در سایت کتابک بخوانید: تاریخچه بازنویسی و بازآفرینی ادبیات عامیانه و کهن برای کودکان و نوجوانان- بخش نخست
البته حماسه انواعی است که مهم‌ترین آن عبارتند از: 1. حماسه‌ی ملی، 2. حماسه‌ی دینی یا مذهبی، 3. حماسه‌ی تاریخی.
- حماسه‌ی تاریخی منظومه‌هایی است که درباره‌ی جهان‌گشایی‌های پادشاهان ساخته‌اند و واقعیت تاریخی است. قسمت اخیر شاهنامه (تاریخ دوران ساسانی) حماسه‌ی تاریخی است. همچنین منظومه‌هایی درباره‌ی شاه عباس صفوی، نادرشاه، شاهان سلجوقی، فتحعلی شاه و حتی چنگیز و تیمور به زبان فارسی سروده شده است.
- حماسه‌ی دینی یا مذهبی داستان‌های حماسی است که قهرمانان آن اولیای دین یا مذهب است. داستان‌های این نوع حماسه واقعیت تاریخی ندارند و زاده‌ی تخیل هستند مانند: خاوران نامه ابن‌حسام که شرح جهان‌گشایی‌ها و دلیری‌ها و طلسم‌شکنی‌های تخیلی مولای متقیان (ع) است و صاحبقران‌نامه که در آن فتوحات خیالی حمزه عم رسول اکرم (ص) یاد شده است. البته حماسه‌هایی هم هستند که در عین داشتن جنبه‌ی دینی و یا مذهبی با تاریخ منطبق هستند و می‌توان آنها را حماسه‌ی دینی – تاریخی نامید، مانند: حمله‌ی حیدری – خداوندنامه‌ی صبا – اردیبهشت سروش.
- اما، مهم‌ترین نوع حماسه که در بازار ادب رسمی ایران و جهان قدر و ارجی بسزا دارد، همان حماسه‌ی ملی است که شرح پادشاهی شاهان داستانی ایران و دلیری و جنگ‌آوری پهلوانان سیستانی (خاندان رستم و نیاکان و فرزندان او) است. این خاندان هم نسبت خود را به جمشید می‌رسانند و نام بعضی از افراد این خاندان (مانند گرشاسب) در اوستان آمده و بعضی دیگر (مانند رستم و بیژن به دوران‌های بعد – خاصه دوران اشکانی – تعلق دارند. معروف‌ترین آنها رستم که شاهکار حماسی ملی ایران در شاهنامه است. اما اجداد وی مانند گرشاسب و سام و نریمان ... نیز نام و نشانی دارند. (ص 16 انتخاب و انطباق منابع ادب فارسی محمدجعفر محجوب) (اما بعضی از داستان‌های منسوب به رستم را نیز فردوسی نظم کرده است و علت آن روشن نیست).
بعضی دیگر از شاه‌زادگان ایران نیز قهرمان داستان‌های حماسی واقع شده‌اند مانند اسفندیار پسر گشتاسب شاهزادل دلیر که در جوانی به دست رستم کشته می‌شود. (حدیث دلیری‌های او کتابی به‌نام اسفندیارنامه آمده است) ... ، (ص 18 همان)
این داستان‌های شیرین که مردم ایران با شوق و رغبت بسیار قرن‌ها بدان گوش فرا داده‌اند، دلیلی ندارد که ما از این منابع شورانگیز برای کتاب کودکان استفاده نکنیم (البته به اختصار و مصور باشد)
بچه‌ها باید تمام قهرمانان حماسه‌ی ملی را به‌خوبی بشناسند و از سرنوشت آنان آگاه باشند. البته بعضی از داستان‌های شاهنامه مانند کرم هفتواد در سرگذشت اردشیر بابکان داستانی سخت دلکش است و در شاهنامه از کارنامه‌ی اردشیر بابکان ترجمه شده و برای کودکان جذاب است و تاکنون برای کودکان نوشته نشده است.
اما اسکندرنامه نظامی را به‌عنوان یک داستان حماسه‌ی ملی ساده خلاصه نکنیم و به دست کودکان بدهیم (زیرا تاریخ ایران اسکندر را مردی متجاوز و مهاجم و نسبت به ایرانیان ستمگر و در نتیجه منفور می‌شناسد و البته از قصه‌ی اسکندر نوشته‌های گوناگونی در دست است که سه تای آنها مشهورتر است.
1- اسکندرنامه‌ی منشور در قرن ششم متنی فصیح و از نظر نثر فارسی زیباست و اصلاً جنبه‌ی حماسی ندارد و اسکندر به دیده‌ی تحسین نگریسته شده است.
2- اسکندرنامه‌ی نظامی آخرین منظومه‌ی اوست و جنبه‌ی حماسی دارد و در آن هم اسکندر مورد تحسین واقع شده است.
3- اسکندرنامه کتاب است منشور به حجم شاهنامه‌ی فردوسی متعلق به دوره‌ی صفویه. در این کتاب اسکندر پیغمبر نامرسل است و مروج دین اسلام و مدت‌ها از روی این کتاب در قهوه‌خانه‌ها نقل می‌گفته‌اند و هنوز هم می‌گویند.
محمد شیرزاد از پهلوانان معروف افسانه‌‌ی سپهسالار لشکر اسکندر است. داستان نبرد او با شیرزادخان شیر دره‌یی و کشته شدن شیرزادخان به دست او (که در اصطلاح نقالان شیرزاد کُشی می‌گویند) مانند داستان سهراب و رستم شاهنامه و کشته شدن سهراب به دست رستم (که در عرف نقالان سهراب کُشی گفته می‌شود) شهرت فراوان دارد.
البته از آنجا که اسکندرنامه از شاهنامه کمتر معروف است، شیرزاد کُشی آن نیز کمتر از سهراب کُشی مورد توجه عوام مردم است. به هر حال او را با مطالبی مخالف حقایق تاریخ ایران انباشته‌ایم و این کار درستی نیست. اگر بخواهیم حقایق تاریخی را در باب اسکندر به‌صورت داستان کودکان درآوریم دیگر نام آن بازنویسی از داستان ادبی حماسی اسکندرنامه نیست. بنابراین بهتر این است که از این داستان برای کودکان خلاصه‌ی زمانی که هنوز نامی از اسکندر نشنیده و سیمای تاریخی او را نشناخته استفاده نکنیم. البته وقتی کودک بزرگ‌تر شد و اسکندر را چنان که باید شناخت می‌توان با اثر نظامی آشنا کرد.
خرید کتاب درباره ادبیات کهن ایران برای کودکان
داستان‌های دینی و قصه‌های پیامبران علاوه بر آن‌که خود بسیار جالب توجه اجتماعی و روان‌شناسی و لطایف فن داستان‌سرایی وجود دارد. کلیدی برای درک ادب فارسی و آشنا شدن با تعبیرها، اشاره‌ها، استعاره‌ها، کنایه‌ها و مثل‌های آن. خواندن آن برای کودک هم فال است و هم تماشا. هم داستانی بسیار شیرین و جذاب خوانده و هم خود را برای درک زیبایی‌های شعر و ادب فارسی آماده کرده است. اما این داستان‌ها تنها محدود به قصه‌ی پیامبران و امامان نیست. سرگذشت بعضی یاران رسول (ص) و صفات و خصوصیات آنها هم در ادب فارسی راه یافته است.
مثلاً: حسن و زیبایی حضرت یوسف، زیرا در قصه‌های دینی از او به‌عنوان زیباترین فرد انسانی یاد شده است، زلیخا نمونه‌ی عشق و دلدادگی، ایوب قهرمان صبر، سلیمان نمونه‌ی حشمت و نعمت، داوود خداوند آواز خوش، نمرود سرشناس‌ترین جباران، فرعون و وزیرش هامان معروف‌ترین کافران و مبارزان با حق و عدالت و قارون بزرگترین خداوند ثروت و مکنت و ... .
چقدر خوب است اگر بتوانیم این مطالب را در ضمن داستان‌های خواندنی برای کودکان بگنجانیم و با محیط شعر و فارسی و معانی ادب فارسی آشنا کنیم.
سومین نوع داستان‌های را که می‌توان در آثار ادبی کلاسیک یافت افسانه‌ها، قصه‌های غیرواقعی و تخیلی است که برای پند دادن و اندرز گفتن و راهنمایی کردن در مسائل مختلف زندگی آن را ابداع می‌کردند. از قدیم در بین اقوام هند و اروپایی رسم بود که مسائل جدی اخلاقی و سیاست را در لفافه قصه می‌پیچیدند و آنها را به‌صورت قصه به مردم می‌آموختند. نمونه‌ها این کتاب‌ها:
- کلیله و دمنه که سه هزار سال پیش در هندوستان تألیف شده که شاید قدیمی‌ترین کتاب علوم سیاسی باشد که در جهان نوشته شده در این کتاب آداب سلطنت و آیین کشورداری و دادگستری و ... در لباس قصه بیان می‌کند. در نسخه‌ی اصلی آن گفته شده است که پادشاهی فرزندانی ناخلف و بی‌توجه به اندرز و حکمت داشت و آنچه در راه تعلیم دادن به آنان کوشید مؤثر نیفتاد، تا اینکه حکیمی به‌نام و شینو سرمن نزد پادشاه تعهد کرد در اندک مدتی آنان را به خوبی تعلیم دهد و راه و رسم سلطنت و آیین زندگی را به آنها بیاموزد. حکیم این کتاب را برای ایشان نوشت و به آنچه که تعهد کرده بود موفق شد. بعد از اسلام این کتاب یکی از آثاری است که از عربی به فارسی ترجمه شد و رودکی آن را به نظم درآورد.
خرید کتاب کلیله و دمنه برای کودکان
- مثنوی مولانا جلال‌الدین کتابی است که از نظر موشکافی در حقایق اخلاقی و دینی و کنجکاوی در زوایای تاریک روح بشری و طرح مطالب دقیق و حقایق نازک و باریک فلسفی در جهان کم‌نظیر است. مولانا، با آن استعداد سرشار، نیک دریافته است که این حقایق را جز در لباس افسانه نمی‌توان به مردم عرضه کرد. البته گفتن مطالب، مطالب در هر لباس به هر صورت میسر است اما آزموده‌ترین و مطمنئن‌ترین راه همان پوشانیدن در لباس افسانه است.
یک قسمت از قصه‌هایی که در ادب رسمی وجود دارد. افسانه‌های حکمت‌آمیز است نمونه این گونه کتاب‌ها: کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه از کتاب‌های معروف این است. علاوه بر تمثیل‌ها و قصه‌های فراوان در طی کتاب‌های مختلف مثل مثنوی مولوی حدیقه نسایی، مثنوی‌های گوناگون عطار، داستان‌های عوامانه ماند هزار و یک شب و چهل طوطی و ... از قدیم هم به آموزندگی و مفید بودن برای کودکان مورد توجه است. ایرج میرزا هم هر قصه و تمثیلی را پیدا می‌کرد برای کودکان با همان زبان ساده که خاص شعر اوست به نظم می‌آورد. در آغاز مشروطیت بسیار کسان به شیوه‌ی او توجه داشتند و هنوز هم کم‌وبیش به شیوه و به تقلید از آن بزرگوار در کتاب‌های دبستانی آورده شده است.
برای آماده کردن این‌گونه قصه‌ها به منظور مطالعه‌ی کودکان باید از جنبه‌ی پند و اندرز و احیاناً لفاظی و جمله‌پردازی آنها کاست و قصه را هر چه ساده‌تر و آسان‌تر در اختیار کودک گذاشت. از منابع دیگر شعرهای شاعران حکیمی مانند ناصر خسرو (حکایت عقابی که از سر سنگ به هوا خاست) و یا عنصری (مناظره زاغ و باز) هم می‌توان از این‌گونه تمثیل‌ها پیدا کرده و یا بوستان گلستان سعدی و مثنوی‌های عطار و غیره جای خود دارد.
داستان‌های ادب کلاسیک و رسمی، قصه‌های واقعی است. سرگذشت بزرگان، پادشاهان، سرداران، وزیران، رجال، دبیران، دانشمندان، شاعران و منجمان است. نمونه‌هایی از این کتاب تاریخ بیهقیف کتاب‌های اخلاق و سیاست مثل قابوس‌نامه و کتاب‌های اخلاقی در احوال صوفیان مثل اسرار التوحید، تذکرةالاولیا و ... می‌توان داستان‌های دلپذیر و جالب توجه کرد.
یا کتاب‌هایی که در شرایط دبیری، شاعری، پزشکی و نجوم مانند چهار مقاله نظامی عروضی است که برای کودکان می‌توان بازنویسی کرد. این حکایت‌ها وقتی به دست یک کارشناس داستان‌های کودکان بیفتد از آن داستان‌هایی می‌سازد که مسیر زندگی ده‌ها کودک را تغییر می‌دهد و می‌تواند از یک بچه باهوش یک نابغه بسازد.
از کتاب‌های دیگر در این زمینه، جوامع‌الحکایات کتابی است درای صد باب گوناگون هر باب مختص یک دسته حکایت‌هاست. حکایت منجمان، حکایت ندیمان، حکایت وزیران ... .
نوع دیگر داستان‌های منظوم مانند منظوم عشقی است مانند خمسه نظامی که یکی از آنها هفت پیکر است که هفت قصه بسیار جذاب طرح شده است. همچنین در هفت اورنگ جامی داستان‌های بسیار کوتاه، تمثیل‌های چند سطری و داستان‌های مفصل آمده است. همچنین در هشت بهشت امیرخسرو دهلوی دارای داستان‌های بسیار بسیار شیرین است. منابع ادب عوام به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1- داستان‌های عوامانه‌ای که به شکل کتاب در آمده،
2- دسته‌ای دیگر سینه به سینه و دهان به دهان نقل شده.
از انواع داستان‌های عوامانه مکتوب می‌توان سمعک عیار، خاله سوسکه، امیرارسلان و حسین کرد شبستری صداقت، رازداری، مظلوم‌نوازی، مبارزه با ظالمان، راستگویی، پای‌بند بودن به عهد و پیمان، از خودگذشتگی ... .
از دسته‌ی دوم که به کتابت در نیامده و هنوز سینه به سینه به‌صورت شفاهی انتقال می‌یابد. ما چه بخواهیم و چه نخواهیم کودکان آنها را می‌شنوند و سرگرم می‌شوند.
در کل این کتاب به مطالب نظری زیر می‌پردازد.
1- طبقه انواع ادبیات کهن
2- فایده و کاربرد هریک از انواع نمونه‌های گوناگون ادبیات کهن
3- ضرورت شناخت این انواع در درک ادبیات و فرهنگ
4- امکان انتخاب همه یا بخشی از متن
5- امکان تغییر متن
6- ساده و امروزی کردن زبان و سبک
7- چگونگی برخورد با بند مستقیم
8- تطابق صورت و محتوا با ویژگی‌های مخاطب
9- ضرورت داشتن دانش، علاقه، روشن‌بینی و آزادی بازنویسی در انتخاب شیوه‌ی بازنویسی
گردآوری در ایران چگونه پا گرفت؟
پدیده‌ی گردآوری ادبیات عامیانه، همراه با اندیشه‌های نوگرایانه از غرب به ایران آمد. نخستین کسانی که در ایران از دوره مشروطه به بعد به گردآوری ادبیات عامیانه پرداختند گروهی از ایران‌شناسان و جهانگردان بودند مثل ژوکووسکی، هانری ماسه و دیگران. انگیزه‌ی آنها در قالب خاورشناسی گنجانده می‌شد. بعد از آن در ایران شروع به گردآوری ادبیات عامیانه شد. پیشگامان این روش عبارتند از:
کار گردآوری و کاوش در ادبیات عامیانه و شفاهی با نگرش علمی به شیوه‌ی اروپایی یا صادق هدایت آغاز شد. او در سال 1310 اوسانه و در سال 1312 نیرنگستان را به چاپ رساند و ذهن پژوهندگان و علاقه‌مندان ایرانی را با معنا و مفهوم واژه‌ی فولکلور آشنا کرد.
- جمال‌الدین خوانساری به گردآوری فرهنگ عامیانه در کتاب کلثوم نقد پرداخت.
- امیرقلی امینی با انتشار کتاب هزار و یک سخن گام در گردآوری ادبیات عامیانه برداشت (1342)
- کوهی کرمانی در سال 1320 کاوش‌های خود را در مناطق مختلف ایران در کتاب چهارده افسانه از افسانه‌های روستایی ایران منتشر کرد.
- صبحی که در زمینه‌ی ادبیات عامیانه قصه‌پردازی را در رادیو ایران آغاز کرد و آثار زیادی از جمله افسانه‌ها و ... منتشر کرد (1330) (گردآوری و بازنویسی)
- منوچهر انور در دهه‌ی 1330 افسانه‌هایی مانند کدو قلقله‌زن و حسنی را برای پیش‌دبستانی گردآوری کرد.
- محمد خلیفی در سال 1337 فرهنگ و هنر را پایه‌گذاری کرد و کارش پژوهش در مردم‌شناسی و فرهنگ عامه بود. محمدجعفر محجوب شناخت فرهنگ عامه را تدریس می‌کرد.
- انجوی شیرازی در سال 1351 فرهنگ مردم را در سازمان رادیو و تلویزیون بنیان گذاشت که شامل موسیقی محلی و فولکلور ایران و جهان و ... مصاحبه مردم و پژوهشگران و یک دوره‌ی کامل نقالی و شاهنامه‌خوانی داشت. در مجموعه‌ی گنجینه‌ی فرهنگ مردم در سال 1352 انتشارات امیرکبیر کتاب‌های تمثیل و مثل، زمستان (جشن‌ها و آداب و معتقدات، بازی‌های نمایشی و مجموعه قصه‌های ایرانی "قصه‌های ایرانی، گل به صنوبر چه کرد؟ و عروسک سنگ صبور") نمونه‌هایی از این آثارند.
- جلال آل احمد در سال 1339 – 1337 به گردآوری فرهنگ مردم پرداخت و بخش‌هایی از کتاب‌های خود با عنوان‌های اورازان، تات نشین‌های بلوک زهرا، جزیره‌ی خارک، دُرِ یتیم خلیج فارس منتشر شدند.
- از صمد بهرنگی در سال 1345 مقاله‌ی پژوهشی ادبیات و فولکلور آذربایجان به چاپ رسید. برجسته‌ترین کار صمد بهرنگی و دوستش بهروز دهقانی، گردآوری مجموعه‌ای از افسانه‌ها، داستان‌ها، ضرب‌المثل‌های آذربایجان است که در سال 1344 به چاپ رسید. گردآورندگان در مقدمه به ویژگی‌های ساختاری و افسانه‌ها و گروه‌بندی افسانه‌ها و حکایت‌ها پرداخته است.
- از حسین محمدزاده صدیق کتاب هفت مقاله پیرامون فلکور و ادبیات مردم آذربایجان منتشر شده است. با دیدگاه ساختارشناسانه به تحلیل افسانه‌های آذربایجان پرداخته است (1357) و مجموعه‌ی دنیای قصه بچه‌ها 16 قصه و افسانه از ادبیات شفاهی آذربایجان گردآوری کرده است.
- در سال 1357 احمد شاملو توجه ویژه‌ای به فرهنگ مردم دانست و دستاورد سال پژوهش او در نخستین جلد کتاب کوچه منتشر شد.
- مهدخت دولت‌آبادی در سال 1348 کتاب جم‌جمک برگ خزون را که گردآوری ترانه، بازی‌های عامیانه است منتشر کرد.
