بازنمایی شخصیت‌های با نیاز ویژه در کتاب‌های کودک

پیشنهادهایی برای نویسندگان، تصویرگران و ناشران

کتاب‌ها باید بازتاب‌دهندهٔ تنوع جامعه باشند. از هر شش کودک، یک کودک نیازهای آموزشی ویژه دارد، اما بیشتر کتاب‌هایی که به کودکان ارائه می‌شود، چنین بازتابی از تنوع ندارند.

در این مقاله، راهکارهایی برای نویسندگان و تصویرگران پیشنهاد شده تا شخصیت‌های با نیاز ویژه را به شیوه‌ای واقعی، مثبت و بدون کلیشه در آثار خود بگنجانند. هدف، خلق جهانی در کتاب‌هاست که در آن وجود گوناگونی، نه استثناء، بلکه قاعده باشد.

درک درست از مفهوم نیاز ویژه

نخستین گام برای نویسنده و تصویرگر، آگاهی از الگوی اجتماعی نیاز ویژه است. این دیدگاه معتقد است که بیشتر بازدارنده‌ها، نه در خود کودک، بلکه در محیط و ساختارهای اجتماعی پیرامون او قرار دارند. برای نمونه، کودک نیاز ویژه‌ای که از صندلی چرخ‌دار استفاده می‌کند، تنها در صورتی با مشکل روبه‌رو می‌شود که ساختمان فاقد سطح شیبدار باشد.

نگاه به پروژه‌های هنری با این رویکرد، به شما کمک می‌کند تا از فرض‌های نادرست دور شوید و به جای تمرکز بر ناتوانی، به ظرفیت‌های کودک توجه کنید.

🔶 پنج اصل مهم برای گنجاندن شخصیت‌های با نیاز ویژه در داستان‌ها

1. بازنمایی واقعی، نه تحمیل شده
   شخصیت با نیاز ویژه باید بخشی عادی از داستان باشد، بدون اینکه محور اصلی روایت قرار گیرد. دلیلی ندارد که این شخصیت حتماً بر سختی‌ها غلبه کند یا نیروی خارق‌العاده داشته باشد. زندگی روزمره، سرگرمی‌ها، دغدغه‌ها و عواطف او می‌توانند پایهٔ شخصیت‌پردازی باشند.

2. پرهیز از کلیشه‌سازی
   کودک با نیاز ویژه نباید در نقش قربانی، قهرمان مقدس، یا «الهام‌بخش معجزه‌گر» ظاهر شود. اجازه دهید همانند سایر شخصیت‌ها، ضعف، قدرت، شوخ‌طبعی و تنش داشته باشد. برای مثال:

   • زیباترین دختر کلاس می‌تواند عینکی باشد یا لکنت داشته باشد.

   • ابرقهرمان داستان شما می‌تواند از سمعک استفاده کند.

3. تنوع انواع نیازهای ویژه
   نیاز ویژه تنها به صندلی چرخ‌دار محدود نمی‌شود. در داستان خود به انواع زیر نیز بیاندیشید:

   • ناشنوایی، کم‌بینایی

   • اختلال یادگیری، دیسلکسیا، ADHD

   • اختلال‌های اوتیسمی یا گفتاری

   • مشکلات سلامت روان یا صرع

   • ناهنجاری‌های ظاهری (مانند ناریختی چهره)

   همچنین بزرگ‌سالان با نیاز ویژه را فراموش نکنید—والد، معلم، پزشک، دوست یا شخصیت‌های موفقی که برای همه الگو باشند.

4. واژه‌ها مهم هستند
   زبان در حال تغییر است و برخی اصطلاحات پیش‌تر پذیرفته‌شده، امروز ممکن است ناراحت‌کننده یا ناپذیرفتنی باشند. نمونه‌هایی از اصطلاحات پیشنهادی:

   • کودک با نیاز ویژه ← به‌جای "معلول" یا "ناتوان"

   • کودک با فلج مغزی ← نه "رنج‌برده از فلج مغزی"

   • پسر با سندروم داون ← نه "پسر سندروم داونی"

5. فرضیه‌سازی نکنید؛ تحقیق کنید
   درباره نوع نیاز ویژهٔ شخصیت خود تحقیق کنید. روش‌های کمک‌گیرندگی، تجهیزات، و راهبردهایی که فرد استفاده می‌کند را بشناسید.

نکاتی برای تصویرگران

تصویرگری، ابزار نیرومندی برای بازنمایی تنوع است. برخی پیشنهادهای عملی:

• در تصاویر گروهی مانند مدرسه یا پارک، شخصیت‌هایی با سمعک، آتل، عینک، صندلی چرخ‌دار یا واکر بگنجانید.

• نشانه‌های محیطی مانند سطح شیبدار، دستگیره‌های دیواری، تابلوی بریل یا زبان اشاره را نشان دهید.

• حتی اگر شخصیت اصلی داستان نیاز ویژه ندارد، می‌توانید با نشانه‌هایی در پس‌زمینه، جامعه‌ای فراگیر تصویر کنید.

طراحی کتاب‌هایی دسترس‌پذیر برای همه

به نیازهای مخاطب فکر کنید و کتاب را طوری طراحی کنید که برای کودکان بیشتری قابل استفاده باشد:

• استفاده از فونت ساده و خوانا

• اجتناب از فونت‌های تزئینی یا دست‌نویس

• استفاده از حروف برجسته (Bold) به‌جای مورب یا زیرخط

• کنتراست مناسب میان متن و زمینه

• خودداری از قراردادن متن بر روی تصویرهای شلوغ

• استفاده از کاغذ رنگ کرم یا زرد به‌جای سفید برای کاهش خستگی چشم

نمونه‌هایی از حضور شخصیت‌های با نیاز ویژه در کتاب کودک

• در مجموعه داستان‌های سوفی اسمایلی و مایکل فورمن، شخصیت پسری با نیاز ویژه که عاشق فوتبال است، نقش مکمل دارد.

• در کتاب فرشتهٔ سوفی نوشتهٔ هیلاری مک‌کای، یکی از دوستان خانواده از صندلی چرخ‌دار استفاده می‌کند.

• ناشر برینگتون استوک، از کاغذهای زرد/کرم به‌جای سفید و فونت ویژه برای تسهیل خواندن استفاده می‌کند.