ژانر کتاب به‌سادگی روشن می‌کند که هر کتاب در کدام دسته یا زیرمجموعه قرار می‌گیرد. اگر اهل کتاب‌خواندن باشید، درباره‌ی برخی از این ژانرها شنیده‌اید.
انواع کتاب
همه‌ی کتابها در دو گروه اصلی دسته‌بندی می‌شوند: داستان و غیرداستان
داستان
کتابهای داستانی دربردارنده‌ی رخدادها و شخصیت‌های ساختگی هستند. این داستانها برگرفته از تخیل و خلاقیت نویسنده هستند و بر پایه‌ی واقعیت و زندگی واقعی نیستند.
غیرداستان
غیرداستان‌ها کتاب‌هایی درباره‌ی واقعیت هستند. برخلاف کتابهای داستانی، این کتابها بر پایه‌ی واقعیت و اطلاعات موثق نوشته می‌شوند.
افزون بر این دو گونه، کتابهای نیمه‌داستانی نیز هستند که در گروه کتابهای داستانی قرار می‌گیرند و و در کنار یک داستان ساختگی، دربردارنده‌ی اطلاعاتی واقعی نیز هستند.
ژانرهای کتابها
انواع کتاب‌هایی که در بالا گفته شد، می‌توانند به زیرگونه‌هایی تقسیم شوند. هریک از این زیرمجموعه‌ها را ژانر می‌نامند. در ادامه فهرست ژانرهای گوناگون کتابها را می‌خوانیم:
- داستان ماجراجویی: داستان‌های زیرمجموعه‌ی این ژانر، رویداد یا مجموعه‌ای از رویدادها را نشان می‌دهد که در زندگی روزمره رخ نمی‌دهد. قهرمان خطر می‌کند و برای هدف‌اش ماجراجویی می‌کند. این داستانها، پر از تجربه‌های هیجان‌انگیر و غیرمعمول هستند. طرح داستان بیش‌تر با خطر و کنش‌های فیزیکی شخصیت‌ها همراه است. این داستانها بیش‌تر آهنگ تندی دارند و این آهنگ تند داستان، معمولاً‌بخش مهمی از آن است. بیش‌تر این داستانها در دسته‌ی ادبیات واقع‌گرا قرار می‌گیرند اما برخی از آن‌ها، به خاطر رخدادهای غیرمعمول‌شان می‌توانند در دستههای دیگری مانند فانتزی و یا ادبیات علمی و تخیلی هم قرار بگیرند. به سبب ویژگی‌های این ژانر، داستان‌های کودکان، بیش‌تر ماجراجویانه هستند.
مانند: «آلیس در سرزمین عجایب»، «مجموعه نارنیا»، «هری پاتر»، «پسرک و ناخدای شجاع»، «آدم برفی و گل سرخ»، «داستانک‌های نخودی»، «مجموعه موش کتابخانه»، «مرد عنکبوتی» و «عصر یخبندان» نمونه‌هایی از داستان‌های ماجراجویی هستند.
گلچین ادبی: گلچین‌های ادبی، مجموعه‌ای از آثار مانند داستان کوتاه، شعر، مقاله، نمایش‌نامه از نویسندگان گوناگون هستند که در یک جلد منتشر می‌شوند. ویراستار یا گروهی از ویراستاران، بر پایه‌ی درون‌مایه یا موضوع مشترک، این آثار را در یک جلد گردآوری می‌کنند.
مانند: «هیچ هیچ هیچانه»، «افسانه‌های مردم دنیا» و «گزیده ادبیات معاصر»
- کلاسیک: به داستان‌هایی اشاره دارد که مهم‌ترین و تأثیرگذارترین کتابهای یک مکان و یا یک دوره‌ی زمانی باشند. داستان‌های کلاسیک هم می‌توانند در دستههای دیگری مانند افسانه و یا فانتزی قرار بگیرند. مانند: «شنل قرمزی»، «جوجه اردک زشت»، «جک و لوبیای سحرآمیز» نمونه‌هایی از داستان‌های کلاسیک کودکان هستند.
- کمیک و رمان گرافیکی: در این کتابها، نقش تصویرها به اندازه‌ی واژه‌ها مهم است و گاهی تصویرها نقش مهم‌تری از واژه‌ها دارند. در این کتابها، زنجیره‌ای از تصویرها با واژگانی اندک روایتگر داستان هستند. واژه‌ها یا در کادرها نوشته می‌شوند، یا در بالا یا پایین تصویر و یا در حباب‌هایی که گفت‌وگوها درون‌شان نوشته می‌شود. مانند: «خانه درختی»، «کله‌خرها»، «مجموعه قورتش‌بده»، «راهنمای خرابکاری»، «تام گیتس» نمونه‌ای از رمان‌های گرافیکی هستند.
- داستان کارآگاهی: همچنان که از نامش برمی‌آید، این ژانر درباره‌ی جُرم، انگیزه‌ی مجرمان و تحقیق و شناسایی جرم و مجرم است. مجموعههای «بنگاه کارآگاهی لاسه و مایا»، «کارگاه سیتو» و «کاراگاه کوفسکی» از نمونه‌های داستان‌هایی پلیسی و کارآگاهی هستند.
- نمایش‌نامه: داستان‌هایی هستند که در قالب شعر یا نثر برای اجرا نوشته می‌شوند. جایی که احساسات و اندیشه‌ها، از راه گفت‌وگوها و حرکت‌ها بیان می‌شوند. مانند: «ت مثل تئاتر»، «حکایت لوطیان مرد رند» و «این عروسک مال کیه؟»
- حکایت (فابل): روایت‌های داستانی به شکل شعر یا نثر هستند که معمولاً در آن جانوران، موجودات افسانه‌ای و گیاهان شخصیت‌های اصلی داستان هستند. شخصیت‌های حکایت‌ها، ویژگی‌های انسانی دارند مانند توانایی سخن گفتن به زبان انسان‌ها. این داستانها، حقیقت‌ها و آموزه‌های اخلاقی را برای خواننده بازگو می‌کنند. از شناخته‌شده‌ترین حکایت‌ها در ادبیات ایران می‌توان به «کلیله و دمنه» و «قصه‌های کلیه و دمنه» از مهدی آذریزدی اشاره کرد.
- داستان پریان: دربردارنده‌ی موجودات خیالی و رویدادهای جادویی هستند. داستان‌های پریان درباره‌ی فضا و سرزمین پریان، ماجراجویی آدمیان در قلمرو زندگی آنان است و از روابط و قوائد محیط آنان استفاده می‌کند. داستان‌هایی مانند «راپونزل»، «هانسل و گرتل»، «زیبای خفته»، «ارباب حلقه‌ها» و برخی از آثار «هانس کریستین اندرسن» و یا «داستان‌های برادران گریم» از نمونه‌هایی از داستان‌های پریان هستند.
- فانتزی: کتابهای زیرمجموعه‌ی این ژانر، داستان‌هایی را روایت می‌کنند که در جهانی فراتر از جهان واقعی رخ می‌دهند. جهانی که ساخت آن ترکیبی از خیال و واقعیت است و در آن جادو و موجودات جادویی و رخدادهای فراطبیعی وجود دارد. فانتزی‌ها ادامه افسانه‌های کهن هستند. افسانه‌های کهن اگرچه ساخته تخیل جمع و نسل‌های پیاپی بودند، اما فانتزی‌ها ساخته تخیلی فردی و برآمده از دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی هستند که از سده نوزده‌ام در اروپا و امریکا پدیدار شدند. «آلیس در سرزمین عجایب»، «داستان بی‌پایان» و «هری پاتر» نمونه‌هایی از این ژانر هستند.
- داستان تاریخی: نوشته‌هایی هستند که گذشته را روایت و بازسازی می‌کنند. داستان در گذشته رخ می‌دهد و همه‌ی رفتارها، شرایط اجتماعی و دیگر جزئیات آن دوره‌ی زمانی در آن حفظ می‌شود. نویسندگان این داستانها، مردم، آداب و رسوم و یا رویدادهای گذشته را به داستان‌های خود می‌‌آورند. شخصیت‌های داستان‌های تاریخی می‌توانند هم واقعی باشند و هم ساختگی. «خانه‌ی کوچک»، «شاید او درست می‌گوید»، «چشم عقاب»، «لالایی برای دختر مرده» و «دروازه مردگان».
- ژانر وحشت: روایت و داستانی است که حس ترس، دشمنی و نبرد را در خواننده به وجود آورد اما به خواننده یاد می‌دهند که با یک مکانیسم دفاعی مناسب در موقعیت‌های خاص از خود دفاع کند. ریشه‌های این ژانر در ادبیات کهن و باورهای اسطوره‌ای، خرافی، آیینی و افسانه‌های پریان است. مقدمه‌چینی یا پیش آگاهی، ترس، تعلیق، راز و خیال پردازی از عناصر اصلی ادبیات وحشت هستند. اگر می‌خواهید گاهی تا حد مرگ بترسید این ژانر برای شما مناسب است. داستان‌های دربردارنده‌ی ارواح و خون‌آشام و موجودات ترسناک در این دسته قرار می‌گیرند. مانند کتاب «غوص عمیق»، «کابوس باغ سیاه»، «کوکی»، «کنت کارلشتاین» و یا کتاب‌هایی که «ار ال استاین» نوشته است مانند مجموعه «ترس و لرز».
- داستان طنز: این داستانها پر از خنده، سرگرمی و هیجان‌اند و برای سرگرم کردن یا خنداندن خواننده نوشته می‌شوند. طنز با استفاده از وارونه سازی، ایجاد موقعیت‌های خنده‌دار یا شخصیت‌های نابهنجار و یا فضاها و کنش‌های نامعمول، ناهنجاری اجتماعی و فردی را نشان می‌دهد و آن را نقد می‌کند. «چارلی و کارخانه‌ی شکلات‌سازی»، «بچه‌ی آدم»، «کاپیتان زیرشلواری» و «دردسرهای بچه شرور» نمونه‌هایی از داستان‌های طنز هستند.
- اساطیر: روایت‌ها و برداشت‌های انسان از طبیعت، جامعه و اصل هر چیزی شامل آفرینش یا کارکردهای آن که برپایه خیال‌پردازی و گاهی هم براساس تلفیق رخدادهای واقعی یا تاریخی ساخته شده است و بخشی از باور انسان کهن به جهان و آفرینش جهان و علت وجودی پدیده‌های طبیعی مانند ابر، باران، خشک سالی یا انسان، جانوران، گیاهان و حتا مواد طبیعی و معدنی مانند طلا و .... است. اسطوره‌ها سرشار از نماد هستند و در بیش‌تر زمان‌ها، انسان‌ها در آن نقش‌های قهرمانی، پهلوانی و فراطبیعی دارند. داستان اسطوره‌ای گاهی درباره‌ی یک قهرمان ملی و قومی است. مانند کتاب «آرش کماندار» و کارهای «آرمان آرین».
- افسانه: روایتی شفاهی بیش‌تر متعلق به مردم نانویسا بوده است، که پرداختی از خیال و حقیقت را در خود جای داده است. خیالی که در جهان واقع شدنی نیست، یا شدنی هست. اگر درباره پریان و موجوداتی مانند اژدها است، که شدنی نیست، اما اگر درباره کشف گنج باشد، ممکن است شدنی هم باشد. افسانه‌ها گاهی از اسطوره‌ها برمی‌آیند، هنگامی که باور انسان به اسطوره از دست رفت، روایت‌های اسطوره‌ای در افسانه‌ها سرریز شدند. افسانه‌ها گاهی رنگ و بوی تاریخی دارند اما به شکل اغراق آمیز، مانند نبرد یک پهلوان با یک لشکر بزرگ و شکست لشکر، یا توانایی‌های خارق‌العاده برای یک جانور یا گیاه. از جنبه رفتاری، روایت‌های این ژانر، سرشار از سنت‌ها، باورها و عادت‌ها و ارزش‌های انسانی است که گذشتگان با آن سروکار داشتند. گاهی نشانه‌ها و جزئیات واقعی داستان، سبب می‌شوند که رخدادهای فراطبیعی برای خواننده داستان باورپذیر شود. افسانه‌ها، روایت‌هایی بیش‌تر شفاهی است که میان انسان‌ها با هر نژاد و در هر سرزمینی مشترک است. داستان «دیو و دلبر» و «سیندرلا» و مجموعههای «افسانه‌های ایرانی» نمونه‌هایی از این ژانر هستند.
- رئالیسم (واقع‌گرای) جادویی: ژانری است که در آن عناصر جادویی یا غیرواقعی به محیط طبیعی و زندگی روزمره‌ی شخصیت‌ها می‌آیند. در این داستانها همه چیز به نظر عادی است، اما یک عنصر جادویی و فراطبیعی در آن وجود دارد. مانند رمان «پریانه‌های لیاساند ماریس».
- داستان معمایی: این کتابها، دارای داستانی پر از تعلیق، درباره‌ی جرمی مرموز هستند. افراد مشکوک و انگیزه‌ها بررسی می‌شود و سرنخ‌های داستان، شخصیت‌ها را به‌سوی کشف راه حل مشکل هدایت می‌کند. مجموعه کتابهای «اتولاین» و «کارآگاه لئوپل و دستیار مخفی‌اش» در این دسته جای می‌گیرند.
- داستان واقع‌گرا: داستان‌هایی که در زندگی واقعی رخ می‌دهد. این داستانها معمولاً در زمان حال اتفاق می‌افتند و شخصیت‌های‌شان انسان‌ها هستند. در این داستانها از عناصر جادویی و رخدادهای نامعمول خبری نیست. «زنان کوچک»، «ماجراهای هاکل بری فین» و «تام سایر» نمونه‌هایی از داستان‌های واقع‌گرا هستند.
- داستان عاشقانه: تمرکز اصلی این داستانها، رابطه‌ی عاشقانه میان دو نفر است. این کتابها دارای پایانی احساسی و رضایت‌بخش و گاهی خوش هستند. برای نمونه می‌توان به کتاب «پنج قدم فاصله»، «جنگ که تمام شد بیدارم کن»، «عاشقانه‌های یونس در شکم ماهی» و «قلب زیبای بابور» اشاره کرد.
- هجو: ژانری که کاستی‌ها، حماقت‌ها و بدی‌های افراد، دولت و جامعه را با طعنه و تمسخر نقد می‌کند. هدف این داستانها، آگاه کردن مردم است. گرچه لحن این داستانها طنز است، اما بیش‌تر حقیقت‌های تاریک جامعه را نشان می‌دهد و انتقادهایی سازنده را مطرح می‌کنند. «مزرعه‌ی حیوانات» را می‌توان نمونه‌ای از داستان‌های هجو دانست.
- علمی تخیلی: داستان‌هایی خیالی درباره‌ی پدیده‌های هستند که در آینده رخ می‌دهد. این داستانها برپایه‌ی علوم و فناوری پیش‌رفته، سفر در زمان و زندگی فرازمینی هستند. این داستانها یا زمان آینده را به تصویر می‌کشند یا در سیاره‌ای دیگر رخ می‌دهند. «جنگ ستارگان» و داستانی‌های «ایزاک آسیموف» و «سفرهای گالیور» داستان‌های «ژول ورن» نمونه‌ای شناخته‌شده از داستان‌های علمی تخیلی است.
- داستان کوتاه: نثرهای کوتاهی که در زمان کوتاهی می‌توان آن‌ها را خواند. شمار شخصیت‌ها در این داستانها کم است و بیش‌تر هدف‌اش، تحریک احساسات و واداشتن به تفکر است تا طرح داستان. نویسنده در این داستانها، برشی از زندگی و رخداد را نشان می‌دهد. «لاتاری» نمونه‌ای از داستان کوتاه است. از نمونه‌های دیگر، می‌توان به مجموعه «خرگوش حکیم»، «نخودی»، «سرقت مسلحانه»، «تایع بی‌نهایت» و «برنده و بازنده» اشاره کرد.
- دلهره‌آور: این داستانها احساس تعلیق، هیجان، اضطراب، انتظار و غافل‌گیری را در خواننده ایجاد می‌کنند. این داستانها می‌توانند زیر مجموعه‌ی ادبیات وحشت هم تعریف بشوند. مانند «داستان‌های ارواح و اشباح» و یا مجموعه «ترس و لرز».
- داستان ورزشی: داستانی را درباره‌ی ورزش و ورزش‌کاران روایت می‌کند.
- بازنویسی و بازآفرینی: گونه‌ای از داستان و روایت در ادبیات کودکان و نوجوانان است که برپایه دو محور بازنویسی و بازآفرینی داستانها از متن‌های کهن مانند متن‌ها و کتابهای مقدس از انجیل تا قرآن، یا متن‌های ادبی مانند کتابها و مجموعههای اسطوره‌ای و پهلوانی مانند مهاباراتا، شاهنامه و ایلیاد و ادویسه و... یا متن‌های اندرزی مانند کلیله و دمنه، افسانه‌های ازوپ و دیگر گونه‌های ادبی انجام می‌شود یا این که بازنویسی و ساده نویسی ادبیات کلاسیک هستند، مانند ساده‌سازی رمان‌ها و شاهکارهای ادبی سده هژده تا بیستم که روایت‌های ویژه‌ای از آن‌ها برای کودکان و نوجوانان تهیه می‌شود. نکته‌ی مهم در در تفاوت بازنویسی و بازآفرینی این آثار در این است که بازنویسی‌ها، برداشت ساده شده از یک روایت‌اند مانند مجموعه‌ی «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» اما بازآفرینی‌ها استفاده از ایده و خط اصلی روایت در قالبی نو هستند مانند «طوطی و بقال» و «خرگوشان چشمه ماه».
- متل یا ترانه متل: گونه‌ای ادبیات منظوم برای گروه خردسالان است که ترکیبی از واژگان مفهوم و آواهای هیچانی، یا ترکیبی از روایت و کنش‌های بازی هستند. این گونه ادبی بسیار کهن و از دوره‌های کهن برای زبان آموزی و سرگرمی کودکان وجود داشته‌اند. کتابهای «جم‌جمک برگ خزون»، «خورشید خانم آفتاب کن»، «دویدم و دویدم» و «رفتم به باغی» از نمونه‌های بازآفرینی متل‌ها هستند.
ژانرهایی که تا این‌جا توضیح داده شدند، زیرمجموعه‌ی ادبیات داستانی بودند. اکنون به بررسی ژانرهای ادبیات غیرداستانی می‌پردازیم:
- زندگی‌نامه (بیوگرافی): روایتی است از زندگی یک فرد که فرد دیگری آن را نوشته است. مانند کتاب «زیستن برای روشنگری»
- خود زندگی‌نامه (اتوبیوگرافی): اگر فردی درباره‌ی زندگی خودش بنویسد، آن کتاب را خودزندگی‌نامه می‌نامند. مانند کتابهای «روشنگران تاریکی» و «شما که غریبه نیستید».
- مقاله: نوشته‌ای غیرتخیلی (با استنادهای واقعی و قابل اثبات) و مستقل است که دیدگاه نویسنده را درباره‌ی موضوعی ویژه ارائه می‌دهد.
- خاطره (سرگذشت): این نوشته‌ها مجموعه‌ی خاطراتی است که فرد درباره‌ی لحظه‌ها یا رویدادهایی که در زندگی‌اش تجربه می‌کند، می‌نویسد. این نوشته‌ها واقعی هستند. گاهی خاطره‌ها، خودزندگی‌نامه در نظر گرفته می‌شوند. اما در حقیقت این دو متفاوت‌اند. خود زندگی‌نامه درباره‌ی همه‌ی زندگی فرد است، اما خاطره تنها بخشی از تجربه‌های زندگی نویسنده هستند. بیش‌تر کتابهای «هوشنگ مرادی کرمانی» براساس خاطرات او نوشته شده‌اند.
- داستانِ واقعی: ژانری است که در آن نویسنده با استفاده از تکنیک‌ها و روش‌های ادبی، رخداد و روایتی واقعی را در قالب یک داستان بیان می‌کند. این داستانها، می‌توانند در دسته‌ی ادبیات داستانی هم جای بگیرند.
- گاه‌نامه: همچنان که از نام آن پیداست، به‌شکل دوره‌ای و در فاصله‌های زمانی منظم و مشخص نوشته می‌شوند. روزنامه‌ها، مجله‌ها و ژورنالها در دسته‌ی گاه‌نامه‌ها جای می‌گیرند.
- کتاب مرجع: کتاب‌هایی هستند اگر ما به اطلاعات ویژه‌ای نیاز داشته باشیم و بخواهیم درباره‌ی موضوعی بدانیم، به آن‌ها مراجعه می‌کنیم. واژه‌نامه‌ها، دانش‌نامه‌ها و اطلس‌ها، نمونه‌هایی از این کتابها هستند.
- کتاب خودیاری: دارای اطلاعاتی هستند که به خواننده کمک می‌کنند تا مشکلات فردی‌شان را برطرف و زندگی‌شان را بهتر کنند. کتابهای خودشناسی و آموزش مهارت‌های رفتاری در این دسته جای می‌گیرند.
- سخنرانی: سخنان اجرا شده در برابر همگان که در یک کتاب گردآوری می‌شوند.
- کتاب درسی: کتاب‌هایی که برای راهنمایی در شاخه‌ای ویژه هستند. این کتابها دربردارنده‌ی جزئیاتی واقعی درباره‌ی موضوع‌های گوناگون هستند و نیازهای تحصیلی دانش‌آموزان را برطرف می‌کند. ریاضی، علوم و تاریخ که در مدرسه تدریس می‌شوند، نمونه‌های ساده‌ای از این کتابها هستند.
- شعر: یکی از مهم‌ترین ژانرهای کتاب هستند که در آن‌ها احساسات و باورها با حالت و ریتمی خاص بیان می‌شود. در شعر، زبان، عاطفه و تخیل در پیوند با هم اثری ادبی را می‌آفرینند. شعرها بر پایه‌ی سبک‌شان، انواع گوناگونی دارند. برخی شعرها، در کنار روایت آهنگینی که دارند، داستانی را هم بیان می‌کنند. مانند «گنجشک که بال و پر داشت»، «مرغ سرخ پاکوتاه» و آثار «سیلور استاین». از نمونه‌های کتابهای شعر دیگر می‌توان به «با هم بزرگ شدیم درخت‌ها و من» و «آوازهای سیب‌زمینی» اشاره کرد.
[1] Subodh Sharma
