تئودور سوس گیزل (Theodor Seuss Geisel)، ملقب به دکتر سوس، نقاش، کاریکاتوریست، هنرمند، فعال سیاسی، نویسنده و تصویرساز قصه‌های کودکان (۱۹۰۴-۱۹۹۱) در آمریکا است. کتاب‌های دکتر سوس یکی از شناخته‌شده‌ترین و پرطرفدارترین سری کتاب‌های کودک است که با داستان‌های ریتمیک، ابداع و به‌کارگیری کلماتی آهنگین و خیالی با کاراکترهای فانتزی و تصویرسازی‌های سورئال در سراسر دنیا بیش از ۶۰۰ میلیون بار به چاپ رسیده و چنانکه در ادامه این یادداشت خواهیم دید، نقش عمده‌ای را در علاقه‌مندی کودکان به خواندن ایفا کرده است.
دکتر سوس با ایجاد تحول در نوع نگرش به شیوه آموزش خواندن، توانست پاسخی مناسب به بحران سواد در دهه ۵۰-۶۰ میلادی در آمریکا ارائه دهد.
در یادداشت حاضر تلاش شده تا علاوه بر معرفی مختصری از دکتر سوس و فعالیت‌هایش، و با مروری بر هم‌بافت متن و تصویری و همچنین زبانی و واژگانی داستان‌های وی، دلایل این اقبال عمومی و جهانی داستان‌های سوس، و البته موفقیت این سری کتاب‌ها در فرآیندهای سوادآموزی کودکان بررسی شود.
قصه‌های دکتر سوس و زبانی که وی برای روایت قصه‌های خود به کار می‌گرفت، نه‌تنها نسل‌های متمادی کودکان و والدین را سرگرم ساخت، بلکه تحولی عظیم را در نگرش کودکان به خواندن و عادت‌ها و رفتارهای خواندن کودکان ایجاد کرد و از این طریق توانست تأثیر عمده‌ای بر شیوه آموزش و تعلیم خواندن و رویکردهای آموزشی خواندن در مدرسه به‌جای بگذارد. علاوه بر این، بسیاری از داستان‌های دکتر سوس و پرفروش‌ترینشان علی‌رغم سادگی ظاهری مختص قصه‌ها و کتاب‌های کودک، بسیار متأثر از نگاه سیاسی و اخلاقی وی و دوران جنگ جهانی دوم بوده است.
تئودور گیزل سوس، به دلیل علاقه فراوانی که به زبان انگلیسی داشت، در ابتدا در این رشته تحصیل کرد. دکتر سوس نام هنری وی بود که در دوران تحصیلش در کالج دورتموند و در آکسفورد برای خود برگزید. پس از آن، فعالیت حرفه‌ای خود را به‌عنوان تصویرگر مجله ونیتی (vanity) و بعد برای شرکت‌های تجاری آغاز نمود. در خلال جنگ جهانی دوم بود که توجه وی به سیاست جلب شد و در همان زمان وی کار در روزنامه پیام نیویورک را به‌عنوان کاریکاتوریست سیاسی آغاز کرد.
کاریکاتورهای وی در برگیرنده تمامی مضامین ضد نژادپرستی، ضد هیتلر و موسولینی و ضد جنگ بود. این مضامین را می‌توان در کتاب‌های دیگرش هم مشاهده کرد، (the 500 Hats of Bartholomew Cubbins” 1938). در خلال جنگ جهانی دوم وی در بخش انیمیشن ارتش آمریکا فیلم‌های کوتاه تولید می‌کرد که فیلم «طراحی مرگ» (the design of death) وی در سال ۱۹۴۷ جایزه فیلم مستند را از آن خود کرد.
تصویرسازی و هم‌بافت داستان‌های دکتر سوس
موجودات داستان‌های وی عموماً موجوداتی باهوش و خیالی بودند که به دلیل برخورداری از ویژگی‌های خاص فیزیکی که نقاشی‌های سورئال آن را ممکن ساخته بود، علی‌رغم شباهت‌های ظاهری، تفاوت‌های بسیاری با موجودات واقعی داشتند. تصاویر و دید هنری دکتر سوس متأثر از فعالیت‌های هنری وی در حوزه‌های مختلف نقاشی، مجسمه‌سازی و تصویرگری بوده است. می‌توان گفت که ژانر ابداعی او جایی «میان ژانر سورئال ابتدای قرن بیستم و نقاشی‌های بی‌معنای کودکانه دارد» (وب‌سایت سوس ویل) که با تخیلی ژرف خلق شده‌اند.
دکتر سوس که در روز تصویرگر و نویسنده کتاب‌های کودک بود، شب‌ها در خلق نقاشی‌های سورئال خود ممارست می‌کرد و بدین ترتیب توانست مجموعه‌ای عظیم و گران‌بها از آثار نقاشی سورئال را خلق کند که وی را بیش از پیش به یک نقاش سورئال بی‌همتای آمریکایی بدل می‌کند. نقاشی که در تصویرگری‌های خود، دقت فراوانی بر روی جزییات دارد.
علی‌رغم رکود دهه ۱۹۲۰ میلادی در آمریکا، و گران بودن هزینه‌های رنگ‌آمیزی، دکتر سوس با وسواس و دقتی خاص، از رنگ‌های متنوعی برای نقاشی‌های کتاب‌های کودک خود استفاده می‌کرد. وی جدول رنگ‌آمیزی شماره‌گذاری شده‌ای را برای نقاشی‌های خود به کار می‌گرفت تا بتواند دید خود را در هر کتاب به‌درستی منتقل کند.
برای مثال، در کتاب the cat in the hat دقت بسیاری به کار برده است تا اکثر تصاویر با رنگ‌های متنوع قرمز و آبی اشباع شوند. اغلب نقاشی‌های دکتر سوس به‌گونه‌ای است که هیجان مخلوقات داستان‌ها و حرکت آن‌ها را به‌خوبی نشان می‌دهد. وی می‌توانست به‌راحتی و با به‌کارگیری نقاشی خط داستانی را به همراه تمامی احساسات و حرکت‌های موجودات خیالی خود به‌پیش ببرد.
بااین‌حال، آنچه کتاب‌های دکتر سوس را از هر کتاب کودک دیگر منحصربه‌فرد می‌کند، ویژگی داستان‌های وی بی‌مکانی/بی‌زمانی قصه‌ها و روایت شعرگونه این قصه‌ها با به‌کارگیری واژگانی محدود است، چنانکه اکثر قصه‌های دکتر سوس تنها با به‌کارگیری ۴۰ تا ۵۰ کلمه خلق شده‌اند.
کتاب‌های دکتر سوس:
- معرفی کتاب شاه لاک پشت ها و یک قصه ی دیگر - خرید کتاب شاه لاک پشت ها و یک قصه ی دیگر
- معرفی کتاب کار زار کره و یک قصه دیگر - خرید کتاب کار زار کره و یک قصه دیگر
- معرفی کتاب امروز سی تا ببر را داغون می‌كنم - خرید کتاب امروز سی تا ببر را داغون می‌كنم
- معرفی کتاب وقتی هورتون صدای "هو" شنید - خرید کتاب وقتی هورتون صدای "هو" شنید
الفبا، واژگان، خواندن، مضامین و تفکر انتقادی
کتاب‌های داستان دکتر سوس نقش مهمی را در آموزش خواندن به کودکان در مراحل پیش‌دبستانی ایفا کرده و می‌کنند. علت اهمیت این کتاب‌ها، نه در نوع نقاشی‌ها و ارتباطی است که با کودکان برقرار می‌کند، که زبان راوی این قصه‌ها هم برای کودکان بسیار جالب و تأثیرگذار است.
کتاب‌های دکتر سوس، و البته معروف‌ترین کتابش با عنوان the cat in the hat درست زمانی وارد بازار کتاب شدند که تصور می‌شد کودکان آمریکایی علاقه‌ای به خواندن ندارند. طبق گزارش‌هایی که همان سال‌ها منتشر شد، یعنی حدود دهه ۱۹۳۰-۱۹۴۰ میلادی، کودکان آمریکایی در مقایسه با کودکان اروپایی خواندن را بسیار کندتر فرا می‌گیرند.
جان هرسی در دهه ۱۹۵۰ میلادی، مقاله‌ای را با موضوع بحران سواد در مجله لایف منتشر کرد و در آن تحلیل کرد که کتاب‌هایی که در مدارس برای تعلیم خواندن به کار گرفته می‌شوند، حاوی داستان‌هایی درباره «پسران و دختران رنگ‌پریده و بسیار تمیزی است، که به طرزی وحشتناک و غیرطبیعی مؤدب هستند» (مندز، ۲۰۰۲) و ادعا کرد که دکتر سوس یک «نابغه خلاقیت» است که شرکت‌های نشر می‌توانند برای انتشار کتاب‌هایی مفید برای مدارس از وی کمک بگیرند (همان، ۲۰۰۲).
لوییس مننذز نویسنده نیوروکر معتقد است که در آن زمان تقریباً هیچ کتاب مناسبی برای کودکان در بازار کتاب موجود نبود که کودکان بتوانند آن را بعد از مدرسه در خانه و در اوقات فراغت خود مطالعه کنند.
متون کتاب‌های داستانی بسیار قابل پیش‌بینی و پندآموز و کسالت‌بار بود. علاوه بر آن، مهم‌ترین مسئله نوع زبانی بود که در این کتاب‌ها به کار گرفته می‌شد، زبان کتاب‌های داستانی عموماً بسیار دشوار بود، بدین معنا که واژگان بسیاری داشت که از دایره واژگان کودکان بیرون بود، و کودکان نمی‌توانستند بدون کمک گرفتن از والدین و به‌تنهایی کتاب را مطالعه کرده و از آن لذت ببرند.
مضمون اصلی داستان‌ها در آن زمان هم دختر پسرانی بودند که در تعطیلی آخر هفته به مزارع می‌رفتند و در آنجا در مهمانی‌ها شرکت می‌کردند و افرادی بودند از طبقه متوسط، با سطح درآمد متوسط و بهره هوشی بسیار متوسط. خواندن این کتاب‌ها و داستان‌ها تقریباً هیچ کمکی به ایجاد علاقه به خواندن در کودکان نمی‌کرد.
زبان به کار گرفته شده در کتاب‌های داستان رایج در آن زمان، هم مسئله بسیار چالش‌برانگیز و مهمی بود که به‌روشنی موضع روش‌های آموزشی خواندن را انعکاس می‌داد. رادولف فلش، این ادعا را مطرح کرد که مشکل اصلی در نظریه آموزش خواندن در مدرسه، یعنی «نظریه تشخیص و شناسایی کلمه» (word recognition) ریشه دارد.
وی معتقد بود که این فکر که حفظ کردن کلمات می‌تواند به خواندن کمک کند، بسیار پوچ و بیهوده است چرا که کودک در مواجه با کلمات جدید هیچ منبعی ندارد که بتواند به آن رجوع کند. فلش معتقد بود که راه حل این مسئله در تغییر نظریه آموزش خواندن است، و جایگزینی تشخیص کلمه با آواشناسی. چرا که کودکان در مواجه با کلمات جدید، ممکن است خواندن را رها کنند، اما اگر تمرکز بر سطح هجایی و آوایی کلمات قرار بگیرد، کودک می‌تواند با مراجعه به ذخیره اطلاعاتی خود کلمات به‌ظاهر مشابه را به یک شیوه تلفظ کند؛ و بنابراین، روند خواندن و روخوانی به دلیل ناآشنایی کلمات متوقف نخواهد شد.
فلش فهرستی محدود به سیصد کلمه را بر این مبنا برای دکتر سوس فرستاد و از وی خواست که داستانی دراین‌باره بنویسد. آن‌طور که دکتر سوس بعدها در مصاحبه‌ها نقل می‌کند، حدود نه ماه روی این فهرست کار می‌کند و درست زمانی که می‌خواست انصراف خود را از این پروژه اعلام کند، دو کلمه hat و cat را برای عنوان داستان انتخاب می‌کند.
ویژگی عمده این داستان و داستان‌های دیگر دکتر سوس محدود بودن تعداد کلمات و تکرارپذیری بالای آن‌هاست که به کودکان این امکان را می‌دهد که بتوانند در اوقات فراغت خود به‌آسانی و بدون کمک گرفتن از والدین کتاب را بخوانند. بدین ترتیب، کتاب the cat in the hat با اقبال عمومی مواجه شد و بعدازآن همواره کتاب‌های دکتر سوس برای کودکان و همچنین والدینشان تبدیل به نقطه ارجاع شد.
برای مثال، در کتاب‌های سطح اول که پایین‌ترین سطح محسوب می‌شدند، علاوه بر کلمات که دائماً تکرار می‌شدند، بیشتر حروف اضافه «a»، «and» و «the»، «about» و «are» بودند و در سطح‌های بعدی ریتمی میان کلماتی مشابه مثل «cat» و «hat» و «make» «cake» به کار گرفته می‌شدند. نمونه بارز این تکرار ریتمیک کلمات در سطوح پایین را می‌توان در کتاب‌های hop on pop و red fish blue fish مشاهده کرد که حتی جمع بستن کلمات غیرقابل‌جمع و قابل‌جمع بستن را هم می‌شد به‌آسانی بدین شیوه تدریس کرد:
One fish,
Two fish
Red fish,
Blue fish
از طرفی، استفاده از کلمات بی‌معنا و ریتمیک هم مشخصه دیگر زبان دکتر سوس برای روایت داستان‌هاست. تا جایی که وی را استاد خلق و به‌کارگیری این نوع کلمات نامیده‌اند، چرا که وی برای حفظ ریتم موجود در داستان از این کلمات در جای جای داستان استفاده کرده است.
کریس وست بری، پروفسور روانشناسی در دانشگاه البرتا، روی پروژه‌ای مرتبط بر این مسئله تحقیق می‌کرد که افراد چگونه می‌تواند به‌سرعت زنجیره‌ای از کلمات بامعنا و یا بی‌معنا را تشخیص دهند و به این نتیجه رسید که افراد اغلب کلمات بی‌معنا و ریتمیک دکتر سوس را مثل Snunkoople به‌سرعت تشخیص داده و اغلب به آن می‌خندند و طی آزمایش‌های مختلفی که روی این موضوع انجام داد، متوجه شد که کلمات بی‌معنی و ریتمیک اغلب برای افراد حسی از خنده را به دست می‌دهند (بک ۲۰۱۵).
در آزمایش‌های بعدی معلوم شد که هر چه کلمات بی‌معنا عجب‌تر و دورتر از ترکیبات عمومی کلمه باشد، هم بسیار خنده‌دارتر است. در مورد کتاب‌های دکتر سوس، علی‌رغم بی‌معنایی، به‌واسطه تکرارپذیری خود نقش و کارکرد هم‌بافت معنایی را برای کودکان ایفا کرده‌اند. بدین معنا که به‌واسطه ضرب‌آهنگ کلمات بی‌معنا هم‌بافت معناداری خلق می‌شود که هم در کمک به شیوه تلفظ کلمات و هم در درک داستان بسیار تأثیرگذار است. در نهایت، این کلمات به‌ظاهر بی‌معنا و ریتمیک خود در طول زمان معنا و مفهومی نمادین را کسب کرده‌اند.
کتاب‌های داستان دکتر سوس، مثل کتاب «الفبای دکتر سوس»، «یک ماهی دو ماهی»، «Hop on pop»، «من می‌توانم با چشمان بسته بخوانم»(I can read with my eyes shut) و «فراتر از گور خر» در میان سری کتاب‌های دکتر سوس به‌طور خاص بر خواندن و نوشتن و دانستن الفبا تأکید داشته‌اند. کتاب الفبای دکتر سوس چنانکه از عنوانش پیداست با به‌کارگیری همان تصاویر خارق‌العاده و موجودات خیالی الفبای انگلیسی را به شکلی ریتمیک معرفی می‌کند.
و کتاب «یک ماهی دو ماهی، ماهی قرمز، ماهی آبی» هم جمع اعداد و مسائل ساده و ابتدایی ریاضی را معرفی می‌کند. کتاب لی‌لی یا Hop on pop که موقعیت قرارگیری اشیاء را به‌خوبی نشان می‌دهد. هر دوی این کتاب‌ها به شکلی گسترده به‌عنوان مطالب درسی کودکستان‌ها به کار گرفته می‌شوند و ابزار و وسائل کمک‌آموزشی بسیاری بر مبنای مفاهیم این کتاب‌ها برای کودکان طراحی شده‌اند.
بااین‌حال، کتاب «می‌توانم با چشمان بسته بخوانم» و «فراتر از گوره خر» را به جرئت می‌توان از مهم‌ترین کتاب‌هایی دانست که در زمینه اهمیت خواندن برای کودکان خلق شده است. کتاب مضامینی چون، خواندن با چشمان بسته و دشواری خواندن با چشمان باز، و یا سفر به سرزمین‌های مختلف با خواندن از جمله مضامین مهم در این کتاب‌ها هستند.
از طرفی، کتاب‌های دیگر وی مثل «یک ماهی، دو ماهی، ماهی قرمز، ماهی آبی»، «ای بی سی دکتر سوس»، و کتاب «فراتر از گور خر» سری کتاب‌هایی هستند که کاربردهای آموزشی بسیاری داشته‌اند.
کتاب فراتر از گوره خر، داستان دو دوست است، اولی تمامی حروف الفبا را و نمونه کلمات مرتبط با آن را بیان می‌کند تا به حرف آخر الفبای انگلیسی یعنی z می‌رسد، و چون به آخرین حرف از الفبا رسیده دیگر نمی‌تواند کلمه جدیدی را بیان کند. درحالی‌که، پسری را روایت می‌کند که فکر می‌کند الفبا نمی‌تواند وی را محدود کند.
در تقابل با دوست خود، با ترکیب هر کدام از الفباهای موجود باهم در چیدمان و فرم‌های مختلف، الفبای جدیدی را اختراع می‌کند که بسیار آوایی است و شکل خاص و عجیبی دارد. علاوه بر آن، صداهای این الفبای عجیب در محیط‌های مختلف و مختص به خود معنادار هستند. که این نشان‌دهنده اهمیتی است که دکتر سوس برای تعلیم و امکان فراهم آوردن محیطی جهت رشد خلاقیت کودکان قائل است.
برای مثال کتاب Daisy Head Maisy داستان دختری را روایت می‌کند که به شکلی ناگهانی گلی روی سرش رشد می‌کند، و وی را بسیار متمایز از هم سن و سال‌ها و تمامی اهالی آن شهر نشان می‌دهد. تلاش‌های اهالی شهر همه برای کندن و ریشه‌کن کردن گل از روی سرش، بی‌نتیجه می‌ماند.
به‌وضوح گل، استعاره‌ای برای تفکر متفاوتی است که در سر و ذهن آن کاراکتر شکل گرفته است و جدا کردن گل از سر دختر علی‌رغم تمامی تلاش‌های معلم، دوستان و اهالی شهر ناممکن است، نه‌تنها گل از سر دختر جدا نمی‌شود که تلاش‌های دیگران وی را بسیار آزرده‌خاطر هم می‌سازد.
هر دوی این کتاب‌ها، و شیوه‌ای که برای بیان مفاهیم به کار گرفته است را می‌توان بسیار نزدیک به پارادایم سواد انتقادی دانست که قائل به‌ضرورت آگاهی بخشی به کودکان در زمینه خواندن و تعلیم و تربیت است، و نه انتقال صرف اطلاعات و مفاهیم بدون اینکه کمترین تأثیری در شیوه تفکر کودکان داشته باشند.
با وجود اینکه دکتر سوس خود معتقد بود که داستان‌های کودکان نیازی به پیام اخلاقی ندارد، و تمامی داستان‌ها به خودی خود پیام‌های اخلاقی را انتقال می‌دهند، داستان‌های وی یکی از اخلاقی‌ترین داستان‌های جذاب برای کودکان است، چنانکه داستان «لوراکس» درباره محیط‌زیست و «هورتون صدای کسی را می‌شنود» در خصوص هویت و جامعه است.
از کتاب‌های وی فیلم‌های متعددی هم ساخته شده است مثل گربه در کلاه (the cat in the hat)، هورتون صدای کسی را می‌شوند (Horton hears a who)، کرینچ کریسمس را دزدید (Grinch Stole the Christmas)، و لوراکس (Lorax) از جمله فیلم‌هایی هستند که بر مبنای کتاب‌هایی به همین نام ساخته شده‌اند.
سالروز تولد او را به پاس خدماتش به داستان کودک روز «خواندن در سرتاسر آمریکا» (Read Across America) نام‌گذاری کرده‌اند. در این روز تمامی کتابخانه‌ها، مدارس و مراکز تعلیم و تربیت، کودکان و کتاب‌های وی را برای جشن همگانی خواندن گرد هم می‌آورند.
سری کتاب‌های دکتر سوس در ایران نیز در آموزش زبان انگلیسی در سطوح ابتدایی استفاده شده است. موسسه همراهان آفتاب به شکلی گسترده در کلاس‌های ابتدایی این موسسه و در برخی مدارس ابتدایی شهر تهران در خلال سال‌های ۱۳۸۰-۱۳۸۷ به شکلی منسجم این کتاب‌ها را ارائه کرده و بازخورد خوبی هم بین زبان آموزان از سنین مختلف پیدا کرده بود که در یادداشتی به روایت آن تجربه تدریس، هم از منظر مطالب درسی و تجربه معلم و زبان‌آموز خواهم پرداخت.