خواندن با تکیه بر تصویر؛ نخستین گام در مسیر سواد شکوفایی کودک

چکیده

پیش از آنکه کودک بتواند واژه‌ها را بخواند، می‌تواند معنا را در تصویر ببیند.
«خواندن با تکیه بر تصویر» یکی از نخستین تجربه‌های کودک در مسیر سواد شکوفایی (Emergent Literacy) است که از طریق مشاهده، حدس‌زدن و روایت بر پایه‌ی تصاویر کتاب، مهارت درک، پیش‌بینی و بیان زبانی او را پرورش می‌دهد.

تعریف و ویژگی‌های مدل

در این مدل، کودک بدون تمرکز بر متن نوشته‌شده، از راه نگاه‌کردن به تصاویر کتاب، داستان را حدس می‌زند یا روایت می‌کند.
والد، مربی یا کتابدار، نقش راهنما دارد؛ او کتاب تصویری را ورق می‌زند و با طرح پرسش‌هایی ساده، کودک را به گفت‌وگو و تخیل دعوت می‌کند.

در پژوهش‌های مربوط به Picture Walk (Nikolajeva & Scott, 2001; Meek, 1991)، این روش به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین مراحل پیش‌خواندن معرفی شده است. کودک در این فرایند، یاد می‌گیرد که تصاویر نه‌تنها زیبایی دارند بلکه حامل پیام‌اند — و این گام نخست در جهت کشف «رابطه‌ی متن و معنا» است.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

مطالعات حوزه‌ی Emergent Literacy نشان می‌دهد که در سال‌های نخست زندگی، کودکان معنا را از نشانه‌ها، رنگ‌ها و روابط تصویری استخراج می‌کنند (Snow, 1998).
بنابراین، خواندن با تکیه بر تصویر موجب می‌شود:

• درک بصری و دید تحلیلی کودک رشد کند.

• کودک پیش‌بینی و استدلال را تمرین کند («بعد چه می‌شود؟»).

• مهارت روایت شفاهی و استفاده از واژگان توصیفی تقویت شود.

• خودباوری زبانی در کودک ایجاد شود؛ چون بدون نیاز به دانستن حروف، «می‌تواند بخواند».

• زمینه‌ی پیوند عاطفی میان کودک و بزرگسال شکل بگیرد.

پشتوانه علمی و منابع معتبر

در کتاب How Picturebooks Work نوشته‌ی Maria Nikolajeva و Carole Scott، تصویر نه‌فقط مکمل متن بلکه زبانی مستقل معرفی می‌شود. نویسندگان تأکید می‌کنند که کودک با نگاه به تصویر، همانند خواندن متن، «فرآیند تفسیر» را تجربه می‌کند.

Margaret Meek نیز در پژوهش‌هایش درباره‌ی سواد کودکی بیان می‌کند:

«پیش از آنکه کودک بخواند، از راه تصویر ساختار روایت را می‌فهمد و تفاوت میان آغاز، گره و پایان را حس می‌کند.»

در چارچوب‌های آموزشی یونسکو و OECD درباره‌ی سواد شکوفایی، خواندن تصویری به‌عنوان مرحله‌ای ضروری برای آماده‌سازی ذهن کودک برای درک روایت و مفاهیم زبان نوشتاری معرفی شده است (UNESCO, Early Childhood Literacy, 2018).

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه:

• والد کتاب تصویری را (با یا بدون متن) انتخاب می‌کند و کنار کودک می‌نشیند.

• صفحه‌ی نخست را نشان می‌دهد و می‌پرسد:
  «به نظرت اینجا چه اتفاقی می‌افتد؟»

• هر بار یک صفحه را مرور می‌کند و با توجه به پاسخ کودک گفت‌وگو را ادامه می‌دهد.

• پس از پایان کتاب، والد و کودک درباره‌ی کل داستان صحبت می‌کنند: «کدام بخش را بیشتر دوست داشتی؟ چرا؟»

  

در مهدکودک یا پیش‌دبستانی:

• مربی گروهی از کودکان را دور خود جمع می‌کند.

• کتاب را آرام ورق می‌زند و می‌پرسد:
  «چه کسی می‌داند این شخصیت چه می‌کند؟»
  «اگر جای او بودی چه می‌کردی؟»

• در پایان، کودکان می‌توانند با نقاشی، ادامه‌ی داستان را بسازند.

در کتابخانه:

• کتابدار می‌تواند «نشست کتاب‌نگری» برگزار کند؛ بدون خواندن متن، کودکان هر صفحه را تفسیر می‌کنند و حدس‌هایشان را می‌گویند.

• در مرحله‌ی بعد، متن کتاب خوانده می‌شود و کودکان تفاوت میان حدس خود و روایت واقعی را کشف می‌کنند.

  

نمونه‌ی عملی

📖 نمونه با کتاب «خرس گرسنه» (Eric Carle)

مادر و کودک کنار هم می‌نشینند.
مادر جلد کتاب را نشان می‌دهد و می‌پرسد:
«به نظرت خرس دنبال چیه؟»
کودک می‌گوید: «دنبال غذا!»
صفحه‌ی بعد، خرس در جنگل دیده می‌شود.
مادر می‌پرسد: «به نظرت کجا می‌ره؟ کیو پیدا می‌کنه؟»
کودک با هیجان حدس می‌زند و داستان خودش را می‌سازد.
در پایان، وقتی مادر متن را می‌خواند، کودک می‌فهمد بعضی از حدس‌هایش درست بوده‌اند — و احساس «من هم خواندم» در او تقویت می‌شود.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. هدف گفت‌وگو است نه پاسخ درست. اجازه دهید کودک آزادانه حدس بزند.

2. از پرسش‌های باز استفاده کنید:
   «به نظرت چرا؟»، «چه می‌شود اگر...؟»

3. به جزئیات تصویر اشاره کنید: رنگ، حالت چهره، حرکت.

4. از مقایسه بهره بگیرید: «این حیوان به چه چیزی شبیه است؟»

5. احساسات را وارد کنید: اگر شخصیت ترسیده، از کودک بپرسید: «تو هم می‌ترسی؟»

6. بعد از گفت‌وگو، متن واقعی را بخوانید تا کودک ارتباط بین تصویر و واژه را بیاموزد.

   

جمع‌بندی

«خواندن با تکیه بر تصویر» پلی است میان دنیای دیدن و دنیای خواندن.
کودک از طریق نگاه، تفسیر و گفت‌وگو، مفهوم روایت و زبان را درونی می‌کند.
این تجربه‌ی ساده اما بنیادین، بذر لذت خواندن را در ذهن کودک می‌کارد و او را برای گام‌های بعدی در مسیر سواد شکوفایی آماده می‌سازد.

منابع

• Nikolajeva, M. & Scott, C. (2001). How Picturebooks Work. Garland Publishing.

• Meek, M. (1991). On Being Literate. Bodley Head.

• Snow, C.E. et al. (1998). Preventing Reading Difficulties in Young Children. National Academy Press.

• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Policy and Practice.

• OECD (2019). Starting Strong Teaching and Learning International Survey.