
برای رهایی از تنش به روش های نو برای پاسخ گویی نیاز است. در این مورد افسانه‌های ترسناکی که روح‌های خبیث دارند، مناسب هستند. الگوسازی های تکرارشونده برای کودکانی که در وضعیت هشدارآمیز زندگی می کنند، استرس های آن ها را از بین می برد. برای افزایش تاب آوری در برابر استرس، لازم است برای کودکان 6 ساله داستان‌های وحشتناک بگویید، در حالی که دو قانون را درنظر بگیرید: داستان را با لحنی ترسناک، با امتداد دادن مصوت‌ها و آهنگی کشیده تعریف کنید و پایان داستان وحشت باید خنده دار و غیرمنتظره باشد.
نمونه‌هایی از افسانه‌ها برای کسب خرد حیاتی، افسانه‌های سحرآمیز (جادویی) است. این افسانه‌ها برای کودکان 6 ساله جذاب‌ترین داستان‌ها هستند. افسانه‌درمانی و کاربرد آن به طور مستقیم با گفتگو و بررسی آغاز می‌شود. پس از تمرین مفاهیمی از افسانه که با موقعیت‌هایی از زندگی واقعی در ارتباط است، می‌توانید صورت‌های دیگری، مانند نقاشی، ساخت عروسک، نمایش و شن بازی درمانی[8] یا بازی با ماسه، را نیز به کار ببرید.
در سایت آموزک بخوانید: یادگیری از طریق بازی ماسه و آب
برای درک تجربه های درونی کودکان، درباره‌ی کمبود امیدواری، افسانه‌ی «دو قورباغه[9]» از لئونیدا پانتلیوا[10] کارساز است. هدف افسانه این است که برای سلامتی باید تا لحظه‌ی آخر در زندگی جنگید، زیرا هر فرد منابع درونی دارد که برای روبه رو شدن با مشکلات و مقاومت در مسیر به او کمک می‌کند. استفاده از افسانه‌های آموزشی برای انجام تکالیف درسی سودمند است، برای نمونه کودکان در قالب افسانه‌های آموزشی یاد می‌گیرند مثال‌های ریاضی را که در خانه داشتند، بازنویسی کنند. در این افسانه‌ها، قبولی در آزمون راه حل است و انجام تکلیف نشانه‌ی موفقیت قهرمان داستان است.
به منظور تقویت روایت افسانه های پریان و برای این که کمک رسان باشد باید قوانین مشخصی را دنبال کرد:
- مشکل باید همسان مشکل کودک باشد، اما نباید همسان روایت خود کودک باشد.
- تجربه های جایگزین از روایت باید در دسترس باشد تا کودک با کمک روان شناس برای حل مشکلش از آن استفاده کند؛
- بازگشایی طرح داستان باید به ترتیب پیش برود: «زندگی کردند ...»، این شروع است، سپس آشنایی با قهرمانان.
از نظر روان شناسان کودکان 3 ساله اسباب بازی‌ها، جانوران، آدم کوچولوها و از 5 سالگی شاهزاده خانم، پری، سرباز، جادوگر و شاهزاده‌ها را شخصیت‌های اصلی می‌دانند. با توجه به مشکلاتی که می‌خواهیم رفع کنیم، می توانیم از افسانه‌های بومی و نیز افسانه‌های کشورهای دیگر کمک بگیریم. برای نمونه ، «هاوروشچکای کوچک»، «یخبندان»، «دختر برفی»، «آلیونوشکا و برادر کوچکش ایوانوشکا»، «گل قرمز کوچک»[11] از افسانه‌های روسی هستند و «سیندرلا»، «مادام بلیزارد» و «زیبای خفته»[12] نیز نمونه هایی از افسانه‌های فرهنگ های دیگر هستند.
از نظر ژون گودانز[13]، روان پزشک، پزشک و روان شناس، افسانه‌های شارل پرو[14] برای مشکلات در موقعیت‌های ویژه مؤثر هستند، به طور مثال افسانه‌ی «زیبای خفته[15]» در بحران‌ها به کودک کمک می‌کند و «پسر و انگشت[16]» برای کودکان رها شده خوب است.
افسانه‌درمانی برای کودکان پیش دبستانی
افسانه‌ها تأثیر متفاوتی بر شخصیت کودکان دارند. این داستان‌ها از جنبه آموزشی و درمانی ارزش های خود را دارند. هر کودک با توجه به تفکر فردی اش از هر افسانه معنایی درمی یابد. اگر افسانه، تمثیل (داستان اخلاقی) و داستان‌های اسطوره‌ای درست انتخاب شود، به شما این اجازه را می دهند که بتوانید با فاصله گرفتن از آن ها و به روش‌های گوناگون درگیری های فرد را ببینید و برای موقعیت‌های بحث انگیز، فوبیا و غیره راه حلی پیدا کنید.
در سایت کتابک بخوانید: سودمندی‌های خواندن داستان قبل از خواب برای کودکان
برپایه نظر بسیاری از پژوهشگران، افسانه‌درمانی کودکان تنها یک روش روان درمانی نیست بلکه روشی است برای بررسی یافته‌های آموزشی در روان شناسی، روان درمانی و فلسفه‌ی فرهنگ‌های گوناگون. پژوهشگران افسانه های پریان ساختارمند را برای درگیری های خاص و فردی کودکان توصیه می کنند.
1. افسانه‌هایی برای کودکانی که از تاریکی یا پزشک می‌ترسند.
2. افسانه‌هایی برای کودکان بیش فعال.
3. افسانه‌هایی برای کودکان پرخاشگر.
4. افسانه‌هایی برای کودکان با اختلال رفتاری و مشکل جسمانی: مشکل مثانه یا مشکل غذایی.
5. افسانه‌هایی برای کودکانی که مشکلات روابط خانوادگی دارند، مانند طلاق والدین و ورود عضو جدیدی به خانواده.
6. افسانه‌هایی برای کودکانی که فرد یا جانور مورد علاقه‌شان را از دست داده‌اند.
در افسانه‌درمانی کودکان پیش دبستانی از این گونه ها استفاده می‌شود: داستان‌های اسطوره‌ای[17]، فابل[18] (حکایتی از زبان جانوران)، تمثیل[19]، حماسه[20]، داستان خیالی[21]، افسانه[22]. برای هر کودک با توجه به علاقه‌اش گونه ای روایتی انتخاب می‌شود. استعاره افزاری برای تأثیرگذاری روانی است و بنیاد هر داستانی را می سازد. استعاره‌ای که با دقت انتخاب می‌شود، میزان تأثیر تکنیک های افسانه‌درمانی را مشخص می‌کند. در افسانه مشکل زندگی پوشیده نیست، بلکه به شکل خاصی فرمول بندی و بیان می‌شود.
پس از دیدار با کودک و شناسایی مشکلات ضروری، روان شناس افسانه‌هایی را انتخاب می‌کند که مشکلات کودک را به شکل مشاوره در خود بازتاب می دهد. روان شناسان طرح ها یا پلات افسانه های پریان را به درستی به کار می گیرند. در میان این افسانه ها این موارد شاخص هستند: ارتباط جانوران با انسان، داستان های جانوری. کودکان پنج ساله بیش تر با جانوران همذات پنداری دارند و می کوشند مانند آن ها رفتار کنند. این همان دلیلی است که روایت افسانه های پریان درباره شخصیت های جانوری تجربه‌ی زندگی را با موفقیت به بچه‌ها منتقل می‌کنند.
[1] psychotherapeutic
[2] deep deformations
[3] neurotic
[4] Gingerbread Man
[5] Teremok
[6] Turnip
[7] Andersan's The Ugly Duckling
[8] sand therapy
[9] Two Frogs
[10] L. Panteleeva
[11] “Tiny-Havroshechka”, “Frost”, “Snow Maiden”, “Sister Alyonushka and brother Ivanushka”, “The Little Scarlet Flower”
[12] “Cinderella”, “Madame Blizzard”, “Sleeping Beauty”
[13] Jean Gaudens
[14] C. Perrault
[15] “Sleeping Beauty”
[16] Boy with finger
[17] legend
[18] fable
[19] parable
[20] epic
[21] myth
[22] fairy tale
