مقدمه
سواد شکوفایی (Emergent Literacy) زیرساخت رشد مهارت خواندن و نوشتن است که پیش از آموزش رسمی شکل می‌گیرد. یکی از ابزارهای مهم در این مرحله، کتاب‌های تصویری و پارچه‌ای هستند که می‌توانند تجربه‌ی کودک با چاپ، تصویر، زبان و تعامل را در سال‌های نخست زندگی تقویت کنند.
در این مقاله بررسی می‌کنیم:
-
چرا کتاب‌های تصویری و پارچه‌ای اهمیت دارند؛
-
چگونه این کتاب‌ها به رشد مؤلفه‌های سواد شکوفایی کمک می‌کنند؛
-
ویژگی‌هایی که این کتاب‌ها باید داشته باشند؛
-
چالش‌ها و محدودیت‌ها؛
-
توصیه‌ها و کاربردهای عملی برای والدین، مربیان و طراحان منابع؛
-
و نگاه به پژوهش‌های بومی در زمینه کودکان فارسی‌زبان (در صورت امکان).
بخش اول: اهمیت کتاب‌های تصویری و پارچه‌ای در دوران نوزادی و نوپایی
۱. آغاز تعامل با چاپ و تصویر
حتی پیش از آن که کودک بتواند کلمه‌ای بخواند، تجربه‌ی مشاهده‌ی تصویر و تعامل با کتاب، مفاهیمی مانند «متن حامل معناست» و «تصویر نمایندهٔ چیزی در جهان واقعی است» را شکل می‌دهد. کودکان در ۱۸ ماه اول زندگی وقتی بزرگسالان همراهشان کتاب می‌گشایند و دربارهٔ تصاویر صحبت می‌کنند، درک می‌کنند که تصویر نمادی از واقعیت است. (NAEYC)
کتاب‌های تصویری ابتدایی با تصویرهایی ساده، زمینه سفید یا زمینه کم پیچیدگی، فرصت شناخت اجزای تصویر و ارتباط آن با دنیای کودکان را فراهم می‌کنند. (National Federation of the Blind)
۲. تقویت زبان، واژگان و ساختار جمله
وقتی والد یا مربی هنگام خواندن برای کودک از واژگان جدید استفاده می‌کند، کودک در معرض ساختارهای زبانی پیچیده‌تر قرار می‌گیرد؛ این امر به توسعه زبان گفتاری کمک می‌کند. (ZERO TO THREE)
کتاب‌های تصویری زمینه‌ای فراهم می‌کنند که بزرگسال بتواند دربارهٔ آنچه در تصویر می‌بیند، سؤال کند، توصیف کند، و کودک را در بازنمایی زبان درگیر سازد.
۳. زمینه‌ای برای آگاهی چاپی و آشنایی با ساختار کتاب
کتاب‌های تصویری و به‌ویژه نسخه‌های پارچه‌ای و مقاوم (کتاب‌های نرم، کتاب‌های حمام، کتاب‌های پارچه‌ای) به کودک امکان می‌دهند صفحات را وارسی کند، آن‌ها را ورق بزند و از لمس و تجربهٔ فیزیکی متن و تصویر لذت ببرد. در دستورالعمل رشد سواد دورهٔ تولد تا پنج سال، توصیه شده است «برای نوزادان کتاب‌های پارچه‌ای و مقوایی فراهم شود که بتوانند آن‌ها را لمس کنند و صفحات‌شان راحت باز شوند.» (ncchildcare.ncdhhs.gov)
کتاب پارچه‌ای یا نرم به دلیل ایمنی برای دندان زدن و بررسی با دهان، مناسب سنین پایین است. (Sanford Health News)
بخش دوم: مؤلفه‌های سواد شکوفایی که کتاب‌های تصویری/پارچه‌ای تقویت می‌کنند
برای درک نقش کتاب‌های تصویری و پارچه‌ای، باید دید چگونه این کتاب‌ها به مؤلفه‌های سواد شکوفایی یاری می‌رسانند:
|
مؤلفه سواد شکوفایی |
نقش کتاب تصویری / پارچه‌ای |
|---|---|
|
زبان گفتاری / واژگان |
تصویرها فرصت توصیف و بحث ایجاد می‌کنند و کودک را با واژگان جدید مواجه می‌سازند. |
|
آگاهی چاپی / مفاهیم چاپ |
کودک می‌آموزد کتاب دارای صفحات است، ترتیبی دارد، و نمادهایی در آن معنی دارند. |
|
آگاهی صوتی / درک ساختار زبان |
هنگام بلندخوانی، ریتم، قافیه، صداسازی و الگوی زبانی در متن کتاب نمایان می‌شود. |
|
شناخت حروف و ارتباط حرف-صدا |
در نسخه‌های تصویری ساده و مناسب سن، ممکن است حروفی محدود در متن وجود داشته باشد که کودک کم‌کم با آن‌ها آشنا شود. |
|
انگیزه خواندن |
کتاب‌هایی که جذاب‌اند (لمسی، با رنگ و تصویر زیبا، با المان‌های تعاملی) کودک را تشویق می‌کنند به کتاب دست بزند و با آن تعامل کند. |
|
تعامل مشترک (بزرگسال–کودک) |
کتاب تصویری زمینه‌ای برای گفت‌وگو، سؤال، کشف مشترک و همراهی بزرگسال فراهم می‌آورد. |
پژوهش «Ready for Read‐Alouds: 10 Practices for Book-Sharing with Infants and Toddlers» تأکید می‌کند که شیوه به‌اشتراک گذاری کتاب (book-sharing) با نوزادان و نوپایان باید تعاملی و فرصت‌زای باشد تا مهارت‌های زبانی و سواد اولیه رشد یابند. (Ila Online Library)
یکی از پژوهش‌های جدید نشان داده است که افزودن ویژگی‌های لمسی (touch-and-feel) در کتاب‌های تصویری باعث بهبود یادگیری واژه‌های جدید در نوزادان می‌شود. (ScienceDirect)
همچنین مطالعه‌ای نشان داده است که استفاده از کتاب‌های بدون متن (wordless picture books) می‌تواند به کودکان کمک کند داستان را با تصویر بازنمایی کنند، ساخت روایت ذهنی بسازند و ارتباط بین تصویر و معنا را درک کنند. (writebrainbooks.com)
بخش سوم: ویژگی‌های مطلوب کتاب‌های تصویری و پارچه‌ای برای نوزادان و نوپایان
برای آن که این کتاب‌ها اثربخش باشند، لازم است ویژگی‌هایی را دارا باشند:
الف) استحکام و ایمنی
-
صفحات مقاوم (پلاستیکی، فیبر ضخیم، لبه‌ی دوخته شده) تا در اثر جویدن یا له شدن آسیب نبینند. (ncchildcare.ncdhhs.gov)
-
استفاده از کتاب پارچه‌ای یا نرم برای رده‌های سنی پایین تا کودک بتواند آن را با دهان لمس کند بدون آسیب. (Sanford Health News)
-
اجتناب از قطعات کوچک جداشدنی که بلعیده شوند.
ب) سادگی تصویر و تضاد رنگی
-
تصویرهایی با اشکال ساده، خطوط واضح و تضاد رنگی خوب برای جذب توجه کودک
-
زمینه‌ی ساده و محدود کردن تعداد عناصر پیچیده در صفحه
-
تمرکز روی اشیاء آشنا به کودک (اسباب‌بازی، حیوانات ساده، اشیاء روزمره)
ج) تعامل لمسی و ویژگی‌های چندحسی
-
پوشش‌های لمسی (بافت‌های مختلف، پارچه‌ای، زبری/نرمی)
-
عناصر “لمس کن / بزن” (touch-and-feel)
-
اجزای قابل حرکت (flaps)، پنجره‌های کوچک، قسمت‌های بلند شونده
پژوهش نشان داده است که ویژگی‌های لمسی می‌توانند به کودک کمک کنند واژه‌ها را بهتر یاد بگیرد. (ScienceDirect)
د) طراحی برای مشارکت بزرگسال–کودک
-
فضاهای کافی برای گفت‌وگو دربارهٔ تصاویر
-
تصاویر باز و داستان‌نما که امکان پیشبینی و تعمیم را دارند
-
در نسخه‌های بدون متن، تصاویری که مسیر روایی در ذهن ایجاد می‌کنند (writebrainbooks.com)
-
صفحات با ترتیب منطقی و ناملموس بودن جهت کتاب: کودک کم‌کم با نظم صفحات، جهت خواندن (مثلاً از چپ به راست در زبان فارسی یا انگلیسی) آشنا شود
هـ) طول مناسب و ساده بودن متن
-
برای نوزادان، ترجیحاً کتاب‌هایی با متن بسیار کم یا بدون متن
-
برای نوپایان، جملات کوتاه، کلمات قابل پیشبینی و ریتمیک
-
تکرار واژگان کلیدی در کتاب‌های تصویری برای تقویت حافظه واژگان
بخش چهارم: چالش‌ها، محدودیت‌ها و ملاحظات
۱. خطر زیاده‌روی در تمرکز بر کتاب
اگر والد یا مربی فقط به خواندن متن کتاب اکتفا کند بدون تعامل، تأثیر آن کمتر خواهد بود. مشارکت و گفت‌وگو اهمیت دارد. (مطالعهٔ book-sharing تأکید بر تعامل دارد) (Ila Online Library)
۲. محدودیت در تأمین منابع
در بسیاری از محیط‌ها، دسترسی به کتاب‌های با کیفیت، پارچه‌ای یا چندحسی محدود است، مخصوصاً در جوامعی با منابع مالی یا زیرساختی محدود.
۳. تفاوت‌های زبانی و فرهنگی
تصاویر و مفاهیم باید با تجربه‌ها و زمینه‌های فرهنگی کودک همخوان باشند. تصویر حیوان یا شیئ ناشناخته ممکن است ارتباطی برای کودک ایجاد نکند. طراحی کتاب مناسب فرهنگ محلی حیاتی است.
۴. همخوانی با زبان نوشتاری
اگر زبان نوشتاری کودک زبانی با جهت نوشتاری متفاوت یا ساختار متفاوت باشد، باید طراحی کتاب تصویری و ترتیب صفحات را متناسب با آن زبان رعایت کرد.
۵. محدودیت شناختی کودک
کودک نوزاد هنوز توان شناختی محدودی دارد؛ نباید انتظار داشت که همهٔ ویژگی‌های کتاب را بفهمد، بلکه تعامل ساده و مناسب سن کافی است.
بخش پنجم: توصیه‌های عملی برای والدین، مربیان و طراحان
برای والدین و مراقبان
-
شروع زودهنگام
حتی از چند ماهگی، کتاب پارچه‌ای ساده را در دسترس کودک قرار دهید و همراه با او ورق بزنید. -
گویا و توصیفی گفتگو کنید
هنگام نگاه کردن به تصویر، به کودک بگویید چه می‌بینید، صدا بدهید، سؤال کنید («این چیه؟»، «کجا رفت؟») -
تعامل و مشارکت دهید
اجازه دهید کودک نیز صفحات را لمس کند، ورق بزند یا کتاب را در دست بگیرد؛ بزرگسال باید مراقب و همراه باشد نه منفعل. -
تکرار و استمرار
یکی از عوامل مؤثر در یادگیری، تکرار است. خواندن مکرر همان کتاب برای کودک حس آشنایی و تسلط روانی ایجاد می‌کند. -
تنوع در کتاب‌ها
از کتاب‌هایی با تصاویر متنوع، کتاب‌های بدون متن، کتاب‌های لمسی، کتاب‌های پارچه‌ای و کتاب‌هایی با جلوه‌های چندحسی استفاده کنید. -
توجه به علایق کودک
اگر کودک به حیوانات یا اشیاء خاص علاقه دارد، کتاب با آن موضوعات انتخاب کنید تا انگیزه تعامل بیشتر شود.
برای مربیان و مراکز مراقبتی
-
فراهم کردن مجموعه‌ای از کتاب‌های تصویری و پارچه‌ای در فضاهای کودک
-
زمان روزانه برای «بلندخوانی مشترک» به همراه فعالیت گفت‌وگو
-
آموزش مربیان به شیوه‌های مشارکتی کتاب‌خوانی و تعامل با کودک
-
انتخاب کتاب‌های مناسب سن و فرهنگ محلی
-
طراحی کتاب‌خانه‌های کودکانه با دسترسی آسان به کتاب
برای طراحان و ناشران کتاب کودکانه
-
توجه به استحکام، ایمنی و دوام کتاب
-
استفاده از مواد قابل شست‌وشو (برای کتاب‌های پارچه‌ای)
-
تصویرسازی ساده با تضاد رنگی مناسب
-
افزودن عناصر لمسی یا تعاملی بدون پیچیدگی زیاد
-
توجه به فرهنگ بومی در طراحی موضوع و تصویر
-
نسخه‌های چند زبانه یا تلفیقی با زبان محلی کودک
بخش ششم: نمونه‌های برجسته و موردکاوی
-
برخی کتاب‌های پارچه‌ای حمامی یا نرم که برای نوزادان طراحی شده‌اند، با صفحات بادشده و اجزای لمسی برای کشف بویژه هنگام حمام توصیه شده‌اند. (Sanford Health News)
-
کتاب‌های تصویری معروف مانند The Very Hungry Caterpillar که نسخه‌های مقوایی مقاوم دارند، نمونه‌ای از طراحی مناسب برای کودکان نوپا هستند. (Wikipedia)
-
در محیط کتابخانه‌ها، توصیه می‌شود که مجموعه‌ای از کتاب‌های تصویری متناسب با مدل‌های توسعه سواد فراهم شود. (Chapel Hill Public Library)
-
مطالعه‌ای روی ویژگی‌های لمسی در کتاب‌های تصویری نشان داد که افزودن بافت‌ها به صفحات، میزان یادگیری واژگان جدید را در نوزادان افزایش می‌دهد. (ScienceDirect)
بخش هفتم: افق پژوهش و ضرورت مطالعات بومی
در زمینه کودکان فارسی‌زبان، مطالعات کمی موجود است که به‌طور اختصاصی به نقش کتاب‌های تصویری و پارچه‌ای در سواد شکوفایی پرداخته باشند. بنابراین:
-
انجام پژوهش‌های تجربی بومی با کودکان فارسی‌زبان برای بررسی اثر کتاب‌های تصویری / پارچه‌ای بر رشد زبان، آگاهی چاپی و انگیزه؛
-
طراحی کتاب‌های تصویری متناسب با فرهنگ فارسی (با نمادها، حیوانات، اشیاء نزدیک به تجربه کودکان ایرانی)
-
مقایسه تأثیر انواع کتاب‌ها (پارچه‌ای، لمسی، بدون متن) در کودکان فارسی‌زبان
-
بررسی دسترسی کتاب در خانواده‌ها و مراکز پیش‌دبستانی ایران و رابطه آن با سواد شکوفایی
جمع‌بندی
کتاب‌های تصویری و پارچه‌ای، به ویژه آن‌هایی که طراحی هوشمند دارند، نقش مؤثری در پایه‌ریزی سواد شکوفایی نوزادان و نوپایان دارند. آن‌ها زمینه‌ای فراهم می‌آورند تا کودک با تصویر، نماد، زبان و تعامل با بزرگسالان آشنا شود. برای اینکه این تأثیر بهینه باشد، باید طراحی کتاب‌ها به لحاظ استحکام، سادگی، تعامل جنسی متناسب، و تطابق با فرهنگ بومی رعایت شود.
