سنت فرهنگ واژگان‌نویسی برای کودکان از «نصاب الصبیان» ابونصر فراهی تا «نوبهارا بچوکان» احمد خانی

مقاله ها و نوشته های ترویج خواندن و ادبیات کودکان

فرهنگ ‌واژگان‌نویسی برای بزرگ‌سالان در جهان پیشینه‌ی چشمگیری دارد؛ اما فرهنگ ‌واژگان‌نویسی برای کودکان، به دلیل نبود مفهوم کودکی و پیرو آن فرهنگ کودکی در جامعه‌های گوناگون، پیشینه‌ی چندانی ندارد. مراجعه به تاریخ، گواه محکمی بر این ادعاست.

شاید یکی از مواریث پر بار دوره‌ی تمدن اسلامی، تألیف، تدوین و تنظیم لغت‌نامه‌ها، فرهنگ‌ها و قاموس‌های گوناگون به زبان‌های مرسوم همچون عربی، ترکی، فارسی، هندی، اردو، و کُردی است که در آموزش و فراگیری زبان‌ها تأثیر شایانی داشته و توانسته است خلاء مبادلات فرهنگی میان زبان‌ها را پر کند. در این‌باره یک رشته کتاب‌ با عنوان «نصاب» پدید آمدند که از نظر ساختار تدوین آن‌ها، غالباً منظوم بودند تا فراگیران و زبان‌آموزان، سریع‌تر آن‌ها را حفظ کنند و فرا بگیرند. لذا این کتاب‌ها در منظومه‌های 200 بیتی تدوین شدند و اهم واژگان آن زبان را با معنا و مفهوم زبان مادری فرا گیرنده، در خود فراهم می‌آوردند.

در زمینه‌ی کتاب لغت برای کودکان و نوآموزان زبان، کتاب «نصاب الصبیان» در سده‌ی هفتم هجری ( سده سیزدهم میلادی) توسط «ابونصر فراهی» به زبان فارسی تألیف شده است.

ابونصر فراهی (یا ابونصر بدرالدین مسعود بن ابی‌بکر فراهی)، که در سال ۶۴۰ ه. ق. (1243 م.) درگذشت، شاعر و لغت‌‌نامه‌‌نویس فارسی در افغانستان کنونی بوده است. او در شهر فراه افغانستان متولد شد. گفته می‌شود مادرزاد کور بود و در دربار «بهرام‌شاه بن تاج‌الدین حرب»، پادشاه سیستان که با پادشاهان غور پیوستگی داشت، می‌زیست.

کتاب نصاب الصبیان، همچنان که از نام آن برمی‌آید، در اصل برای آموزش کودکان نوشته شده‌، اما برای هر کسی که خواهان یادگیری زبان عربی باشد، سودمند است.

نصاب الصبیان نخستین کتاب لغت منظوم عربی به فارسی است که به‌سبب ارزش آموزشی آن در روزگار گذشته و اهمیت آن در آموزش لغت عربی به نوآموزان، شناخته شده و رواج کامل داشته است. این کتاب به مدت 700 سال، از آغاز سده‌ی هفتم تا آغاز سده‌ی چهاردهم هجری در کشورهای ایران، افغانستان، تاجیکستان، پاکستان، هند و ترکیه به‌عنوان یک واژه‌نامه‌ی کلاسیک برای آموزش زبان عربی به‌کار می‌رفت، و گرچه امروز مناسب نیست، از نظر تاریخی یکی از لغت‌نامه‌های مهم عربی به پارسی به شمار می‌رود.

ابونصر فراهی با سرودن 200 بیت که از بر کردن آن برای نو‌آموزان و فراگیران کار آسانی به‌شمار می‌رفت، یک دوره اصطلاح‌هایی را که برای فراگرفتن دانش‌های مذهبی، ادبی، تاریخی و حتی ریاضی و نجوم و طبیعی روزگار خودش لازم بود، در دسترس نو‌آموزان ایرانی و فارسی زبان گذارده است. چون واژگان عربی هم از نظر شماره‌ی حرف‌ها (ثلاثی، رباعی، خماسی، سداسی) و هم از نظر حرکات، وزن‌های گوناگونی دارند و گردآوردن همه‌ی آن‌ها در یک بحر، شعر را سنگین و زشت می‌سازد، فراهی منظومه‌ی نصاب الصبیان را به بندهای گوناگون (37 بند) و در بحرها و وزن‌های گوناگون (9 بحر) سروده است.

کودکان در جامعه‌ی فارس و کُرد وضعیتی همچون کودکان دیگر ملل جهان داشته‌اند. کودکان به دلیل گفتمان غالب که گفتمانی بزرگ‌سالانه بوده است، تا مدت‌ها در حاشیه نگه داشته شدند و به متن جامعه راه داده نشده‌اند.

بزرگ‌سالان جامعه‌های کُرد و فارس - همچون بیش‌تر جوامع – همه‌ی نیازهای کودکان را در حال و آینده تشخیص می‌دادند و راه‌های برآورده‌سازی این نیازهای مختلف را معلوم و مشخص می‌کرده‌اند. یکی از آن نیازها، آموختن زبان عربی بوده است که به دلیل جنبه‌ی قدسی آن، در میان این جوامع با هدف یادگیری قرآن، اهمیت ویژه‌ای داشته است. بزرگ‌سالان به اجبار کودکان را به حجره و مکتب می‌فرستادند تا در آن‌جا نزد مکتبدار، زبان عربی بیاموزند و از این راه بر روان‌خوانی و فهم آیات قرآن چیرگی پیدا کنند.

در آن روزگار، یادگیری زبان عربی به دو دلیل عمده برای کودکان سخت و طاقت‌فرسا بوده است: اول، ناآشنایی مکتبدار با روش‌های درست تعلیم و تربیت کودک و برخورد نامناسب تربیتی با کودکان؛ دوم، بیگانه و ناآشنا بودن زبان عربی برای کودکانی که زبان مادری‌شان عربی نبوده است.

در چنین موقعیت تاریخی و اجتماعی است که «احمد خانی» (۱۶۵۱ - ۱۷۰۷ م / 1030 – 1086 ش.)، شاعر نامدار و پرآوازه‌ی کُرد، که به زبان‌های کُردی، فارسی و عربی تسلط داشت، پا به میدان گذاشت و با نوشتن قدیمی‌ترین فرهنگ ‌لغت شناخته ‌شده‌ی کُردی تا به امروز، یعنی فرهنگ لغت عربی - کُردی «نوبهارا بچووکان» (= نوبهار کودکان) در سال ۱۶۸۳ میلادی (1061 ش.)، به کمک کودکان عربی‌‌‌آموز آمد.

برای احمد خانی اهمیت تعلیم و تربیت بنیادی کودکان تا بدان‌جا بوده است که خود با هدف آموزش و پرورش اصولی کودکان، در منطقه‌ی بازید، مدرسه‌ای برای کودکان راه‌اندازی می‌کند و در آن به آموزش علوم دینی به آنان می‌پردازد. او اهمیت آموزش و پرورش کودکان را در یک رباعی چنین بازگو کرده است:

«کودکانند امید و آیین جهان

اعمال بزرگان همه را هیچ بدان

هرگاه که خواهی سخنش آموزی

از یاد مبر مهر و امید و احسان»

در واقع احمد خانی با نوشتن نوبهارا بچووکان (نوبهار کودکان) در قالب شعر، و به زبان ملت خود یعنی کُردی‌، توانسته است افزون بر آن که به آموزش و تحصیل نوآموزانش کمک شایانی کند، زبان کردی را به میدان آموزشی و تحصیلی وارد کند و حیات دوباره‌ای به این زبان ببخشد.

خانی در جایگاه نویسنده، شاعر و فیلسوف کُرد، افزون بر گردآوری فرهنگ واژگان نوبهارا بچووکان، سراینده‌ی «مِم و زین»، یکی از برجسته‌ترین داستان‌های عاشقانه کُردی است و به دلیل سرودن این مجموعه و به‌کارگیری درون‌مایه‌ی ملی در شعرهایش، در ادبیات کُردی جایگاه ویژه‌ای دارد. خانی در پیش‌گفتار فرهنگ لغت نوبهار کودکان به‌روشنی نوشته است که او این کتاب را نه برای بزرگ‌سالان، بلکه برای کودکان کُرد کرمانج نوشته‌ است.

نوبهارا بچووکان به شکل نظم پدید آمده و از یک پیش‌گفتار و سیزده بخش تشکیل شده است. سرآغاز و پایان این واژه‌نامه، در قالب مثنوی و یازده بخش دیگر آن در قالب غزل سروده شده است. احمد خانی در این کتاب از نوزده بحر عروضی مختلف استفاده کرده که مناسب شعر کلاسیک کُردی بوده و شامل: رجز، هزج، رمل، بسیط، متقارب و... است.

خانی کتاب فرهنگ نوبهارا بچووکان را با دو ساختار عربی ـ کُردی و کُردی ـ عربی فراهم کرده است، و زبان اصلی او برای روایت متن کتاب، زبان کُردی بوده است.

این کتاب در سال ۱۳۶۷ از سوی «انتشارات صلاح‌الدین ایوبی» با مقدمه‌ای از «پرویز جهانی» در ایران و با شمارگان ۳۰۰۰ نسخه، منتشر شد و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت.

مهم‌ترین دلایل اهمیت فرهنگ نوبهارا بچووکان در ادبیات کُردی:

ـ تابوشکنی در تدوین کتاب برای کودکان طبقات فرادست جامعه و توجه به همه‌ی کودکان جامعه برای نخستین‌بار. با توجه به آن که تا آن زمان تنها به کودکان پادشاهان و فرمانروایان توجه شده است. احمد خانی به‌روشنی در پیش‌گفتار فرهنگ نوبهارا بچووکان نوشته است که این کتاب را نه‌تنها برای کودکان صاحبان قدرت، بلکه برای همه‌ی کودکان کُرمانج نوشته است.

ـ نخستین فرهنگ آموزشی واژگان برای کودکان؛

ـ نخستین فرهنگ کُردی - عربی برای کودکان؛

ـ نخستین کتابی که تمرکز جدی بر عروض داشته است؛

ـ روش آموزش واژه‌ها در این فرهنگ، آموزش از واژگان آسان به سخت و آشنا به ناآشنا بوده است؛

ـ توجه به روش پداگوژیکی در تدوین کتاب برای کودکان.

سرآغاز کتاب فرهنگ واژگان نوبهارا بچووکان

«به نام خداوند بزرگ و مهربان که سرآغاز هر علمی خداوند علیم است. حمد و سپاس خداوندی را که آفریننده‌ی مهربانی است که توان فصاحت و بلاغت در زبان را به انسان ارزانی داشته است و درود بر پیامبرمان که اگرچه اُمی بودند اما عرب و فارس و ترک از او پیروی کردند. پس از حمد و سپاس خدای بزرگ اعلام می‌کنم که احمد خانی این فرهنگ لغت را پدید آورده و عنوان آن را نوبهار کودکان گذاشته است که نه‌تنها برای کودکان صاحبان قدرت بلکه برای همه‌ی کودکان کرمانج نوشته شده است تا همان‌طور که قرآن را خواهند آموخت از دانش‌های دیگر نیز بی‌نصیب نشوند و باسواد شوند. برای همین کتابی سرشار از دانش‌ گوناگون به آن‌ها هدیه کرده‌ام. کودکان ملائک هستی‌اند که هر قدر بیش‌تر مطالعه کنند دروازه‌های ذهن‌شان بازتر شده و کم‌تر آسیب بدنی و ذهنی خواهند دید. امید که کودکان به جان من دعا کرنند و پس از مرگم فاتحه‌ای برایم بخوانند.»

نمونه‌ای از نظم فرهنگ نوبهارا بچووکان:

«(شاب) جه‌وانه (هرم) پیره

(قوس) که‌وانه (سهم) تیره

(مخاط) چلمه (لعاب) لیکه

(لقمه) پاروو (لبنه) تیکه

(صلاه) نویژه (اذان) بانگ

(سنه) ساله (شهر) مانگه

(نهار) روژه (لیل) شه‌وه

(نوم) نوستنه (رویا) خه‌وه» (ص 18)

ترجمه‌ به فارسی:

(شاب) جوان (هرم) پیر است

(قوس) کمان (سهم) تیر است

(مخاط) آب بینی (لعاب) آب دهان است

(لقمه) پارو (لبنه) لقمه است

(صلاه) نماز (اذان) اذان است

(سنه) سال (شهر) ماه است

(نهار) روز (لیل) شب است

(نوم) خوابیدن (رؤیا) خواب است

در سنجش میان دو کتاب فرهنگ واژگان نوبهارا بچووکان و نصاب الصبیان به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

1. هدف از تألیف دو کتاب

ابونصر فراهی در مقدمه‌ی كتاب خود می‌نويسد:

«صبيان را پيش از تعليم لغت، رغبت می‌افتد به خواندن اشعار فارسی، چون خوش آمدن شعر، طبع‌های موزون را غريزی است و تعلم لغت، كليد همه‌ی علم‌هاست. قدری از وی به شعر كردم تا بی‌تكلف ياد گيرند و»... .

احمد خانی هدف خود را از تألیف فرهنگ نوبهارا بچووکان، کمک به کودکان در یادگیری قرآن به‌روشی ساده و آسان نوشته است تا در این راه‌ دچار هیچ رنج و زحمت طاقت‌فرسایی نشوند. خانی امیدوار بوده است تا این فرهنگ راهنمای نظری کودکان در وجه دینی باشد و نقش خود را به‌عنوان یک رهبر معنوی برای کودکان ایفا کند، تا آن‌ها با آموختن آموزه‌های دینی در زمان حال، زندگی سعادتمندی در آینده داشته باشند.

2. دلایل نام‌گذاری دو کتاب

فراهی در مقدمه‌ی كتاب خود می‌نويسد:« چون دويست بيت آمد آن را نصاب الصبيان نام كرديم».

خانی بر این باور بوده است که بهار، سرآغاز زندگی طبیعت است و کودکی، سرآغاز زندگی انسان. او عنوان نوبهار را به این دلیل برگزیده تا علاوه بر تأکید بر اهمیت کودکی، این اندیشه را ترویج دهد که نوشتن کتاب برای کودکان و خواندن به زبان مادری از سوی آن‌ها، سرآغاز زندگی دوباره‌ی کودکان است.

3. چگونگی پدیدآمدن دو کتاب

احمد خانی مؤلف نوبهارا بچووکان، با توجه به درک ضرورت وجود فرهنگ لغت عربی ـ کُردی، بدون توصیه‌ی حکومت حاکم به نوشتن این اثر همت کرده است، اما ابونصر فراهی به فرمان نظام‌المُلک حسن، وزیر بهرام‌شاه، فرهنگ نصاب الصبیان را نوشته است.

4. موقعیت تاریخی و سیاسی تألیف دو کتاب

ابونصر فراهی در دوره‌ای از تاریخ نصاب ‌الصبیان را به زبان فارسی نوشته که این زبان، زبان رسمی کشور بوده و فضای فرهنگی و سیاسی اجتماعی موجود از گسترش آن پشتیبانی می‌کرده است، در حالی که احمد خانی در برهه‌ای از زمان نوبهارا بچووکان را به کُردی کرمانجی نوشته است که کُردها به‌عنوان یک ملت از سوی نظام سیاسی امپراتوری عثمانی انکار می‌شد و برای زبان کُردی هیچ موجودیتی قایل نبودند. خانی با نوشتن این فرهنگ، علاوه بر وجه آموزشی آن برای کودکان، بر نوعی از خودآگاهی ملی و ناسیونالیسم نیز تأکید داشته است.

5. موضوع‌های آمده در دو کتاب

در منظومه‌ی نصاب الصبیان برای هر واژه‌ی عربی یا چند مترادف عربی، یک واژه‌ی فارسی یا مترادف آن آورده شده است. مصنّف همچنین نام ماه‌های عربی، ایرانی، رومی و ترکی، و اطلاعاتی درباره‌ی موضوع‌هایی همچون زنان پیامبر و فرزندان او، دوازده امام و مانند این‌ها را نیز در آخر کتاب خود به نظم درآورده است. در نوبهارا بچووکان نیز افزون بر آوردن معنای کردی کرمانجی برای هر واژه‌ی عربی، بخش نخست کتاب به اطلاعاتی درباره‌ی خدا، پیامبر، خلفای راشدین، صحابه و اهل بیت پیامبر اختصاص داده شده است.

6. گستره‌ی مخاطبان دو کتاب

خانی در پیش‌گفتار کتاب نوبهارا بچووکان، به‌روشنی عنوان کرده است که او این کتاب را نه برای بزرگ‌سالان، بلکه برای کودکان کرد کرمانج نوشته، و از آنان خواسته است تا با کمک این فرهنگ لغت، قرآن را به‌خوبی و بدون اذیت و زحمت بیاموزند، و پس از فراگیری قرآن، به جان او دعا کنند و برای روحش فاتحه بخوانند. اما در نصاب الصبیان این تأکید روی مخاطب کودک به چشم نمی‌خورد. همین توجه ویژه‌ی احمد خانی به کودکان است که در تاریخ ادبیات کردستان جایگاه خاصی را به‌عنوان نخستین اندیشمند کرد به او داده است.

7. شرح نویسی بر دو کتاب

بر نصاب الصبیان شرح‌های بسیاری نوشته شده است، مانند شرح «ریاض الفتیان» ابن حسام در نیمه‌ی نخست سده‌ی هشتم هجری، یا شرح «رافع النصاب» احمد بن الفقیه (۸۱۸)، و یا «کنزالفنون» نوشته یک دانشمند در هند، در سده‌ی یازدهم هجری قمری.

بر نوبهارا بچووکان نیز چند شرح و معرفی کوتاه نوشته شده است که از میان آن‌ها به معرفی پرویز جهانی در پیش‌گفتار این کتاب در سال ۱۳۶۷، شرح و معرفی «قدری یلدریم» در پیش‌گفتار این کتاب در انتشارات اوستا در استانبول در سال 2015، می‌توان اشاره کرد.

8. پیشینه

پیش از کتاب نصاب الصبیان، كتاب‌هاي ديگري به نام نصاب وجود داشته است، همچون «نصاب الفقيه» نوشته «طاهر بن احمد بخاري» (سال ؟؟؟) و «نصاب الاخبار» از امام الحرمين سراج‌الدين (1031 ق)؛ اما پیش از کتاب نوبهارا بچووکان، هیچ فرهنگ لغتی در این باره وجود نداشته و احمد خانی پیش‌گام فرهنگ‌نویسی ویژه برای کودکان کُرد بوده است.

9. ترویج و گسترش دو کتاب

کتاب نصاب الصبيان از هنگام تأليفش با اقبال روبه‌رو شده و در مدت ۶۵۰ سال، يعني از میانه‌ی سده هفتم تا سال‌های آغاز سده چهاردهم هجری قمری، در حوزه‌ی نفوذ و رواج زبان فارسي به‌عنوان كتاب درسي، از ايران تا هندوستان و آسياي صغير، استفاده شده است. اما کتاب نوبهارا بچووکان، با وجود ویژگی‌های منحصر به‌فرد، به دلیل ممنوعیت زبان کُردی و پراکندگی کردها در چهار کشور از جهان هیچ گاه از چنین موقعیتی در زمینه‌ی گسترش و استقبال رسمی برخوردار نبوده است.

10. تعداد ابیات در دو کتاب

تعداد ابيات نصاب الصبيان را متفاوت ذكر كرده‌اند، ولی به دلايل زير اين منظومه ۲۰۰ بیت بوده است:

الف: چلبی در «كشف الظنون» تعداد ابيات را ۲۰۰ بيت دانسته است.

ب: در مقدمه‌ی قديمی‌ترين نسخ خطی نصاب، تعداد ابيات‌ آن ۲۰۰ بیت ذکر گرديده است.

ج: صاحب كنز الفنون، يكي از شرح‌های قديمی نصاب، در ديباچه‌ی آن می‌نويسد:

«گر طلبي مُجمل ابيات آن

در ورق فرد فقط (ر) بخوان».

تعداد ابیات نوبهارا بچووکان، علاوه بر ۱۴ بیتی که در پیش‌گفتار آن آمده، ۲۰۱ بیت است.

11. روش مؤلفان دو کتاب

روش فراهی در سرودن نصاب الصبيان چنین بوده است:

یک. اگر واژگان و معانی آن‌ها پشت سر هم، در وزن گنجيده شده باشد، بدون هيچ كلمه‌ی اضافی آن‌ها را منظوم كرده است: فخذ: ران، عقب: پاشنه، رجل: پا.

دو. سراینده گاهی برای تكميل وزن، از حروف ربط، فعل‌های ربطی، ندا و... بهره برده است:

«سقر دوزخ و نار آتش ولی كه

جنت بهشت آخرت آن‌سراي

اله است والله و رحمان خدای».

سه. گاهی واژه و معنای آن به شکل پرسش و پاسخ آمده است:

«عقرب چه؟ كژدم است

و حمه زهرش، ابره نيش».

چهار. سراینده گاه چند واژه‌ی هم‌معنا را پیاپی می‌آورد، سپس معنی آن‌ها را می‌گوید:

«يد و جارحه: دست.

یا عضب و صارم: تيغ»

پنج. گاه واژه و معنای آن به صورت لف و نشر مرتب می‌آيد:

«نحاس و صفر: مس و روی»

شش. گاه براي يك واژه دو معنا می‌آورد:

«رحم: قرابت و زهدان بود»

هفت. گاه مفهوم واژه در جمله‌ای بيان می‌شود:

«سوار دست و رنجن چو پاي را خلخال»

يعني پاي و رنجن خلخال باشد.

هشت. در پایان منظومه‌ی نصاب برخي اطلاعات تاريخي، نجومی، دينی و پزشكی به نظم درآمده است. مانند: نام همسران و فرزندان پيامبر (ص)، اسامي عشره‌ی مبشره، نام قلعه‌های خيبر، نام ماه‌های فارسی و رومی، نام برخی دردها و... .

احمد خانی در فرهنگ نوبهارا بچووکان، به روش‌های زیر عمل کرده است:

- در آغاز هر بخش، وزن و بحر اشعار آن بخش را به‌روشنی آورده است. برای نمونه:

«مه فاعیلون فه‌عولوون، مه‌فاعیلون فه‌عولوون

چ خوه‌ش وه‌زنه ببیتن (هزج مکفووف و محزووف)»

- اگر واژگان و معانی آن‌ها پی در پی در وزن گنجانيده شده باشد، بدون هيچ واژه‌ی اضافی، آن‌ها را به نظم درآورده است:

«هاتم (اتیت)، (اءتی) وی هات، (اتی)، (ایت) وه‌ره

(أتیت) من دا، (خذ) بگر، (ارجع) فه‌گه‌ر، (اذهب) وه‌ره»

- گاهی برای تكميل وزن حروف ربط، فعل‌های ربطی، ندا و... به‌کار رفته است:

«(شمل) به‌لاف بوونه، هه‌م فیک که‌تنه، (شمله) به‌ره

(زربی) مافوره، هه‌م (طنفسه) یه‌ی باخه‌به‌ره»

- گاهی واژه و معنی آن به صورت پرسش و پاسخ آمده است:

«(ابن) کوره، (بنت) کچه، (صهره) خه‌زووره، (مامه) عه‌م

(عمت) مه‌ته، (عمامه) شاش، (جده) چییه؟ خوه‌پیره‌دا»

- گاهی چند واژه‌ی هم‌معنا را پیاپی می‌آورد و سپس معنی آن‌ها را ذكر می‌كند:

«(زوج) و (رجل) چ میر و ژن (مرآت و زوجت و نساء)

(والد) بابه، (والده) دایه، (شفیق و اخ ) برا

- گاه واژه و معنای آن به‌صورت لف و نشر می‌آيد:

(اسفار) و (زبر) هه‌ر دوو جه‌معی کتیبانن

(مرقوم) وه‌کی (مکتوب)، (مزبوور)ه نویسایی

- گاه برای يك واژه دو یا چند معنای می‌آورد:

«(جایثه) ترس و (صاعقه) ده‌نگ و برووسک و بیهیشی»

- گاه برای دو یا چند واژه‌ی عربی یک معنا در زبان کردی آورده است:

«(طود) و (جبل)، (طور) هه‌ر سی چیانه»

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که هم فرهی و هم خانی هر دو از یک روش تقریباً همانند پیروی کرده‌اند.

12. تقلید از دو کتاب

پس از نصاب الصبیان تقلیدهای بسیاری از آن شده که از مشهورترین آن‌ها «زهرة الادب» در لغت عربی به فارسی است.
از نوبهارا بچووکان نیز تقلیدهای بسیاری انجام گرفته که مشهورترین آن‌ها «فرهنگ لغت عربی ـ کردی احمدی» است که «شیخ معروف نودهی»، 100 سال پس از خانی آن را نوشته است.

پس از مرگ احمد خانی در سال ۱۷۰۷ در شهر دغو بایزید ترکیه، افراد دیگری کوشش داشته‌اند با پیروی از روش او، فرهنگ لغت دیگری بنویسند. شیخ معروف نودهی ( ۱۷۵۳ – ۱۸۳۸ م.) از جمله‌ افرادی است که پس از خانی، «فرهنگ لغت عربی ـ کُردی را برای پسرش «شیخ احمد سلیمانی» و دیگر کودکان و نوآموزان نوشته است. هدف نودهی از تألیف این کتاب، آمورش آسان زبان عربی به کُرد زبانانی است که به کُردی سورانی گفت‌وگو می‌کنند و در یادگیری زبان عربی می‌کوشند.

نودهی نیز همچون خانی، کتاب فرهنگ احمدی را به زبان نظم سروده است و تاکنون، یکی از منابع معتبر و شناخته شده برای یادگیری و خواندن عربی‌ برای کُردها به‌ویژه فقها است.

این فرهنگ ‌لغت ۷۰ صفحه‌ای، در سال ۱۳۷۹ از سوی «نشر کردستان» در سنندج بازنشر شده است.

«در این رساله به کُردی ‌زبان

زبان عرب را کرده‌ام بیان

تا که فرزندم احمد بی ‌تعب

شود دانای لغات عرب»

در ترکیه نیز که کُردها در اقلیت هستند، برای کمک به کودکان در فهم زبان ترکی، یک فرهنگ لغت ترکی ـ کُردی به‌یادگار مانده که سینه‌به‌سینه منتقل شده، اما تا کنون نویسنده‌ی آن مشخص نشده است. نمونه‌ای از نحوه آموزش زبان در فرهنگ لغت ترکی - کُردی:

(گه‌ل‌ گه‌ل) وه‌ره (گیت گیت) هه‌ره

(قاپی) ده‌ره (ئیشه‌ک) که‌ره

(سامان) کایه (ئوت) گیایه

(قوبون) مه‌هی (ئوکوز) گایه

(قوروت) که‌شکه (تولوغ) مه‌شکه

(سچان) مشکه (قوروو) حه‌شکه

مؤلف دیگری که در این زمینه فعالیت داشته، «ملا خدر رواری» (۱۷۹۵- ۱۷۳۴ م.) است که کتاب «روله بزانی» (کودکم بدان) را برای پاسخ‌گویی به نیازهای معلوماتی در حوزه‌ی دین و عرفان و با هدف آموزش اصول و فروع دین، با عنوان رساله‌ی منظوم کُردی عرفانی در باورهای دینی، به زبان کُردی هورامی تألیف کرده است. این کتاب نیز در سال ۱۳۶۹ از سوی «انتشارات حسینی نسب» منتشر شده است. نمونه‌ای از این کتاب: